Έκφραση Έκθεση (Β΄ Λυκείου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

Θέματα

για συζήτηση και έκφραση-έκθεση

(σχετικά με την τέχνη και την κριτική έργου τέχνης)

α) Τέχνη

Πύλη: Τέχνη Τέχνη Μετασελίδα: Η γέννηση ενός ποιήματος

Να σχολιάσετε και να συζητήσετε τις απόψεις για την τέχνη που αναφέρονται στα διπλανά αποσπάσματα. Εάν συμφωνείτε με αυτές, να φέρετε συγκεκριμένα παραδείγματα από την εμπειρία σας· θυμηθείτε π.χ. τα συναισθήματα που μοιραστήκατε με τους άλλους θεατές ή ακροατές σε μια θεατρική παράσταση, σε μια συναυλία κτλ.

Η τέχνη είναι το υψηλότερο μέσο που βοηθεί τους ανθρώπους να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον. Τίποτε δε μας ενώνει καλύτερα από μια κοινή καλλιτεχνική συγκίνηση.

(Γ. Σεφέρης, «Μονόλογος πάνω στην ποίηση»
στο κεφάλαιο Ένας διάλογος για την ποίηση, εκδ. Ερμης, Αθήνα 1975, σ. 109)

Η τέχνη είναι ο δρόμος απ' όπου το άτομο επιστρέφει στην ομάδα [...].

(Έρνστ Φίσερ, Η αναγκαιότητα της Τέχνης,
εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1977, σ. 54)

Να σχολιάσετε και να αναπτύξετε γραπτά την άποψη:

Η τέχνη κάνει τον άνθρωπο ικανό να κατανοεί την πραγματικότητα και όχι μόνο τον βοηθάει να την υπομένει, αλλά και δυναμώνει την απόφασή του να την κάνει πιο ανθρώπινη και πιο αντάξια του ανθρώπινου γένους.

(Έρνστ Φίσερ, ό.π. σελ. 54-55)

-  Ποια είναι η άποψη του Γ. Σεφέρη για το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη» και πώς τη δικαιολογεί;

- Πώς αντιλαμβάνεται ο Γ. Σεφέρης τα «καλά» έργα τέχνης και τη σχέση τους με την εποχή τους;

Όταν λέω Τέχνη, δεν εννοώ διόλου τη θεωρία που πρέσβευε «η τέχνη για την τέχνη». Η διδασκαλία αυτή, που δε χρησιμεύει πια σε τίποτε, κατάντησε να σημαίνει τη δουλειά ενός ανάπηρου ανθρώπου που φτιάνει αδειανά κομψοτεχνήματα κλεισμένος μέσα σ' ένα αποστειρωμένο δωμάτιο. Εννοώ μόνο την πνευματική τάξη που δημιουργούν τα καλά έργα της τέχνης, περασμένα ή σημερινά, εκείνα που νομοθετούν, εκείνα που θα μας διδάξουν. Αν κοιτάξουμε λοιπόν τα συμπεράσματα που βγαίνουν από αυτά τα έργα, θα ιδούμε πως δεν είναι διόλου ξένα από τους αγώνες και τους πόθους της εποχής τους. «Ο μεγάλος καλλιτέχνης», όπως είπαν «δεν είναι της εποχής του, είναι αυτός ο ίδιος η εποχή του.»

(Γ. Σεφέρης, Η τέχνη και η εποχή)

Αισθητισμός

Στο ερώτημα ποιος είναι ο σκοπός της τέχνης έχουν δοθεί κατά καιρούς διάφορες απαντήσεις, μερικές φορές μάλιστα διαμετρικά αντίθετες. Διαβάστε τα αποσπάσματα (1), (2), (3) και (4) και διατυπώστε τις δικές σας απόψεις.

Εικόνα

(1)

[...] Γι' αυτό η τέχνη δε διδάσκει, στη στενή σημασία της λέξης, δε μεταδίδει διανοητικώς συλληπτά νοήματα. Η λεγόμενη διδακτική ποίηση ή είναι άθλια στιχουργία ή είναι κάτι πολύ πάρα πάνω από διδακτική ποίηση, όπως η ποίηση του Ησίοδου και του Λουκρήτιου. Γι' αυτό επίσης η τέχνη δεν μπορεί να είναι ηθικολογία. Το ήθος που αποπνέει κάθε δημιούργημα της τέχνης είναι πέρα από τους κανόνες της κοινωνικής ηθικής. Γι' αυτό τέλος δεν είναι πραγματική τέχνη η πολιτικολογούσα, η στρατευμένη τέχνη, αυτή που επιδιώκει να υποδαυλίσει τα εθνικιστικά ή τα σοσιαλιστικά ιδανικά, που αυτά καθεαυτά μπορεί να είναι πολιτικώς ορθά και άξια, μα που δεν μπορεί να γίνουν σκοπός ενός έργου τέχνης.

