Έκφραση Έκθεση (Γ΄ Λυκείου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής
 
ΕΘΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ ■Παρατηρεί ο Αλέξανδρος Δελμούζος: "Υπερτίμηση του εαυτού μας, εθνικό μονοπώλιο κάθε αρετής, ξιπασμός εθνικός, αδιαφορία ή υποτίμηση και πιο πολύ περιφρόνηση των άλλων, μίσος ή εκδίκηση, αυτό ήταν συχνότατα το κύριο περιεχόμενο της εθνικής αγωγής". Είναι, όπως ξέρετε, ίσως, μια παρατήρηση ρεαλιστική· πρόκειται για μια πραγματικότητα που ταλάνιζε και ταλανίζει όλους τους λαούς. Γι' αυτό και όλοι μαζί είναι ανάγκη να κάνουν παράλληλα βήματα, συγχρόνως, για να απεγκλωβιστούν από τα δεσμά της εθνικής αγωγής αυτού του είδους. Αυτό είναι αλήθεια. Όπως αλήθεια είναι ότι η εθνική αγωγή στα ολοκληρωτικά καθεστώτα αποκτούσε, και αποκτά, τη διάσταση της απροκάλυπτης προπαγάνδας. Στις περιπτώσεις αυτές δε μιλούμε πια για εθνική αγωγή. Δε μιλούμε καν για αγωγή ή για παιδεία. Μιλούμε για ανεπίτρεπτη προπαγάνδα, για βάναυση κακομεταχείριση των παιδιών από το ίδιο το κράτος, για καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κι αυτό θα δοκιμάσουμε να προσεγγίσουμε τώρα.
■Σε προηγούμενη συζήτησή μας (σ. 221) προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Μπρεχτ αποδιάρθρωνε τα ναζιστικά κείμενα και έφερνε στο φως την αλήθεια που αυτά περίτεχνα συσκότιζαν. Δεν θα ζητούσαμε, βέβαια, για ευνόητους λόγους, να κάνετε κι εσείς το ίδιο στα παρακάτω κείμενα. Αν και θα μπορούσατε να το δοκιμάσετε, εφόσον αυτό σας ευχαριστούσε. Σας προτείνουμε, ωστόσο, να τα μελετήσετε προσεκτικά ως προς τα περιεχόμενα και τη γλώσσα τους. Από αυτά, τα κείμενα I, III, V είναι ανθολογημένα από ελληνικό σχολικό αναγνωστικό, το οποίο διδασκόταν στο δημοτικό σχολείο κατά την περίοδο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά (1936-1940)· τα άλλα τρία (II, IV, VI) είναι παρμένα από αλβανικό αναγνωστικό του δημοτικού σχολείου, το οποίο διδασκόταν σε ελληνόπουλα της Αλβανίας κατά την περίοδο της δικτατορίας, την οποία είχε επιβάλει σ' αυτήν τη χώρα ο Ενβέρ Χότζια αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Από την πρώτη κιόλας επαφή σας με τα κείμενα θα διαπιστώσετε ότι ελληνικά και αλβανικά μοιάζουν μεταξύ τους όπως οι σταγόνες του νερού. Είναι, άλλωστε, όλα, ανεξάρτητα από εθνικότητα, διαποτισμένα από το πνεύμα του ολοκληρωτισμού. Τα περιεχόμενά τους συγκροτούνται από θέματα (καθεστωτικές επετειακές γιορτές και πανηγύρεις, προγραμματισμός και δημιουργία έργων, ύμνοι εγκωμιαστικοί του καθεστώτος κτλ.) κοινά και προσφιλή σε όλα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, και χαρακτηρίζονται από τον τρόπο με τον οποίο οι δικτατορίες περνούν με την προπαγάνδα τη βούλησή τους και προβάλλουν τα "έργα" τους. Η γλώσσα τους, πάλι, διακρίνεται από γλυκερούς τόνους, δογματικότητα, ύποπτο εθνικισμό, επίμονη ηθικολογία, διακρίνεται δηλαδή από τα γνωρίσματα της εξουσιαστικής γλώσσας. Προσέξτε ιδιαίτερα την υποκριτικά και παραπλανητικά φιλική και οικεία γλώσσα με την οποία