Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων (Γ΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
 

Ε Ν O T Η T Α 3η

Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισμός

Στην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε τη φράση του Πρωταγόρα «για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος», με την οποία προβάλλεται η σχετικότητα της γνώσης και αμφισβητείται η ύπαρξη μιας αλήθειας κοινής για όλους τους ανθρώπους. Θα γνωρίσουμε τους όρους «μέτρο» και «κριτήριο» με τους οποίους μετριάζεται ο σχετικισμός τόσο σε φιλοσοφικά ζητήματα όσο και στην καθημερινή ζωή. Θα δούμε, επίσης, τις αντιλήψεις των σοφιστών Πρωταγόρα, Πρόδικου και Κριτία για τους θεούς, που σχετίζονται με τον προβληματισμό τους για την καταγωγή, τη λειτουργία και τον σκοπό της θρησκείας και του πολιτισμού.

KEIMENO

1 «Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος1»: Tα κριτήρια της γνώσης

Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, ότι η αλήθεια είναι όπως την έχω γράψει, δηλαδή ότι καθένας μας είναι μέτρο και για όσα υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν κι ότι πραγματικά είναι αναρίθμητες οι διαφορές2 του ενός από τον άλλο ως προς αυτό, αφού άλλα πράγματα υπάρχουν και φαίνονται σύμφωνα με την άποψη του ενός και άλλα σύμφωνα με την άποψη του άλλου3

(Πλάτων, Θεαίτητος, 166d)

2 Η συζήτηση για τους θεούς

Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα4 ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν.

(Πρωταγόρας, DK A3)

Τον ήλιο και το φεγγάρι και τα ποτάμια και τις πηγές και γενικά όλα όσα επενεργούν ευεργετικά στη ζωή οι παλαιοί τα εξέλαβαν, λόγω της ωφελιμότητάς τους5, για θεούς, ακριβώς όπως οι Αιγύπτιοι6 τον Νείλο.

(Πρόδικος, απόσπ. DK B35)

Οι παλαιοί νομοθέτες επινόησαν7 τον θεό σαν, κατά κάποιο τρόπο, επιτηρητή των σωστών πράξεων και σφαλμάτων του ανθρώπου, ώστε –από φόβο για τη θεϊκή τιμωρία– κανένας να μην αδικεί κρυφά8 τον διπλανό του.

