Πρόλογος

ΠPOΛOΓOΣ

στ. 1-82 «Kαὶ δοκεῖ μ' ἔχειν, κενὴν δόκησιν, οὐκ ἔχων»

Η Ελένη και το είδωλό της

1η ΣKHNH (στ. 1-82)

ΕΛΕΝΗ	Να ο Νείλος¹ με τις όμορφες νεράιδες, που αυτός κι όχι βροχή του Δία μουσκεύει τους κάμπους της Αιγύπτου, όταν τα χιόνια λιώνουν². Εδώ βασίλευε ο Πρωτέας³		O Τοπος και οι Ανθρωποι Πού βρίσκεται η Eλένη; Ποιοι είναι οι άρχοντες του τόπου;
	της χώρας κυβερνήτης, όσο ζούσε, στο νησί Φάρο⁴ κατοικώντας. Πήρε γυναίκα μια Νηρηίδα,⁵ την Ψαμάθη, που άντρα τον Αιακό πρωτύτερα είχε. Mες στα παλάτια αυτά γεννάει δύο τέκνα,	5
	το Θεοκλύμενο, γιατί σεβόταν στη ζωή του τους θεούς,⁶ κι ένα κορίτσι ευγενικό, καμάρι της μητέρας, που Ειδώ⁷ την έλεγαν, μικρή όταν ήταν· στην ώρα όμως σαν έφτασε για γάμο,	10
	την είπαν Θεονόη,⁸ γιατί τα θεία, μελλούμενα και τωρινά, τα ήξερε όλα· μια τέτοια έλαβε χάρη απ' το Νηρέα τον πρόγονό της. Ο δικός μου τόπος η ξακουστή 'ναι Σπάρτη και πατέρας	15
			H Tαυτοτητα της Ηρωιδας Ποια είναι η καταγωγή της;
	ο Τυνδάρεως· μια φήμη ωστόσο λέει πως παίρνοντας ο Δίας θωριά κύκνου, πέταξε προς τη μάνα μου, τη Λήδα, κάποιον αϊτό για να ξεφύγει τάχα, κι έτσι μαζί της δολερά έχει σμίξει,	20
	αν είναι αλήθεια.⁹ Ελένη τ' όνομά μου.¹⁰	25

ΣΧΟΛΙΑ Η σύνδεση µιας χώρας, µιας περιοχής, µιας πόλης µε το ποτάµι της είναι τυπική έκφραση στην τραγωδία. Για παράδειγµα: Τροία-Σκάµανδρος ή Σιµόεις, Σπάρτη-Ευρώτας. Έτσι κι εδώ η Aίγυπτος συνδέεται µε το Nείλο. Ο Ευριπίδης ακολουθεί τη θεωρία του φιλόσοφου Αναξαγόρα, ότι οι πληµµύρες του Νείλου οφείλονται στην τήξη του χιονιού στα βουνά, νότια της Aιγύπτου, το καλοκαίρι. Στον Όµηρο ο Πρωτέας ήταν θαλάσσια θεότητα. O Eυριπίδης όµως τροποποιεί στο σηµείο αυτό το µύθο και τον παρουσιάζει ως θνητό βασιλιά. H Φάρος είναι ένα νησί που βρίσκεται κοντά στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Nηρηίδες: θεότητες της θάλασσας. Πατέρας τους ήταν ο Nηρέας, θεός µε µαντικές ικανότητες. Θεοκλύμενος = αυτός που σέβεται στη ζωή του τους θεούς (σύµφωνα µε την ετυµολογία της λέξης: θεός + κλύω = ακούω) ή αυτός που έγινε ονοµαστός από θεϊκή εύνοια (σύµφωνα µε την ετυµολογία: θεός + κλύμενος = διάσηµος). Υποστηρίζεται από κάποιους µελετητές ότι η φράση γιατί σεβόταν στη ζωή του τους θεούς δεν υπήρχε στο κείµενο του Ευριπίδη, αφού η συµπεριφορά του Θεοκλύµενου δε συµφωνεί µε το περιεχόµενο της φράσης αυτής. Ίσως να την παρενέβαλε κάποιος ηθοποιός. Eίναι το χαϊδευτικό όνοµα της Εἰδοθέας. Eιδοθέα σηµαίνει είτε αυτή που έχει τη µορφή µιας θεάς (στα αρχαία εἷδος = µορφή), άρα και την οµορφιά της, είτε αυτή που γνωρίζει τα θεϊκά πράγµατα (ἡ τὰ θεῖα εἰδυῖα). Θεονόη (θεὸς + νοῦς) = αυτή που καταλαβαίνει τα θεία. H Ελένη, και µέσα από τα λόγια της ο Eυριπίδης, αµφισβητεί τη µυθολογική παράδοση σχετικά µε την καταγωγή της. Yπάρχουν διαφορετικές εκδοχές για την προέλευση του ονόµατος Eλένη. ∆ύο από αυτές είναι: α) από τη ρίζα ελ – του ρήµατος αἱρῶ = κυριεύω, καταστρέφω, β) από το ουσιαστικό ἑλένη ή ἑλάνη = λαµπάδα, οπότε το Eλένη θα σήµαινε φως, λάµψη.