Η τέχνη δεν μπορεί να επιδιώκει τη θεραπεία καμιάς άλλης αξίας, παρά της αξίας του ωραίου. Όπου το ωραίο παύει να είναι ο σκοπός και γίνεται μέσο προς σκοπόν, εκεί παύει να υπάρχει τέχνη ή πάντως εκχυδαίζεται.

(Κ. Τσάτσου, Αφορισμοί και διαλογισμοί)

Εικόνα

(2)

[...] Και τώρα γεννιέται ένα άλλο ζήτημα. Μπορεί, επιτρέπεται η υψηλή τέχνη, που είναι τόσο πιο αληθινή, όσο είναι πιο απάνου από τοπικούς και χρονικούς προσδιορισμούς· η υψηλή Τέχνη, που αντικρίζει κατάματα τις άφθαρτες ουσίες, όπως ο αητός τον ήλιο· η υψηλή και μεγάλη Τέχνη, που δεν είναι πεχλιβάνης του πανηγυριού, να κυλιέται στη σκόνη, αγκαλιά με χυδαίους ανθρώπους και χυδαία θέματα· η υψηλή και μεγάλη παγκόσμια Τέχνη, που ουσία της είναι το ιδανικό, χρόνος της η αιωνιότητα και τόπος της το απόλυτο, είναι δυνατό να «πολιτεύεται»;

Δεν είναι δυνατό να... μη «πολιτεύεται». (Πρέπει όμως να δώσουμε στη λέξη πολιτεύεται την πλατύτερή της έννοια). Γιατί όλες οι Τέχνες πολιτεύονται. Ολονώνε και το περιεχόμενο και η τεχνική είναι κοινωνιολογικά καθορισμένα στοιχεία. Όλες στηρίζονται απάνου στις κυρίαρχες αξίες του καιρού τους κι όλες γίνονται στηρίγματα αυτωνών των αξιών. Τέχνη ουδέτερη, ηθική ουδέτερη, επιστήμη ουδέτερη δεν υπάρχουνε.

(Κ. Βάρναλη, Φιλολογικά απομνημονεύματα,
εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1981, σ. 287)

(3)

(Αποσπάσματα από μια συνέντευξη του Οδυσσέα Ελύτη στο Γ. Πηλιχό, 1973)

«Γ. Πηλιχός:... Ο Σαρτρ λέει ότι δεν αρκεί να φτιάχνεις ένα ωραίο στίχο, έναν ωραίο ζωγραφικό πίνακα, ένα ωραίο βιβλίο, αλλά ότι πρέπει να κατέβεις να πολεμήσεις και στο οδόφραγμα, αν χρειαστεί. Συμφωνείτε μ' αυτή την άποψη;

Ελύτης: Όχι. Συμμετοχή σημαίνει, στην περίπτωση αυτή, υποταγή. Αλλά οποιαδήποτε υποταγή σε οποιουδήποτε είδους πολιτικά συνθήματα αίρει αυτή την ίδια την ιδιότητα του ποιητή και τη σημασία της πράξης του. Η ποίηση είναι μια διαρκής επανάσταση, που αντιστρατεύεται όλες τις επιμέρους επαναστάσεις. Αν δεν πηδούσε σαν την ακρίδα πιο κει, δε θα 'ταν άξια να ονομάζεται φορέας της εκάστοτε ευαισθησίας.

Γ. Πηλιχός: Επέμεινα σ' αυτό το ερώτημα, γιατί συχνά κατηγορούν τους ποιητές ότι κλείνονται στο «γυάλινο πύργο» τους κι αδιαφορούν για τα μεγάλα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα, που αντιμετωπίζουν κάθε τόσο οι άνθρωποι...

Ελύτης: Ε, δεν είναι κάτι νέο αυτό. Από την εποχή του Σολωμού βαστάει, που του καταμαρτυρούσανε ότι δεν πήγε στο Μεσολόγγι, αλλά καθόταν απ' αντίκρυ κι έγραφε στίχους. Τώρα, τι θα ήταν προτιμότερο, να προστεθεί ένας πολεμιστής στους άλλους ή να γραφτούν οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»; Αυτό είναι το ζήτημα.