εκφράζονται και κολακεύουν τους λαούς οι δικτατορίες, ενώ είναι γνωστό ότι δεν τους σέβονται, αφού, για να επικρατήσουν, καταλύουν τα δημοκρατικά τους δικαιώματα και όχι μόνον αυτά. ▶Συγκρίνετε τα κείμενα I ("4η Αυγούστου") και II ("Τα Τίρανα γιορτάζουν") ως προς το περιεχόμενο και τη γλώσσα τους και αναζητήστε τους στόχους τους, τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Ειδικότερα στα κείμενα αυτά συζητήστε: ■τι νομίζετε ότι επιδιώκουν οι δικτατορίες με τις εορταστικές εκδηλώσεις τις οποίες, όπως έχει παρατηρηθεί, οργανώνουν συχνά· ιδιαίτερα δείτε: ■την επίδραση που μπορούν αυτές να ασκήσουν στις παιδικές ψυχές· ■πόσο φανταχτερό και πόσο αγνό προβάλλει το εορταστικό σκηνικό τους, και δοκιμάστε να σύρετε την αυλαία, για να δείτε τι κρύβεται πίσω από αυτό και κάτω από τα αθώα λόγια γονέων και παιδιών· ■με πόση ευκολία η δικτατορία παραμερίζει την παιδεία και εισβάλλει στο σχολείο, για να χρησιμοποιήσει χωρίς δισταγμό τον νέο άνθρωπο. Σταθείτε ιδιαίτερα στα σημεία: * "Ήρθε ένας αρχηγός, ο Μεταξάς, και είπε: Έξω... πραγματικά Ελληνόπουλα" του κειμένου I, και * "ΚΟΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... εγώ σε αγαπώ πολύ " του κειμένου IV. Δείτε ακόμη: ■την προβολή του δικτάτορα και τον αφανισμό όλων των άλλων· ■την ιδιαίτερη σχέση που επιδιώκουν οι δικτατορίες να δημιουργήσουν ανάμεσα στον δικτάτορα και στους νέους· ■τον αυθαίρετο τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται το παρελθόν της Χώρας, για να υπηρετήσει τη νέα κατάσταση.
- Μητέρα, λέει ο Γιώργος μπαίνοντας στο σπίτι λαχανιασμένος, σήμερα όλα τα σπίτια και τα καταστήματα γέμισαν από σημαίες. Οι δρόμοι φαίνονται σα δάση γαλανόλευκα. Γιατί, μητέρα; - Μα δεν το ξέρεις πως αύριο έχομε μια μεγάλη γιορτή; Σε λίγο θα φέρη κι ο πατέρας σου μια Σημαία να την κρεμάσωμε στην ταράτσα μας. Τα μπαλκόνια και τα παράθυρα όλης της Ελλάδας θα είναι αύριο σημαιοστολισμένα. - Γιατί, μητέρα; ρωτά και πάλι ο μικρός Γιώργος. - Εγώ, το ξέρω, μητέρα, πετάγεται ο μεγαλύτερος αδερφός, ο Τάκης. - Πες του λοιπόν εσύ, Τάκη, λέει η μητέρα. - Σαν αύριο, λέγει ο Τάκης, δηλ. στις 4 Αυγούστου 1936, έγινε ένα μεγάλο θαύμα. Ήρθε ένας Αρχηγός, ο Μεταξάς και είπε: Έξω όλοι εκείνοι, που δεν ξέρουν τι θα ειπή να κάμουν καλό στην Πατρίδα τους! Τώρα θα κυβερνήσω εγώ και θα βάλω κάθε πράμα στη θέση του. Μαζί με το Βασιλιά μας θα κάμω την Ελλάδα μεγάλη. Θα κάμω τα παιδιά της πραγματικά Ελληνοπούλα. - Βέβαια, λέει η μητέρα, αυτό είναι. Γι' αυτό αύριο θα γίνη μεγάλο πανηγύρι στην Αθήνα. Απ' όλη την Ελλάδα θα μαζευτούν παιδιά της Νεολαίας και αντιπρόσωποι απ' όλες τις γωνίες, για να χαιρετήσουν τον Αρχηγό μας. Η 4η Αυγούστου άλλαξε την όψη της Ελλάδας. Θα τη θυμούμαστε μ' ευγνωμοσύνη και κάθε χρόνο θα τη γιορτάζωμε ακόμη καλύτερα. Εσείς, μάλιστα τα παιδιά πρέπει να γιορτάζετε με μεγαλύτερη χαρά, γιατί ο Αρχηγός μας εσάς αγαπάει περισσότερο και θέλει να γίνετε, όταν μεγαλώσετε, πραγματικοί Έλληνες σαν τους προγόνους μας, για να δοξάσετε την Πατρίδα μας. 