Ας Γινουμε Θεατες

Πριν από την παράσταση

Πριν από την παράσταση

H παράσταση αρχίζει

H παράσταση αρχίζει

H παράσταση αρχίζει... Οι Αθηναίοι έχουν ανηφορίσει στο θέατρο του Διονύσου, για να παρακολουθήσουν την Ελένη του Ευριπίδη. Περιμένουν γεμάτοι προσμονή. Η φήμη που απλώθηκε στην πόλη από όλους όσοι παρακολούθησαν τον προάγωνα* είναι πως θα βρεθούν μπροστά σε μια διαφορετική Ελένη.

Το μουρμουρητό καταλαγιάζει…

Mια γυναίκα εμφανίζεται μόνη της σε έναν άγνωστο για μας τόπο. Ως θεατές χρειαζόμαστε στοιχεία, για να αναγνωρίσουμε την ηρωίδα, να καταλάβουμε πού βρίσκεται και τι της συμβαίνει. Ποια είναι αυτά τα στοιχεία; Από πού τα αντλούμε;

H Eλένη (Tζένη Γαϊτανοπούλου, Θεατρικός Oργανισμός Kύπρου, 1993,
σκην. N. Xαραλάμπους)

H Eλένη (Tζένη Γαϊτανοπούλου, Θεατρικός Oργανισμός Kύπρου, 1993, σκην. N. Xαραλάμπους)

Ας Εμβαθυνουμε

Βρισκόμαστε στο πρώτο μέρος του Προλόγου. Ο Πρόλογος* αποτελεί ένα, το πρώτο, από τα κατὰ ποσὸν μέρη* της τραγωδίας και εισάγει το θεατή στο έργο.
- Aς διερευνήσουμε τη λειτουργία του ως προς την ενημέρωση του θεατή για:
  α) την προϊστορία της δράσης, β) τον τόπο, γ) τα πρόσωπα.
Αξίζει να σταθούμε σε δύο από τα πρόσωπα, στα οποία αναφέρεται η ηρωίδα: το Θεοκλύμενο και τη Θεονόη. Τα δύο παιδιά του Πρωτέα, ο Θεοκλύμενος και η Θεονόη, είναι επινοήσεις του Ευριπίδη. O ποιητής διαχειρίζεται τη μυθική παράδοση όπως τον εξυπηρετεί καλύτερα στην κατασκευή της δικής του «ιστορίας».
- Ποιες προσδοκίες σού δημιουργούνται για τη δράση αυτών των ηρώων στο δράμα, με βάση και την ετυμολογία των ονομάτων τους;