Γ. Πηλιχός: Τελικά, ποιο νομίζετε ότι είναι το καθήκον του ποιητή;

Ελύτης: Να ρίχνει σταγόνες φως μες στο σκοτάδι. Να γίνεται, με το παράδειγμα της ζωής και του έργου του, πρότυπο καθαρότητας. Που σημαίνει να μη συμβιβάζεται. Να μη συνεργάζεται με ανθρώπους ή καταστάσεις που δεν εγκρίνει...».

Εικόνα ΕικόναΕικόνα

(4)

Το έργο τέχνης θα μπορούσαμε απλά να το θεωρήσουμε σαν αποτέλεσμα του διαλόγου που ανοίγει ο καλλιτέχνης με τον κόσμο. Άλλοτε αντιπαραθέτοντας και άλλοτε βυθίζοντας το εγώ του στον κόσμο που βρίσκεται έξω απ' αυτόν ή σ' εκείνον μέσα του, ρωτά και παίρνει απαντήσεις, για να τις κάνει στη συνέχεια εικόνα, ποίημα, μουσική. Μεταμορφώνει, δηλαδή, μια πραγματικότητα σε μιαν άλλη και με τον τρόπο αυτό καταξιώνεται κι ο ίδιος σαν δημιουργός.

(Άλκης Χαραλαμπίδης)

Το προηγούμενο απόσπασμα αναφέρεται στη διαλεκτική σχέση του καλλιτέχνη με τον κόσμο, από την οποία προκύπτει το έργο τέχνης. Προσπαθήστε τώρα να παρακολουθήσετε αυτόν «το διάλογο», όπως εμφανίζεται στο σημείωμα του ποιητή Κ. Χαραλαμπίδη και παρατηρήστε το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, δηλαδή το ποίημα που γεννήθηκε.

Το ποίημα είναι γέννημα οργής και πεισματερής απελπισίας (απαισιόδοξης όχι) μπροστά στις δηλώσεις του Βρετανού Αναπληρωτή Υπουργού Εξωτερικών, Λόρδου Σφραγιδοφύλακα Σερ Ίαν Γκίλμουρ.

Οι λεπτομέρειες της παράστασης δίνουν καλύτερα το πλαίσιο: Ο Σερ Ίαν έφτασε στην Κύπρο 19 Απρίλη 1980 «για να δει και να μάθει όπως είπε: «I am just really coming to look and learn» (Αεροδρόμιο Λάρνακας, μόλις πάτησε το πόδι του στο νησί). Οι αθώοι Κυπριώτες προσπαθούν να πείσουν την Εγγυήτρια Δύναμη για τις ευθύνες της –ο ερχομός του Ίαν Γκίλμουρ είναι καλή ευκαιρία. Αυτός πηγαίνει στον ένα και τον άλλο, «βλέπει–μαθαίνει» και στις 22 Απρίλη κάνει τις γνωστές δηλώσεις του.

Εικόνα

Φυσικά, αν ήμασταν μεγάλο κράτος, θα κατακεραυνώναμε το Βρετανό. Όταν όμως η Μεγάλη Δύναμη σού έχει το μαχαίρι στο λαιμό, η παραμικρή κίνηση, ακόμα και για άμυνα, μπορεί να αποβεί θανάσιμη για σένα. Βέβαια είναι και το άλλο · αν δεν υπήρχαν στην Κύπρο υπηρέτες πρόθυμοι να ξεπουλήσουν την πατρίδα τους, ασφαλώς ο Σερ Ίαν θα μετρούσε τις λέξεις του. Το πράγμα όζει και οι μύγες το ξέρουνε.

Τότε ήταν που μ' έπιασε ένα σφίξιμο, η οργή και το πείσμα. Να ένα κράτος, έλεγα, που το χτυπούν, το μαγαρίζουν, το ακυρώνουν με αυθάδεια, κι αυτό το καημένο προσέχει ακόμη και τη διαμαρτυρία του. Λαέ μου, τί εποίησάν σοι; Αισθάνομαι το σεντόνι να τυλίγει το σώμα του νησιού μου.