(Κριτίας, απόσπ. DK 88 B25)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Μέτρο… άνθρωπος: το απόσπασμα αυτό είναι από τον διάλογο του Πλάτωνα Θεαίτητος και συνήθως ονομάζεται Απολογία ή Υπεράσπιση του Πρωταγόρα. O Πρωταγόρας, αρχηγέτης της σοφιστικής, με τη διδασκαλία του ότι «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» υπογραμμίζει τον σχετικό χαρακτήρα της γνώσης, δέχεται ότι ο κάθε άνθρωπος είναι το κριτήριο για όλα τα θέματα, τα συγκεκριμένα και τα αφηρημένα, και εισάγει στη φιλοσοφία τον σχετικισμό. Η διδασκαλία αυτή εκφράζει τη θέση ότι κάθε γνώμη λογίζεται εξίσου αληθινή με οποιαδήποτε άλλη.
    Βασικές θέσεις της θεωρίας του σχετικισμού  Δημόκριτος, αποσπ. 9 Β: Η σχετικότητα της γνώσης (παράλληλο κείμενο) Εμπεδοκλής, «Περί φύσεως», αποσπ. 2, 3: Τα όρια της ανθρώπινης γνώσης (παράλληλο κείμενο)
  2. Αναρίθμητες διαφορές: ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι επειδή η γνώση και η εμπειρία ποικίλλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, γι' αυτόν τον λόγο υπάρχουν διαφορές στις αντιλήψεις και τις κρίσεις των ανθρώπων για την υλική πραγματικότητα. H γνώση είναι, συνεπώς, σχετική. Το ίδιο ισχύει για τα ήθη και τις συνήθειες σε διαφορετικούς πολιτισμούς και λαούς.
  3. Υπάρχουν και φαίνονται… άλλου: ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για την ποικιλία των γνωμών και συνηθειών που αφορά όχι μόνο στη γνώση αλλά και την αξιολόγηση των πραγμάτων. Θεωρούσε ότι για κάθε πράγμα είναι δυνατόν να δοθούν δυο διαφορετικές εξηγήσεις, ανάλογα με το πώς «φαίνεται» σε μένα ή σε σένα.
  4. Δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: στάση αγνωστικισμού. O Πρωταγόρας αναγνωρίζει πως ο άνθρωπος έχει περιορισμένες δυνατότητες και η ζωή του είναι σύντομη, γι' αυτό δεν μπορεί να έχει κανείς βέβαιη γνώση για τίποτε, κατά συνέπεια ούτε για τους θεούς. Tα ερωτήματα που έθετε φαίνονταν να υπονομεύουν τη δημόσια λατρεία των θεών.
    Αγνωστικισμός (λήμμα)
  5. Λόγω της ωφελιμότητάς τους: οι φυσικές δυνάμεις, οι πλούσιοι φυσικοί πόροι και τα αγαθά από τη γεωργική δραστηριότητα αναγνωρίστηκαν στην αρχαιότητα από τους ανθρώπους ως θεοί. Με την παρατήρηση αυτή ο Πρόδικος, μαθητής του Πρωταγόρα, εξηγεί την πίστη στους θεούς με πράγματα υλικά, που συντηρούν και ωφελούν την ανθρώπινη ζωή, και θεωρεί πως η θρησκεία έχει ανθρώπινη προέλευση. Εξαιτίας αυτών των απόψεων κατηγορήθηκε για αθεΐα.
    Πρόδικος Πρόδικος ο Κείος (λήμμα)
  6. Όπως οι Αιγύπτιοι: σύγκριση με τις συνήθειες άλλων τόπων και κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτόν οι Σοφιστές μπορούσαν να δείχνουν τη σχετικότητα των πίστεων, των ηθών αλλά και των νόμων.
  7. Επινόησαν: ο Κριτίας, θείος του Πλάτωνα, μαθητής του Σωκράτη και ένας από τους τριάκοντα τυράννους, αναζητά τις απαρχές της θρησκείας και την προέλευση της ιδέας του θεού και υποστηρίζει εδώ ότι οι θεοί είναι επινόηση των ανθρώπων, είναι δηλ. αποτέλεσμα μιας σύμβασης ή συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων.
    Κριτίας
  8. Να μην αδικεί κρυφά: εδώ υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είναι δίκαιοι, επειδή φοβούνται την τιμωρία των θεών και όχι από κάποιο αίσθημα δικαίου. Οι νόμοι δεν μπορούν, χωρίς τη βοήθεια της θρησκείας, να αντιμετωπίσουν την κρυφή παρανομία και την αναρχία.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Σχετικότητα των κριτηρίων

Το απόσπασμα του σκεπτικού φιλοσόφου και ιατρού Σέξτου του Εμπειρικού (2ος-3ος αι. μ.Χ.) που παραθέτουμε ερμηνεύει με σαφήνεια τους όρους της φράσης του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν:
Επίσης, κατά τον Πρωταγόρα, μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν· με τον όρο «μέτρο» εννοεί το κριτήριο, με τον όρο «χρήματα» τα πράγματα, ώστε τελικά να υποστηρίζει ότι το κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος: για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν. Κατά συνέπεια δέχεται μόνο ό,τι φαίνεται στον καθένα ατομικά, εισάγοντας έτσι τη σχετικότητα […]

(Σέξτος ὁ Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 216)