Ο λαός είχε συγκεντρωθεί μπροστά στο Παλάτι της Μόρφωσης.Ήταν νέοι και νέες, γερόντοι και γριές. Είχαν έρθει και οι μαθητές των σχολείων. Όταν βγήκε ο σύντροφος Ενβέρ, όλοι φώναξαν: ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΙΑ! ΕΝΒΕΡ ΧΟΝΤΖΙΑ! Ένα παιδάκι φώναξε: Θείε Ενβέρ, εγώ σε αγαπώ πολύ! Εμείς αγαπούμε πολύ το θείο Ενβέρ ▶
Παραλληλίστε τα κείμενα III ("Η πεδιάδα των Σερρών") και ■ποιοι είναι οι πομποί τους, οι αποδέκτες τους, οι επιδιωκόμενοι σκοποί τους και πώς τους πραγματοποιούν· ■αναλύατε τα δομικά τους διαγράμματα. Παρατηρήστε π.χ. τους δύο βασικούς σπονδύλους του κειμένου III οι οποίοι αρθρώνονται στον άξονα του χρόνου (τότε... τώρα... κατακλείδα) και ζητήστε τα ανάλογα δομικά στοιχεία στο κείμενο IV (τότε... τώρα... κατακλείδα)· ■παρατηρήστε, πάλι, τα περιεχόμενα, τις γλωσσικές ποικιλίες και τα δομικά διαγράμματα των δύο κειμένων και εξηγήστε πού μπορούν να οφείλονται οι εντυπωσιακές ομοιότητές τους. Μοιάζουν τα κείμενα σαν να είναι βγαλμένα με το ίδιο πατρόν, σαν να έχουν κατασκευαστεί στο ίδιο εργαστήριο. Όπως αντιλαμβάνεστε, είναι ανάγκη να εξετάσετε τους πομπούς, τους δέκτες, τα θέματα, τους επιδιωκόμενους στόχους και τα συναφή. Πάντως χρήσιμο είναι να ξέρετε ότι όλες οι δικτατορίες μοιάζουν και όταν ακόμη ανήκουν σε διαμετρικά αντίθετες παρατάξεις. Έτσι η δικτατορία του Ενβέρ Χότζια, που είναι η δικτατορία του προλεταριάτου, συγγενεύει έως που ταυτίζεται με τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, κι ας ήταν πρώτος στόχος της τελευταίας ο διωγμός των προλετάριων κομμουνιστών, δηλαδή ανθρώπων που στην Αλβανία αποτελούσαν τον κοινωνικό ιστό της πρώτης δικτατορίας. Τι ήτο άλλοτε η πεδιάς των Σερρών ένας απέραντος κάμπος, ανοικτός από όλα τα μέρη, δια να δεχθή δύο και τρεις φοράς το έτος το ξεχείλισμα του Στρυμόνος, του Αγγίτου και όλων των χειμάρρων των πέριξ υψωμάτων. Από μίαν έκτασιν 1.180.000 στρεμμάτων, μόνον 440 χιλιάδες έμενον απρόσβλητοι. Όλη η άλλη έκτασις ή κατεκλύζετο από τας πλημμύρας, ή ήτο διαρκώς σκεπασμένη από τα ύδατα των λιμνών και των ελών ή έμενε χέρσος. Ο κάμπος αυτός της καταστροφής και της δυστυχίας ήλλαξεν όψιν με την εκτέλεσιν των αποστραγγιστικών έργων και οι γεωργοί του σήμερον δύνανται να οργώσουν και την τελευταίαν του σπιθαμήν. Ο γεωργός δεν ποτίζει πλέον αδίκως τον αγρόν του με τον ιδρώτα του ούτε τρέμει από φόβον, όταν ο Στρυμών εξορμά με μανίαν από τας βουλγαρικός φάραγγας προς την πεδιάδα των Σερρών. Η περίοδος των κατακλυσμών και των καταστροφών έκλεισε, διά να ανοίξη μία νέα περίοδος ευτυχίας, χαράς και προόδου.