Με απορροφητική αγωνία άρχισα να συλλέγω καθετί που αφορούσε τον Ίαν Γκίλμουρ και τις δηλώσεις του. Ήταν ανάγκη πρώτα να εξευρεθούν οι πόροι του ποιήματος. Πέρασα δυο σκληρές, αβάσταχτες μέρες. Όμως ο Ίαν, ο δικός μου Ίαν, φρικιούσε μέσα μου. Τον είχα παγιδέψει για καλά. Ο πρώτος έφυγε κι έμεινε εδώ για πάντα ο άλλος Ίαν, εκείνος που το θάνατό του έχουμε μεις στην εξουσία μας.

Το ποίημα με βρήκε καταρρακτωδώς, 24 Απρίλη βράδυ. Ήμουνα κι εγώ παγιδευμένος, κλεισμένος μέσα στο ποίημα. Αντιμετριόμουνα με τον Σερ Ίαν, είχαμε παλιούς λογαριασμούς, εκείνος σαν πατρόνα της πολιτικής, εγώ σαν ποιητής θυρεός. Είχα διαλέξει τα όπλα μου, το χώρο και το χρόνο, τη δύναμη των λέξεων.

Το Κυπριακό πρόβλημα [πηγή: Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου Γ΄ Λυκείου - Γενικής Παιδείας] Κυπριακό πρόβλημα

Η τυραννία των λέξεων

Για να δικαιολογούν τις πράξεις τους
άλλαζαν ακόμα και τη σημασία των λέξεων.

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, Γ΄ 82, 4

I have already said that there is too much tyranny of words on this island. It depends quite plainly: the Turkish army arrived in Cyprus. "Invasion" means different things to different people.

Sir Ian Gilmour

Εικόνα

Τρέχουν τα σύννεφα βροχή στην άσπρη χούφτα μου
που μελανιάζει από το πείσμα και το χιόνι.
Λαγός προβάλλει από τα σκίνα και καμώνεται
πως παρακολουθεί το μαρουλόφυλλο.
Ξάφνου μας κλέβει την παράσταση και χάνεται
μες στην καρδιά μου τη γεμάτη με χταπόδια.
Βρωμοκοπούν ταμπάκο τα πλεμόνια του.
Λαγός σταλμένος σ' ελικοπτέρου φτερά.
Στη μία και δεκαπέντε αφίχθηκε στη Λάρνακα.
«Ήρθε να δει» χαμογελώντας ανοιχτά
ενώ στο πίσω μέρος του εγκεφάλου του
η στρίγκλα φώλιαζε τετράγωνη πατρόνα.
Ήρθε να δει. Ανοίγουνε γαρούφαλα,
πατάει τη μουσική, μες στο χυτήριο μπαίνει
των λέξεων με λαβίδα και... α, διάβολε!
πριν ακόμα το γεύμα τελειώσει,
σερβιριστούν ποτά και δώσουμε τα χέρια,
νίβει τα χέρια του ο παράνομος Ιάνος
από ποια μάνα γεννημένος, ποια του σίδερου γυναίκα
βασιλικά τον έντυσε, μας τον απέδωσε σαν φίλο
για τα λινά παλιοπροβλήματά μας.

Ο κάλος στο ποδάρι του υποχώρησε
καθώς μας πάτησε γερά κρυφογελώντας.
Είχα κι εγώ πιστέψει στο χαμόγελο
πριν έξι χρόνια, δεκατέσσερις Ιουλίου.
Άρκεσε η μέρα για να φτάσει η νύχτα
και πέντε νύχτες για να μπούμε στο εικοστό σκοτάδι.
Καράβια που έσερναν τη μπότα του κινδύνου
χαμήλωναν τ' αυτιά τους κι εμετούσαν.
Κουρσάροι που έμελλε να γίνουν κηπουροί
μπαίναν στου Μόρφου, κλέβαν απ'τη Λάπηθο λεμόνια.

Περιβολάρηδες στης Αμμοχώστου τα πεζούλια
πουλούν πραμάτεια ξένη, αγκαθερή.
Έξι χιλιάδες ανιστόρητοι νεκροί
λιπαίνουν τα χωράφια μας επίμονα καλώντας
τη Δικαιοσύνη, αν έτσι λέγεται, κι αν είναι
πράγμα υπαρκτό στον κόμπο της ελπίδας,
της αναφαίρετης αφέλειας και της μνήμης.