2 «όλα τα πράγματα στην κατάλληλη περίσταση είναι σωστά, στην ακατάλληλη αταίριαστα»

…Και είναι σωστό να κάνεις καλό στους φίλους, αταίριαστο όμως να κάνεις κάτι τέτοιο στους εχθρούς· κι άπρεπο να ξεφεύγεις από τους εχθρούς, καλό όμως να ξεφεύγεις από τους αντιπάλους σου αθλητές στο στάδιο […] Προχωρώ σε πράγματα που τα θεωρούν αταίριαστα πολιτείες ολόκληρες και λαοί: λ.χ. για τους Λακεδαιμονίους είναι σωστό να γυμνάζονται οι κοπέλες και να κυκλοφορούν ξεμπράτσωτες και χωρίς χιτώνα, ενώ για τους Ίωνες αυτό είναι ντροπή. Και το θεωρούν σωστό [στη Σπάρτη] να μη μαθαίνουν τα παιδιά μουσική και γράμματα, ενώ για τους Ίωνες είναι ντροπή να μην τα γνωρίζουν όλ' αυτά […]

(Ἀνώνυμος, ∆ισσοί λόγοι, «Περὶ καλοῦ καὶ αἰσχροῦ», 7-10, 18-20)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

  1. Nα εξηγήσετε με δικά σας λόγια τη φράση του Πρωταγόρα «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» (Mπορείτε να χρησιμοποιήσετε και τα παράλληλα κείμενα).
  2. Γιατί ο Πρωταγόρας θεωρήθηκε εισηγητής του σχετικισμού;
  3. Στους Δελφούς ήταν γραμμένο το απόφθεγμα μέτρον ἄριστον. Με ποιον τρόπο ο όρος μέτρον χρησιμοποιείται στη φράση αυτή και ποια σημασία έχει στη φράση του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν;
  4. Με ποιο πνεύμα προσέγγισαν οι Σοφιστές τις καθημερινές συνήθειες και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πόλεων και των κοινωνιών στις οποίες δίδαξαν; Δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός της σοφιστικής κίνησης ως «αρχαίος Διαφωτισμός»; (Aξιοποιήστε την Eισαγωγή, σελ. 37).
  5. Mπορείτε να βρείτε κοινά σημεία ανάμεσα στους Προσωκρατικούς και τους Σοφιστές στις αντιλήψεις τους για τους θεούς;
    Ξενοφάνης, αποσπ. 34: Αλήθεια και πιθανή γνώση (παράλληλο κείμενο) Θρησκεία και φιλοσοφικός στοχασμός

ΘEMΑTΑ ΓIΑ ΣYZHTHΣH Ή ΓPΑΠTH EPΓΑΣIΑ

  1. Γνωρίζουμε ότι οι πεποιθήσεις των ανθρώπων για το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, το ωραίο και το άσχημο, ποικίλλουν ανάλογα με το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζουν ή μεγάλωσαν. Με ποιον τρόπο νομίζετε ότι μπορεί, στην εποχή μας, να επιτευχθεί η ανεκτικότητα σε πολιτισμούς που διαφέρουν από τον δικό μας και η αναγνώριση της αξίας του άλλου;
    Το Διεθνές Δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ των κρατών (κείμενο)    Είμαστε όλοι ίδιοι, είμαστε όλοι διαφορετικοί (κείμενο)
  2. Νομίζετε ότι ο προσδιορισμός κριτηρίων, όπως λ.χ. η ομοφωνία των πολλών, η αντοχή στο χρόνο ή η γνώμη του ειδικού, περιορίζουν τον σχετικισμό σε θέματα γνώσης ή αξιολόγησης;

ΔIAΘEMATIKH EPΓAΣIA

Προσπαθήστε να βρείτε παραδείγματα από τη φύση, την κοινωνία και την τέχνη που να δείχνουν ότι για ορισμένες αξίες υπάρχει ομοφωνία που τις καθιερώνει διαχρονικά. Γράψτε σ' ένα φύλλο εργασίας τα παραδείγματα αυτά χρησιμοποιώντας τις παράπλευρες εικόνες και άλλο εικαστικό υλικό.