Ο ΚΑΜΠΟΣ ΤΗΣ ΔΡΟΠΟΛΗΣ Ο κάμπος της Δρόπολης είναι όμορφος. Πριν και τούτος ο κάμπος διψούσε για νερό. Τώρα στη Μπούλιο έγινε μια δεξαμενή. Στον κάμπο έγιναν πολλά κανάλια. Τώρα ο κάμπος ποτίζεται, γι' αυτό παράγει μπόλικο στάρι, καλαμπόκι, καπνό και κηπικά. Οι Δροπολίτες ζουν χαρούμενοι. Όλα τα καλά τους τά έφερε το Κόμμα μας. ■Στις βασικές επιδιώξεις των ολοκληρωτικών καθεστώτων είναι να εξανδραποδίσουν τους νέους, δηλαδή, με ιδεολογήματα και ιδεοληψίες και ποικίλους άλλους τρόπους, να κάμψουν τη βούλησή τους και την ηθική τους αντίσταση και την προσωπική τους στάση απέναντι στη ζωή, και να τους μεταβάλουν σε πειθήνια όργανά τους, ώστε να εκτελούν τυφλά τις θελήσεις τους. Με άλλα λόγια τα ολοκληρωτικά καθεστώτα δε σέβονται τον νέο, γιατί γενικά δε σέβονται το άτομο και την ατομική ζωή, όπως δε σέβονται και την παιδεία· νοθεύουν τα πάντα, διότι τα πάντα τα υποτάσσουν στη δύναμη της εξουσίας· έτσι μόνον αισθάνονται ασφαλή. Μία από τις πάγιες τακτικές τους π.χ. είναι η οργάνωση των νέων από την τρυφερή τους ακόμη ηλικία σε κατευθυνόμενες ομάδες, όπου με γλώσσα συνθηματική και δογματική, αντιδιαλεκτική και αντικριτική, ασαφή και αόριστη, μεγαλόστομη και εθνικιστική, προσπαθούν να τους χειραγωγήσουν και να τους χρησιμοποιήσουν σύμφωνα με τους σχεδιασμούς τους. Δε λείπουν, φυσικά, από τέτοιους σχεδιασμούς και οι διάφοροι ύμνοι των νέων, οι οποίοι εγκωμιάζουν το καθεστώς και υψώνουν σε μοναδικό ίνδαλμα τον δικτάτορα. Εννοείται ότι η γλώσσα αυτών των κατασκευασμένων ύμνων είναι φθηνή, όπως φθηνός είναι και ο στίχος τους και η μουσική τους. Μ' αυτούς τους ύμνους, που αναπαράγονται πανομοιότυποι σχεδόν από τα διάφορα ολοκληρωτικά καθεστώτα, καλλιεργείται πνεύμα αγελαίο και ομαδικό, ένα πνεύμα στο οποίο οφείλει σε κάθε ευκαιρία να δηλώνει, με λόγο και με έργο, πίστη και αφοσίωση μέχρι θυσίας. Άλλωστε μέσα από την ομάδα το καθεστώς οργανώνει τον νέο, τον κατευθύνει, τον ελέγχει: τον αφομοιώνει. ▶Ο Ύμνος της Εθνικής Νεολαίας, σ. 250, είναι ο Ύμνος της Εθνικής Οργάνωσης Νέων, της γνωστής με τα αρχικά Ε.Ο.Ν., στην οποία η δικτατορία της 4ης Αυγούστου είχε οργανώσει τους νέους της Χώρας. Μελετήστε τον προσεκτικά και αναζητήστε τα στοιχεία του περιεχομένου και της γλώσσας που τον συνθέτουν. Αν τον συνθέτουν. Γιατί κύριο χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι η ασυναρτησία και η κενότητα, τις οποίες προσπαθεί ο "συνθέτης" του να καλύψει με λέξεις ηχηρές: πατρίδα τρανή κι ιστορική, εθνική αυγή, ο μεγάλος Κυβερνήτης κτλ. Συνεχίστε την αναζήτηση των ηχηρών