Εικόνα

Αλλά ο Σερ Ίαν κάτι τέτοια δεν τα χάφτει,
έχει διαβάσει Θουκυδίδη και Πλαταιείς
είναι γενναίο παιδί των Κολλεγίων,
από τον κόσμο των Ελλήνων παραδέχεται
τ' αρχαία Ελληνικά σαν σπόνδυλο της Δύσης.

Μπροστά σ'αυτά υποκλίνεται·
το Κούριο κι ο Απόλλων
καλομονταρισμένοι στη Βάση Επισκοπής
στη Βάση Δεκελείας (άλλη αρχαία λέξη)
τα κύματα επιλέγονται της ιστορίας.

Έτσι θα πει χωρίς περιστροφές
πως είστε μούλοι, ω Κύπριοι,
πως αν θελήσετε να ζήσετε στο χώρο
που κατά τύχην βρίσκεστε, να λογαριάσετε
πως πρέπει να χωρέσετε σ' ένα κιβώτιο.
Έχουν αυτοί κλειδί και μεις τα κόκαλα,
έχουν τα θάρρητά τους στα παχύρευστα όπλα,
τα κράνη, τις μπογιές, τις αλυσίδες,
τον εκκωφαντικό κρότο καυσίμων
και πιθανόν, αν αληθεύουν οι πηγές μας,
σε ηλεκτρονικά ολισθήματα κανόνων.

Το είπε καθαρά για το καλό μας:
Η βία δεν ξέρει να γεννάει το ψέμα,
ότι από κείνο γεννημένη οφείλει να είναι φιλαλήθης.
Ήταν σαφής και σύντομος σαν που ταιριάζει
σ' άγγελο του θανάτου με τα σύμβολα της νίκης.
Θέλετε φαγητό; Κοπιάστε πρώτα
να συζητήσουμε τους όρους του χωνέματος
Μην προκαλείτε, διάβολε, το φύλακα άγγελό σας·
η Εγγυήτρια Δύναμη θυμώνει αν τη ζορίσεις.

Σας δέσαμε πιστάγκωνα μιαν αυγινήν ημέρα
και τη μαχαίρα δώσαμε σε κείνον
που θα σας μάθει να γερνάτε στην υποταγή.
Μιλάτε για εισβολή και μου πετάτε λέξεις.
Από το πέτο πιάνω εγώ την αβασανισιά σας,
τα χείλη σας τραντάζονται ξετείχιστα, στακάτα.
[...]
Τώρα θα φύγω για δουλειά, δεν ήρθα για να επέμβω.
Αν ήθελαν μας ζητηθούν καλές υπηρεσίες
τις θέτουμε στη διάθεση των δυο σας κομματιών.
Είναι το κόκαλο άτιμο, δεν κόβεται όπως πρέπει,
αλλά ο μπαλτάς ενδέχεται να φτάσει το ταχύ.

Εικόνα

Ψήσιμο εύχομαι λοιπόν καλό –ήλιο που έχετε!
Τον θηλυκώνω στο πορτοφολάκι μου, μ' εσπέρια φρούτα,
Κρασί αβασίλευτο, χρυσά νομίσματα και τερακότες.
Είπε, και δίνει μια στον αρχηγό του Κράτους
κι ανέβηκε ψηλά σαν ελατήριο Άγγλος–
ελεύθερο πουλί σημαίνει αυτή η λέξη·
Άγγλος από το άγγελος, το κατά συγκοπήν
που λένε οι ετοιμόλογοι της ετυμολογίας.

Σ'ένα παιχνίδι λέξεων μα και πολιτικής
άλλος ταιριάζει να τραβάει κουπί, άλλος τη βάρκα
να κάνει και τα κύματα κι άλλος τον ήλιο.
Αυτός εδώ ο σπληνέμπορας από την Ιγγλετέρα
ζώνει με φόβο τη οπλειά και τα φωτιστικά της.
Γεννήθηκε φτωχός, φτωχός θα παραμείνει.
Δε φταίει πολύ θαρρώ, άλλοι τον πλάσαν έτσι.
Μπορεί κι ο Πλάστης μου και θεός να φρόντισε γι' αυτό.

Οικονομία του Κόσμου, Θεία Δικαιοσύνη.