H διαχρονικότητα και καθολικότητα βασικών αξιών και φυσικών νόμων

εικόνα

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

«Για κάθε θέμα υπάρχουν δύο απόψεις».

«πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων, ὡς οὐκ ἔστιν». (Πρωταγόρας, απόσπ. 1)

εικόνα

ΠΡΟΔΙΚΟΣ

«Tα πράγματα που είναι για τους ανθρώπους σωτήρια και θρεπτικά αυτά λατρεύτηκαν από παλιά σαν θεοί».

ΓΛΩΣΣΑΡΙO

ΑΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ:φιλοσοφική αντίληψη που αρνείται ότι μπορούμε να γνωρίσουμε με βεβαιότητα τον κόσμο, τον θεό και την ουσία των όντων.

ΚΡΙΤΗΡΙΟΝ: 1. η επαρκής αιτία για την αλήθεια ενός ισχυρισμού. 2. πρότυπο.

ΜΕΤΡΟΝ: 1. κριτήριο, γνώμονας, κανόνας. 2. μέση οδός, μεσότητα.

ΣΧΕΤΙΚΙΣΜΟΣ - ΣΧΕΤΙΚΟΚΡΑΤΙΑ: φιλοσοφική θεωρία που συνδέεται με την έννοια «σχετικόν». ∆ηλώνει εκείνο που συνδέεται ή εξαρτάται από κάτι άλλο, κατά συνέπεια καθετί που υπάρχει στον «χώρο» και τον «χρόνο» είναι σχετικό. Σε σχέση με τη γνώση ο σχετικισμός δέχεται ότι αυτή είναι υποκειμενική.

XPHMATA: τα αντικείμενα της αισθητηριακής αντίληψης, κάθε λογής γνώμες, κρίσεις, πεποιθήσεις κ.ά.

εικόνα

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (490/80-420/11 π.Χ.).
Υπήρξε ο σημαντικότερος από τους σοφιστές του 5ου αιώνα.

εικόνα

Οπτικές απάτες που σχετίζονται με το μέγεθος. Ενώ οι γραμμές έχουν το ίδιο μήκος, φαίνονται άνισες. Έχουν δημιουργηθεί έτσι ώστε να απατούν (Σχήμα των Müller-Lyer).

εικόνα

Αντιλαμβάνομαι σημαίνει «δέχομαι ως» ή μου «φαίνεται σαν». Τα σχήματα που παρατίθενται μας δημιουργούν ψευδαισθήσεις και φανερώνουν την πλάνη των αισθήσεων (βρίσκονται συνήθως σε βιβλία ψυχολογίας και φιλοσοφίας). Οι ψευδαισθήσεις και οι παραισθήσεις συνδέονται κυρίως με την όραση, όμως έχουμε σχετικά παραδείγματα και με τις άλλες αισθήσεις (αφή, ακοή). Ο Πλάτων στον Θεαίτητο (159c) γράφει πως «το κρασί είναι γλυκό στη γεύση, αν το πιω αφού φάω τυρί, είναι ξινό, αν έχω φάει πριν γλυκό από φράουλα».

εικόνα

Ο Παρθενών είναι έκφραση του κλασικού πνεύματος και πολιτισμού, το οποίο εκφράζει τάξη, κανονικότητα, αρμονία. Η αξία του αναγνωρίζεται σε όλες τις εποχές και αποδεικνύει πως ορισμένες αισθητικές αξίες είναι διαχρονικές.

εικόνα

«Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος». Σχέδιο του Ιταλού ζωγράφου της Aναγέννησης Λεονάρντο ντα Bίντσι (16ος αι.) για τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος (Μουσείο της Ακαδημίας της Βενετίας).