Παραλληλο Κειμενο 1

Ο Προλογος Ενος Συγχρονου Θεατρικου Εργου Με το άνοιγμα της αυλαίας, βρίσκονται στη σκηνή η Μήδεια κι η Παραμάνα ακουμπισμένες καταγής, μπροστά σε μια χειράμαξα-σπίτι. Από μακριά, ανεπαίσθητες μουσικές και τραγούδια. Κι οι δυο τους ακούνε.
ΜΗΔ.	Την ακούς;
ΠΑΡ.	Ποια;
ΜΗΔ.	Την ευτυχία. Αλητεύει.
ΠΑΡ.	Τραγουδάνε στο χωριό. Μπορεί να 'χουνε γιορτή στα σπίτια τους, σήμερα.
ΜΗΔ.	Μισώ τις γιορτές τους. Μισώ τη χαρά τους.
ΠΑΡ.	Δεν είμαστ' από δω. (Μικρή σιγή) Στα δικά μας τα μέρη, γιορτάζουμε νωρίτερα. […] Τι όμορφα που είν' τα παλικάρια της Κολχίδας όταν παλεύουν!
ΜΗΔ.	Σώπα. […]
ΠΑΡ.	Α! εγώ είμαι γριά κι είναι πολύ μακρύς ο δρόμος… Γιατί; Γιατί φύγαμε, Μήδεια;
ΜΗΔ.	(Κραυγάζει) Φύγαμε, γιατί αγαπούσα τον Ιάσονα, γιατί για χάρη του έκλεψα τον πατέρα μου, γιατί για χάρη του σκότωσα τον αδερφό μου! Σώπα καλή γυναίκα, σώπα! Νομίζεις πως είν'ωραίο να λέμε πάντα τα ίδια;
ΠΑΡ.	Ζούσες σ' ένα ολόχρυσο παλάτι και τώρα καθόμαστ' εδώ, γερμένες στο χώμα σα δυο ζητιάνες, μπρος σ' αυτή τη φωτιά που σβήνει διαρκώς.
	Z. Ανούιγ, Μήδεια (μτφρ. Φ. Kονδύλης) (Aπό το Z. Ανούιγ, Μήδεια – Iεζάβελ, Bιβλιοπωλείον «Δωδώνη»)

* Οι λέξεις με το σύμβολο αυτό (*) επεξηγούνται και στο Λεξικό Όρων της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας (σσ. 142-144)

	Tα βάσανά μου θα σας ιστορήσω. Oι τρεις θεές, η Κύπριδα¹¹ κι η Ήρα κι η Αθηνά, του Δία η θυγατέρα, σε μια βραχοσπηλιά πήγαν της Ίδης¹²		Tα Βασανα της Ελενης στο Παρελθον Πώς άρχισαν τα βάσανά της; Πώς αντέδρασε η Ήρα στην κρίση του Πάρη; Πώς βρέθηκε η Eλένη στην Aίγυπτο;
	την πιο όμορφη να κρίνει ο Πάρης. Όμως την ομορφιά μου τάζοντάς του¹³ η Κύπρη –αν όμορφο λογιέται¹⁴ ό,τι σου φέρνει τη δυστυχία– και ταίρι του πως θα 'μαι, κερδίζει το βραβείο. Και της Ίδης	30
	αφήνοντας τις στάνες φτάνει ο Πάρης γοργά στη Σπάρτη, για να με κερδίσει. Οργίστηκ' η ΄Ηρα που έτσι τη νικήσαν κι εμπόδισε το γάμο μου μ' εκείνον. Στου Πρίαμου το γιο δε δίνει εμένα,	35
	παρά το είδωλό μου, φτιάχνοντάς το σαν πλάσμα ζωντανό από τον αιθέρα κι αυτός θαρρεί πως μ' έχει –κούφια ιδέα–¹⁵ ενώ δε μ' έχει καν. Έπειτα οι γνώμες του Δία¹⁶ στα πάθη αυτά σωριάσαν κι άλλα·	40
	γιατί σήκωσε πόλεμο αναμέσο στη χώρα των Ελλήνων και στους δόλιους τους Τρωαδίτες, για να ξαλαφρώσει τη μάνα γη απ' το πλήθος των ανθρώπων κι ο πιο μεγάλος άντρας της Ελλάδας¹⁷	45
	να γίνει ξακουστός.¹⁸ Εγώ βραβείο παλικαριάς στους Έλληνες και Τρώες ποτέ δεν ήμουν, ήταν τ' όνομά μου. Mε πήρε στις πτυχές ο Ερμής του αιθέρα και σκεπασμένη σε θαμπή νεφέλη	50
	–δε μ' άφησε χωρίς φροντίδα ο Δίας– μ' έφερε στου Πρωτέα εδώ τα σπίτια, κρίνοντας πως αυτός απ' όλους ήταν πιο γνωστικός κι αγνό το γάμο μου έτσι για το Μενέλαο θα κρατούσα. Tώρα	55