(Κ. Χαραλαμπίδης, Η τυραννία των λέξεων,
Ο κύκλος 5, Σεπτ.- Οκτ. 1980, σ. 155-7)

Εικόνα

Πώς αντιλαμβάνεστε εσείς τις έννοιες «ενεργητικός θεατής/ακροατής» και «συστηματική εξοικείωση» με τα δημιουργήματα της τέχνης που αναφέρονται στο διπλανό απόσπασμα:

Αλλά, για να γίνει ο θεατής ή ο ακροατής ενεργητικός δέκτης του μηνύματος της τέχνης, είναι απαραίτητη η παίδευση, η συστηματική εξοικείωση με τα δημιουργήματά της.

(Άλκης Χαραλαμπίδης, «Τέχνη»,
ό.π. σ. 48)

Το άρθρο 1 (δ) του νόμου 1566, που αφορά τη δομή και τη λειτουργία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ορίζει ως έναν από τους ειδικότερους σκοπούς της εκπαίδευσης να υποβοηθεί τους μαθητές, «να κατανοούν τη σημασία της τέχνης, της επιστήμης και της τεχνολογίας, να σέβονται τις ανθρώπινες αξίες και να διαφυλάσσουν και προάγουν τον πολιτισμό».

  • Τι γίνεται με την εφαρμογή του νόμου αυτού στο σχολείο; Ασκούνται συστηματικά οι μαθητές, ώστε να κατανοούν τη σημασία της τέχνης ή μήπως έχει «εξοριστεί» η τέχνη από το σχολείο, όπως υποστηρίζουν μερικοί;
  • Περιγράψτε και σχολιάστε με κριτικό τρόπο σ' ένα γραπτό κείμενο τη θέση που έχει η τέχνη στο σημερινό σχολείο και προσπαθήστε να συσχετίσετε τη θέση αυτή με τον προσανατολισμό της εκπαίδευσης στην εποχή μας.
  • Αν πιστεύετε ότι η εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη αποτελεί ένα βασικό σκοπό της εκπαίδευσης, να τεκμηριώσετε την άποψή σας και να διατυπώσετε τις σκέψεις σας για μια ουσιαστικότερη συμβολή του σχολείου στο θέμα αυτό. Έπειτα, να υποβάλετε γραπτά τις προτάσεις σας στο Υπουργείο Παιδείας. Εννοείται ότι στην περίπτωση αυτή θα χρησιμοποιήσετε το κατάλληλο ύφος και την κατάλληλη γλωσσική ποικιλία.
Εικόνα

Διαβάστε το απόσπασμα από τον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα για τη σημασία που είχε το μάθημα της μουσικής στο εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ.

οἵ τ’ αὖ κιθαρισταί, ἕτερα τοιαῦτα, σωφροσύνης τε ἐπιμελοῦνται καὶ ὅπως ἂν οἱ νέοι μηδὲν κακουργῶσιν·πρὸς δὲ τούτοις, ἐπειδὰν κιθαρίζειν μάθωσιν, ἄλλων αὖποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα διδάσκουσι μελοποιῶν, εἰς τὰ[326b] κιθαρίσματα ἐντείνοντες, καὶ τοὺς ῥυθμούς τε καὶ τὰς ἁρμονίας ἀναγκάζουσιν οἰκειοῦσθαι ταῖς ψυχαῖς τῶν παίδων,ἵνα ἡμερώτεροί τε ὦσιν, καὶ εὐρυθμότεροι καὶ εὐαρμοστότεροιγιγνόμενοι χρήσιμοι ὦσιν εἰς τὸ λέγειν τε καὶ πράττειν·πᾶς γὰρ ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου εὐρυθμίας τε καὶ εὐαρμοστίαςδεῖται.

(Πλάτωνα Πρωταγόρας)

Εικόνα

Απ' τη μεριά τους πάλι οι δάσκαλοι της λύρας κάτι παρόμοιο κάνουν, δηλαδή κάνουν ό,τι μπορούν, για να γίνουν οι νέοι φρόνιμοι και να μην κάνουν κανένα κακό· κοντά σ' αυτά, αφού τους μάθουν την τέχνη της λύρας, στη συνέχεια τους διδάσκουν ποιήματα καλών ποιητών, διαφορετικών από τους προηγούμενους –των λυρικών ποιητών– ταιριάζοντας τη μουσική τους στη φωνή της λύρας· έτσι υποχρεώνουν τους ρυθμούς και τις αρμονίες να συγγενέψουν με την ψυχή του παιδιού, ώστε να γίνουν και πιο ήρεμα και χρήσιμα στα λόγια και στις ενέργειές των, με το να ποτιστούν με το ρυθμό και την αρμονία· γιατί η ζωή του ανθρώπου σε κάθε εκδήλωσή της έχει ανάγκη από ρυθμό και αρμονία.