γλωσσικών στοιχείων. Από άποψη περιεχομένου, πάλι, αντικρίζουμε, με την πρώτη ματιά, ένα κείμενο που κραυγάζει, που μεταβάλλει σε φωνές πολύτιμες και σεβαστές αξίες: πατρίδα, Ελλάδα κτλ. Συνεχίστε... θυμηθείτε, ωστόσο, το στίχο του Γ. Σεφέρη: ■Ελλάς· πυρ! Ελλήνων· πυρ! Χριστιανών· πυρ! Τρεις λέξεις νεκρές. Γιατί τις σκοτώσατε; Τα ίδια θα διαπιστώσετε και στα μέτρα και στους ρυθμούς και στο ύφος αυτού του Ύμνου· ακαταστασία. Από τις τέσσερις στροφές του π.χ. οι δύο πρώτες είναι γραμμένες σε τροχαϊκό μέτρο, ενώ οι άλλες δύο σε ιαμβικό. Στη μέση του ποιήματος έχουμε αλλαγή μέτρου και ρυθμού. Το ίδιο παρατηρούμε και στο ύφος· στη δεύτερη κιόλας στροφή διαπιστώνουμε ότι αλλάζει. Δηλαδή, ενώ με την πρώτη στροφή απευθύνεται στη νεολαία και της μιλάει σε δεύτερο πρόσωπο ("συ απόμεινες. . ."), ξαφνικά από τον πρώτο κιόλας στίχο της δεύτερης στροφής το πρόσωπο γίνεται τρίτο ("την ολόθερμη ψυχή της. . ."). Είναι γνωστό, άλλωστε, με πόση προχειρότητα κατασκευάζονται από στιχοπλόκους αυτοί οι διατεταγμένοι ύμνοι. Τους λείπει η ποιητική έμπνευση, τους λείπει δηλαδή η σπερματική σύλληψη του ουσιώδους και του σημαντικού, γι' αυτό και δεν εκπέμπουν κανένα μήνυμα· εκπέμπουν φωνές, όπως είπαμε, διότι σε φωνές έχουν μεταβάλει λέξεις – αξίες, που έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην συνείδηση του καθενός μας. Έτσι με τις αξίες και όχι με τις λέξεις δημιουργούν κλίμα έξαρσης, αναγκαίο στη δικτατορία, για να καλύψει τα κενά της και να παρασύρει τους νέους ανθρώπους. Αυτές είναι κάποιες σκέψεις τις οποίες μπορείτε να συζητήσετε. Όπως μπορείτε να συζητήσετε την εικόνα που συνοδεύει τον "Ύμνο" και που δείχνει τους τρεις νέους της EON με τις ομοιόμορφες στολές και τον φασιστικό τους χαιρετισμό: τα απαιτούσε όλα αυτό το καθεστώς.
▶
Σχολιάστε το "ποίημα" VI. Προσέξτε την κατακλείδα του πόσο ασεβεί προς την παιδεία και προς το παιδί, το οποίο προβάλλεται υποδειγματικά ντυμένο και χτενισμένο να χαιρετάει ευτυχισμένο, τη ζωή, τη φύση, το κόμμα και τον δικτάτορα.
Στη γλυκιά μας την πατρίδα Εμπρός για μια Ελλάδα νέα. Εμπρός η δόξα η παλιά μας Σ. Μεταξάς 
Καλημέρα! Πριν βγει ο ήλιος ξυπνώ, Η Ουρανία αγαπάει ▶
Συγκρίνετε με τον τρόπο και τη μέθοδο που εσείς θα προτιμούσατε τα δύο κείμενα (V και VI).
 |
![Ελληνόπουλα. Αναγνωστικό για την τρίτη τάξη του δημοτικού των μουσουλμανικών σχολείων, ΟΕΣΒ 1939 (στις σελ. 143, 167-171 θα βρείτε κείμενα σαν αυτά που παρουσιάζονται στην παρούσα ενότητα) [πηγή: Οργανισμός Έκδοσης Διδακτικών Βιβλίων]](extras/images/text.png){kind=small}