Σχολια 11. Κύπριδα ονοµάζεται η Aφροδίτη, θεά της οµορφιάς, επειδή σύµφωνα µε την παράδοση αναδύθηκε από τη θάλασσα της Κύπρου. 12. Βουνό της Μ. Ασίας κοντά στην Τροία. Eκεί ζούσε ο Πάρης ως βοσκός, όταν οι τρεις θεές του ζήτησαν να δώσει το µήλο της Έριδας στην οµορφότερη. 13. H Ελένη εµφανίζεται εδώ σαν ένα απλό πιόνι στα σχέδια της θεάς. Στη συνέχεια εκφράζει απέχθεια για την οµορφιά της, καθώς θεωρεί ότι στην περίπτωσή της το χαρακτηριστικό αυτό προκαλεί δυστυχία. 14. λογιέται = θεωρείται. 15. Στο πρωτότυπο κενὴ δόκησις (< δοκεῖ = φαίνεται): εικασία, γνώµη, φαντασία. 16. H δυστυχία της Ελένης δεν οφείλεται µόνο στην οργή της Ήρας, αλλά συνέβαλαν και τα σχέδια του ∆ία. 17. Εννοεί τον Αχιλλέα. 18. Eδώ γίνεται µια διάκριση ανάµεσα στην αιτία και την πρόφαση του πολέµου: η Ελένη είναι µόνο η πρόφαση, ενώ πραγµατική αιτία είναι το σχέδιο του ∆ία.

Ας Γινουμε Θεατες

Ο υποκριτής που υποδύεται την Ελένη με την έναρξη του δράματος καλείται να αποδώσει έναν εκτενή μονόλογο, που θεωρείται στατικός και αντιθεατρικός, εφόσον χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε θεατρικού έργου είναι η δράση και όχι η απαγγελία (βλ. και ορισμό της τραγωδίας από τον Αριστοτέλη: δρώντων καὶ οὐ δι' ἀπαγγελίας).
- Με ποιους τρόπους φαντάζεσαι ότι ο υποκριτής θα προσπαθούσε να κινήσει το ενδιαφέρον των θεατών;

Eλένη (A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Eλένη (A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Ας Εμβαθυνουμε

Τι να την κάνω/τη ζωή πια; αναρωτιέται η Ελένη.
- Ποιοι λόγοι, σύμφωνα με όσα υποστηρίζει, την οδήγησαν σε αυτή την τραγική παραίτηση;
- Ως θεατής/αναγνώστης της τραγωδίας πώς αισθάνεται κανείς ακούγοντάς την; Πιστεύεις πως αρχίζει να βιώνει ό,τι ο Αριστοτέλης ονόμαζε ἔλεο* και φόβο;*
Την εποχή του Ευριπίδη οι άνθρωποι, ζώντας σε καιρούς αναστάτωσης και πολέμου, μεταβολών αιφνίδιων και απρόσμενων, αισθάνονται ότι δεν ελέγχουν τη μοίρα τους, δεν επικρατεί πάντα το δίκαιο, δεν αμείβονται πάντα οι καλοί ούτε τιμωρούνται πάντα οι κακοί.
- Πιστεύεις ότι η αντίληψη αυτή περνάει και στην ιστορία της Ελένης, όπως αρχίζει σιγά σιγά να τη στήνει ο τραγικός ποιητής;
- Θα μπορούσε μια τέτοια αντίληψη να μας συγκινήσει ακόμα και σήμερα;

Eλένη (A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Eλένη (A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Παραλληλο Κειμενο 2

Η Ενοχη Ελενη

O Πάρης παίρνει την Eλένη.
Aνάμεσά τους ο Έρωτας
(ερυθρόμορφο αγγείο του 5ου αι. π.X.)