(μετάφραση Ηλία Σπυρόπουλου,
εκδ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών ΑΠΘ, 1975)

Κλασική Αθήνα: Εκπαίδευση [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού] Η Μουσική στην Αρχαία Ελλάδα [πηγή: Λύραυλος] Η εκπαίδευση στην Πολιτεία του Πλάτωνα [πηγή: Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ΄ Γυμνασίου]

- Σ' ένα γράμμα, που απευθύνεται σε κάποιον φίλο σας, περιγράψτε τα συναισθήματά σας όταν ακούτε μουσική.

- Υποστηρίξτε με τα κατάλληλα επιχειρήματα την πρότασή σας να αποκτήσει το σχολείο σας καθηγητή Μουσικών. Υποθέστε ότι το κείμενό σας απευθύνεται στις αρμόδιες αρχές και επομένως είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσετε το ανάλογο «επίσημο» ύφος.

β) Κριτική έργου τέχνης

Να διαβάσετε το διπλανό γενικό ορισμό για την κριτική:

Κριτική είναι η εμπεριστατωμένη μελέτη και αιτιολογημένη κρίση για την αξία μιας ανθρώπινης δημιουργίας, θεωρίας ή πράξης και ιδιαίτερα των πνευματικών και καλλιτεχνικών έργων.

(Λεξικό «Πρωίας»)

Πώς αντιλαμβάνεστε την άποψη του Σαρτρ: «...έργο του κριτικού είναι να κρίνει, δηλαδή να τάσσεται υπέρ ή κατά και να τοποθετείται τοποθετώντας»;

Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων  (πηγαίνετε στο λήμμα «Κριτική»)

 

Ποιος είναι ο ρόλος του κριτικού και ποια είναι η σχέση του με το δημιουργό και με το έργο τέχνης, σύμφωνα με τις απόψεις του Τ. Σινόπουλου;

T. Σινόπουλος

T. Σινόπουλος

Είτε έτσι είτε αλλιώς, πρέπει να δεχτούμε πως ο κριτικός είναι ένα συνεχώς εξαρτημένο πρόσωπο, που ζει κατά διαστήματα στο κενό, που δε γίνεται από μόνο του να παράγει ένα δικό του έργο, που έχει συνεχώς την ανάγκη από το έργο ενός άλλου για να εργαστεί και να κερδίσει τη δική του παρουσία, τη δική του ταυτότητα. Το έργο του άλλου είναι γι' αυτόν μια ζωτική ανάγκη, ο ζωτικός χώρος όπου θα τοποθετήσει τα σκιρτήματα και τις αναλαμπές της σκέψης του, προσπαθώντας και επιθυμώντας να ξαναδημιουργήσει (αν αυτό είναι εφικτό) την πραγματικότητα του έργου, να γεφυρώσει το κενό ανάμεσα στο συγγραφέα και το έργο του. Τελικά να εγκαταστήσει τη δική του προσωπική πραγματικότητα, κάποτε απομακρυσμένη από το έργο που τον απασχολεί, πάντοτε όμως αποδεκτή και χρήσιμη. [...]

[...] Τελικά ο κριτικός γίνεται κι αυτός συγγραφέας, κριτικοί και συγγραφείς είναι όλοι συγγραφείς, διαπιστώνεται έτσι ένα είδος βαθύτερου συνδέσμου, μια αλληλοεξάρτηση και μια ουσιαστική αλληλεγγύη στο χώρο της λογοτεχνίας, όπου ακόμα κι η αρνητική (για το έργο) κρίση γίνεται μια σκέψη θετική, όταν είναι η βεβαίωση (μιας ανιδιοτέλειας και) ενός πνευματικού πάθους.

(Τ. Σινόπουλος, Απόψεις περί Κριτικής,
Χρονικό '73, σ. 13)

Υποστηρίζεται ότι ο κριτικός παίρνει συχνά τη στάση κριτή-δικαστή απέναντι στο δημιουργό και τον αισθάνεται ως αντίδικο.

Να συζητήσετε τη σχέση κριτικού-δημιουργού στην περίπτωση αυτή.

Διαβάστε το απόσπασμα από τις ημερολογιακές σημειώσεις του Γ. Μπεράτη για το «Πλατύ ποτάμι» και το «Οδοιπορικό του '43». Γιατί ο συγγραφέας αισθάνεται τόσο πολύ κουρασμένος; Ποια είναι, κατά τη γνώμη του, η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στον καλλιτέχνη και στον κριτικό;

31.12.42

Είμαι κουρασμένος, αχ.! Τόσο πολύ κουρασμένος! Όλοι εσείς οι κρίνοντες, οι σχολιασταί, οι παρατηρηταί (και προσοχή: δεν το λέω καθόλου για κακοφανισμό), εκφράζετε τις ιδέες σας, τις βλέπετε μπροστά σας καθαρές, κι αυτό –δικαίως– σας ικανοποιεί και σας αναπαύει.

Αλλά Εσύ (ο συγγραφέας) ακριβώς, δεν πρέπει να εκφράσεις τις ιδέες σου, αλλά τη θέρμη, τον παλμό της ζωής.

Και τις καταχωνιάζεις, και τις κρύβεις, και τις προσέχεις μην μπας και φανούν πολύ και σου χαλάσουν (με την παγερότητά τους) όλη τη δουλειά. (Ενώ ακριβώς θέλεις, παιδεύεσαι να τις πεις).

Να εκεί, εκεί είναι που σου λέω όλη η κούραση –όλη αυτή η συνεχής μονομαχία με φαντάσματα, που τα θέλεις, που τα παραμερίζεις λίγο–λίγο, τόσο δα- για να βάλεις ανάμεσό τους (χωρίς κι αυτά να το καταλάβουν) εκείνο που θέλεις και που δεν πρέπει να σκίσει τον «αέρα», τον «ουρανό» του θεάτρου σου.

Εξάλλου, θα τα ξέρεις όλ' αυτά κι από πριν. Τι κάθομαι και στα λέω;

(Γ. Μπεράτη, Μια ματιά στο εργαστήρι του Γ. Μπεράτη, ανέκδοτες ημερολογιακές
σημειώσεις του για το «Πλατύ ποτάμι» και το «Οδοιπορικό του '43», Πλατύ ποτάμι,
εκδ. Ερμής, Αθήνα 1973, σελ. 464

 

Στο απόσπασμα του Μ. Αυγέρη να επισημάνετε τις από­ψεις του συγγραφέα για την κριτική. Τι εννοεί με τη φρά­ση «(η κριτική) δεν μπορεί νάναι κοινωνικά και ηθικά αδιάφορη»; Ποιος είναι ο ρόλος των αρχών, στις οποίες πρέπει να βασίζεται η κριτική;

Η κριτική λοιπόν είναι κι αυτή μια πνευματική λειτουργία, που δεν μπορεί νάναι κοινωνικά κι ηθικά αδιάφορη· είναι μια κοινωνική πράξη που προάγει ή αντιμάχεται τα συμφέροντα της ανθρώπινης κοινότητας, που ευνοεί το φως ή τα σκοτάδια της ζωής. Εδώ στηρίζεται η ελευθερία κι η δουλεία της κριτικής, όπως και κάθε άλλης κοινωνικής και πνευματικής εκδήλωσης.

Οι κοινωνικές, αισθητικές και φιλοσοφικές αρχές μιας κριτικής είναι η αναγκαία δουλειά της, είναι οι νόμοι της που της δίνουν την αξία ή την απαξία της. Χωρίς τέτοιες αρχές η κριτική σκέψη παρουσιάζεται χωρίς πυξίδα, είναι κριτική χωρίς κριτήρια, δεν ξέρει πού πάει, είναι μια αναρχούμενη ανευθυνολογία χωρίς επιστημονική βάση.

(Μ. Αυγέρης)

Υποστηρίζεται ότι ο κριτικός ασκεί κοινωνικό ρόλο. Πώς αντιλαμβάνεστε τον κοινωνικό ρόλο του κριτικού; Ποιες αρετές νομίζετε ότι πρέπει να τον διακρίνουν στην περίπτωση αυτή; Να εκθέσετε γραπτά τις απόψεις σας.

Να συζητήσετε την άποψη του Κ.Θ. Δημαρά:    

Ο κριτικός, όπως και ο ιστορικός, αλλάζει σε κάθε γενιά και βλέπει από μια καινούρια σκοπιά τα ίδια, παλαιότερα φαινόμενα.

(Κ.Θ. Δημαράς, «Τι, ίσως, είναι η κριτική» στον τομ. Η κριτική στη νεότερη Ελλάδα, σ. 251)