O Πάρης παίρνει την Eλένη. Aνάμεσά τους ο Έρωτας (ερυθρόμορφο αγγείο
του 5ου αι. π.X.)

ΑΝΤΡΟΜΑΧΗ. Ω του Τυνδάρεου
βλαστάρι, κόρη εσύ του Δία δεν είσαι,
από πολλούς θα φύτρωσες πατέρες,
απ' τον Αλάστορα,¹ ύστερ' απ' το Φθόνο,
το Φόνο και το Θάνατο κι απ' όσα
η γη θρέφει κακά· δε θα πιστέψω

ποτέ πως σ' έχει κάμει ο Δίας, εσένα,
λάμια τόσων Ελλήνων και βαρβάρων.
Α να χαθείς! Απ' τα όμορφά σου μάτια
βγήκε η φριχτή καταστροφή, η ρημάχτρα
των ξακουσμένων κάμπων της Φρυγίας.

Ευριπίδης, Τρωαδίτισσες, στ. 766-773
(μτφρ. Θ. Σταύρου)
(Aπό το Tραγωδίες του Eυριπίδη,
Bιβλιοπωλείον της «Eστίας»)

1. Αλάστορας: δαίμονας της εκδίκησης, εκδικητής

	βρίσκομαι εδώ κι ο δόλιος μου άντρας πήγε μαζεύοντας στρατό, στης Τροίας τα κάστρα ζητώντας να με πάρει πίσω. Κι έχουν στου Σκάμαντρου¹⁹ χαθεί το ρέμα πλήθος ψυχές για μένα· κι ενώ τόσα πάθη	60	Τα Βασανα της Ελενης στο Παρον Σε ποια κατάσταση βρίσκεται τώρα η Ελένη; Ποια είναι η μοναδική της ελπίδα; Tι απειλεί τώρα την Eλένη και πώς εκείνη το αντιμετωπίζει;
	τράβηξα, από παντού ακούω κατάρες,²⁰ προδότρα με λογιάζουνε του αντρός μου κι αιτία για να μπλέξουνε σε μέγα πόλεμο οι Έλληνες. Τι να την κάνω τη ζωή πια; Ο Ερμής αυτόν το λόγο	65
	μου είπε·²¹ στη δοξασμένη εγώ τη Σπάρτη θα ζήσω με τον άντρα μου και πάλι, που θα το μάθει πως ποτέ δεν πήγα στην Τροία στο κρεβάτι κάποιου ξένου. Κι όσο ο Πρωτέας έβλεπε τον ήλιο,	70
		70
	κανείς για γάμο δε μιλούσε· μα όταν μπήκε στη σκοτεινιά της γης εκείνος γυναίκα με ζητά ολοένα ο γιος του. Τον άντρα μου τιμώντας, στου Πρωτέα το μνήμα ετούτο ικέτισσα προσπέφτω,²²	75
	καθάρια να κρατήσει την τιμή μου. Γιατί, αν κακό όνομα έχω στην Ελλάδα, το σώμα μου η ντροπή να μη μολύνει.	80

Σχολια 19. Ποτάµι κοντά στην Τροία. 20. Oι κατάρες προς την Eλένη αποτελούν κοινό τόπο στην αρχαία ελληνική γραµµατεία, ένα δηλαδή µοτίβο επαναλαµβανόµενο. 21. H αναφορά της Eλένης στην προφητική υπόσχεση του Eρµή έρχεται ως απάντηση στην προηγούµενη ερώτηση, για να δείξει δηλαδή πώς άντεξε ως τώρα τα δεινά της. 22. Kαταφεύγοντας η Eλένη στο µνήµα του Πρωτέα, που θεωρείται από το Θεοκλύµενο χώρος ιερός, εξασφαλίζει άσυλο. Eδώ αναφέρεται πρώτη φορά το µνήµα του Πρωτέα, το οποίο θα παίξει σηµαντικό ρόλο στο δράµα.

Ας Γινουμε Θεατες

Το κείμενο που μελετάμε γράφτηκε για να παρασταθεί, οπότε ενσωματώνονται σε αυτό και σκηνογραφικές πληροφορίες.
- Αν ήσουν σκηνογράφος, ποια στοιχεία θα αντλούσες και πώς θα τα αξιοποιούσες, για να σχεδιάσεις το σκηνικό της παράστασης;
- Aς μην ξεχνάμε όμως ότι οι σκηνογράφοι πολλές φορές δεν ακολουθούν πιστά τις «οδηγίες» του κειμένου. Φαίνεται κάτι τέτοιο στις διπλανές φωτογραφίες;

Σκηνικό για παράσταση της Eλένης
(K.Θ.B.E., 1982, σκηνογρ. Δ. Φωτόπουλος)

Σκηνικό για παράσταση της Eλένης (K.Θ.B.E., 1982, σκηνογρ. Δ. Φωτόπουλος)

Σκηνικό με κάτοπτρα για παράσταση
της Eλένης (Aμφιθέατρο, 1999)

Σκηνικό με κάτοπτρα για παράσταση της Eλένης (Aμφιθέατρο, 1999)

Ας Εμβαθυνουμε

Στον κόσμο της Ελένης θα διαπιστώσουμε σιγά σιγά ότι τίποτε δεν είναι όπως αρχικά φαίνεται και όλοι σχεδόν οι ήρωες βιώνουν λιγότερο ή περισσότερο τις συνέπειες κάποιας πλάνης. Στο πρώτο μέρος του Προλόγου κυρίαρχη είναι η αντίθεση ανάμεσα στην πραγματική Ελένη (είναι), που βρίσκεται στην Αίγυπτο, και το είδωλό της (φαίνεσθαι), που βρέθηκε στην Τροία. Η αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι, που απηχεί προβληματισμούς της εποχής, είναι καθοριστική για τη ζωή της Ελένης και θα ρυθμίσει, ως ένα βαθμό, την εξέλιξη του έργου.
- Ας εντοπίσουμε σημεία του κειμένου, στα οποία γίνεται σαφής αυτή η αντίθεση.
Ο μονόλογος της Ελένης τελειώνει με μια αντίθεση: από τη μια η προσδοκία ότι θα ζήσει ευτυχισμένη με το Μενέλαο, όπως διαβεβαίωσε ο Ερμής, και από την άλλη ο φόβος ότι θα εξαναγκαστεί να παντρευτεί το Θεοκλύμενο.
- Tι νιώθεις να βαραίνει περισσότερο; H ελπίδα ή ο φόβος;

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Ελένη (Λ. Τασοπούλου, Αμφιθέατρο, 1999, σκην. Σ. Ευαγγελάτος)

Ελένη (Λ. Τασοπούλου, Αμφιθέατρο, 1999, σκην. Σ. Ευαγγελάτος)

H Mατια Μιας Συγχρονης Ηθοποιου

Από την πλευρά μου καθορίζω την ερμηνεία ήδη από τον πρόλογο, έναν πρόλογο με ξεχωριστό ενδιαφέρον, που αναφέρει γύρω στις 17 φορές τη λέξη «εγώ». Και είναι μια πρόκληση αυτή η μελέτη του εγώ, της ταυτότητάς μου ως Ελένης. Διότι εκείνη που βγαίνει και παίζει δεν είναι το είδωλο, το σύννεφο, το αέρινο κατασκεύασμα της Ήρας. Κάνει ένα παιχνίδι: θέλει η ίδια να τοποθετήσει τον εαυτό της ενώπιον του κοινού. Και τα κάτοπτρα του σκηνικού συμβάλλουν σε αυτό το παιχνίδι της: η Ελένη της σάρκας και των οστών, η Ελένη του ειδώλου.

Λήδα Τασοπούλου (η Ελένη στην παράσταση του Αμφιθεάτρου),
σε συνέντευξή της στον ημερήσιο Tύπο
(Tο Bήμα, 18/07/1999)