Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (Γυμνασίου - Λυκείου)
21ο ΚΕΦΑΛΑΙΟΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑΣ (ΣΕ -Ω) ΒΑΡΥΤΟΝΑ276. Στα βαρύτοναρήματα της α΄ συζυγίας, όπως είδαμε (§ 264 και § 265), ανήκουν: α) τα φωνηεντόληκταασυναίρετα: λύ-ω, παιδεύ-ω κ.ά.· β) τα αφωνόληκτα (δηλ.όσα έχουν χαρακτήρα κ, γ, χ - π, β, φ- τ, δ, θ): πλέκ-ω, γράφ-ω, πείθ-ω κ.ά.·γ) τα υγρόληκτα και ενρινόληκτα (δηλ. όσα έχουν χαρακτήρα λ,ρ - μ, ν): ἀγγέλλ-ω, σπείρ-ω, νέμ-ω, μέν-ωκ.ά. Παρακάτω δίνεται ως παράδειγμα η κλίση του ρ. λύω- λύομαι (βαρύτονο ρήμα, φωνηεντόληκτο). Με βάση το ρήμα αυτό και με ορισμένεςδιαφορές κλίνεται καθεμιά από τις παραπάνω κατηγορίες ρημάτων.
277. ΒΑΡΥΤΟΝΟ ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΟ ΡΗΜΑ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ (λύ-ω, θ. λῡ- και λῠ-)
1. Οι τύποι της ευκτικής του αορ. σε -ειας,-ειε(ν), -ειαν λέγονται αιολικοί και είναι πιο εύχρηστοιαπό τους άλλους. 2. Οι τύποι του γ΄ πληθυντικού της προστακτικής σε -ντωνείναι πιο εύχρηστοι από τους τύπους σε -τωσαν.
1. Αρχαιότεροι τύποι: ἐλελύκη(ν), ἐλελύκης,ἐλελύκη. 2. Μεταγενέστεροι τύποι: ἐλελύκειμεν, ἐλελύκειτε,ἐλελύκεισαν. 3. Ο περιφραστικός παρακείμ. στην υποτακτική και τηνευκτική της ενεργητικής φωνής είναι πιο εύχρηστος από το μονολεκτικό· στηνπροστακτική της ενεργητικής φωνής κανονικά σχηματίζεται μόνο περιφραστικόςπαρακείμενος (σπάνια μονολεκτικός: λέ-λυ-κε, λε-λυ-κέ-τω κτλ.).
278. ΒΑΡΥΤΟΝΟ ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΟ ΡΗΜΑ ΜΕΣΗΣ ΦΩΝΗΣ (§ 258, β) ΜΕ ΜΕΣΗ ΔΙΑΘΕΣΗ (§ 247, β) (λύ-ομαι = λύνω τον εαυτό μου)
1. Οι τύποι του β΄ ενικού της μέσης φωνήςσε -ει έγιναν αργότερα πιο εύχρηστοι από τους αρχαιότερους τύπους σε -ῃ.Αλλά γράφεται πάντα με -ει το β΄ εν. των ρ. βούλομαι, οἴομαι,ὄψομαι: βούλει, οἴει, ὄψει. 2. Οι τύποι του γ´ πλ. της προστακτικής σε-σθων είναι πιο εύχρηστοι από τους τύπους σε -σθωσαν. 3. Στην προστακτική της μέσης φωνής ο μονολεκτικόςπαρακείμενος είναι πιο εύχρηστος από τον περιφραστικό (λελυμένος -η-ον ἴσθι, ἔστω κτλ.).
1. Βλ. υποσ. 1 σελ. 168.
279. ΒΑΡΥΤΟΝΟΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΟ ΡΗΜΑ ΜΕΣΗΣ ΦΩΝΗΣ ΜΕ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ (§ 247, γ) (§ 258, β) (λύ-ομαι= λύνομαι από άλλον)
1. Οι τύποι αυτοί σχηματίστηκαν μεσυναίρεση από τους τύπους λυ-θή-ω, λυ-θή-ῃς, λυ-θή-ῃ κτλ. 2. Από τους τύπους λυ-θε-ίη-ν, λυ-θε-ίη-ς, λυ-θε-ίη, λυ-θε-ίη-μενή λυ-θε-ῖ-μεν κτλ. (βλ. § 283). 3. Οι τύποι λυθεῖμεν, λυθεῖτε,λυθεῖεν είναι πιο εύχρηστοι από τους τύπους λυθείημεν, λυθείητε,λυθείησαν. 4. Από αρχικό τύπο λύθηθι. 5. Με συναίρεση από αρχικότύπο λυ-θη-έναι. 6. Από αρχικούς τύπους λυ-θέ-ντ-ς, λυ-θέ-ντ-ια,λυ-θὲ-ντ (βλ. § 64, 6, § 67, 2 γ και § 64, 7).
Γενικές παρατηρήσεις στο σχηματισμό των ρηματικών τύπων της α΄ συζυγίας 1. Συστατικά μέρη των μονολεκτικών τύπων 280. Οι διάφοροιμονολεκτικοί τύποι των ρημάτων της α΄ συζυγίας δε σχηματίζονται μόνο από ένα γυμνόθέμα και μια κατάληξη, παρά και από άλλα στοιχεία. Έτσι συστατικά μέρη των μονολεκτικώντύπων στα ρήματα της α΄ συζυγίας είναι: η προσωπική κατάληξη, το θεματικόφωνήεν, το εγκλιτικό φωνήεν, ο χρονικός χαρακτήρας καιτο χρονικό πρόσφυμα. Αυτά μαζί με το αρχικό θέμα και την αύξηση και τον αναδιπλασιασμό(όπου υπάρχουν) απαρτίζουν κανονικά τον κάθε ρηματικό τύπο.
α) Προσωπική κατάληξη 281. Προσωπική κατάληξη είναι η αρχική κατάληξη του ρηματικού τύπου που φανερώνειτο πρόσωπο κάθε αριθμού σε κάθε φωνή. Έτσι π.χ. στους τύπους της ενεργ. φωνής λύει-ς,λύο-μεν, λύε-τε, ἔ-λυο-ν, λύοι-μικτλ. προσωπικές καταλήξεις είναι το -ς, -μεν, -τε, -ν,-μι κτλ.· επίσης οι τύποι της μέσης φωνής έχουν προσωπικές καταλήξεις -μαι,-σαι, -ται, -μεθα, -σθε, -νται (στους αρχικούςχρόνους της οριστικής και στην υποτακτική) και -μην, -σο, -το,-μεθα, -σθε, -ντο (στους ιστορικούς χρόνους της οριστικής καιστην ευκτική). Πολλές προσωπικές καταλήξεις στους διάφορους ρηματικούς τύπους είναισυγχωνευμένες με άλλα στοιχεία που βρίσκονται πριν από αυτές. Οι προσωπικές καταλήξειςπου μένουν ασυγχώνευτες στα ρήματα της α΄ συζυγίας είναι:
I. ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ
II. ΜΕΣΗΣ ΦΩΝΗΣ
β) Θεματικό φωνήεν 282. Θεματικό φωνήεν είναι το φωνήεν που έχουν ορισμένοι ρηματικοί τύποι ανάμεσα στο χρονικόθέμα (βλ. § 262, β) και την προσωπική κατάληξη. Στους τύπους λ.χ. λύ-ο-μεν,βλάπτ-ε-τε, λύσ-ο-μεν, βλάψ-ε-τεθεματικά φωνήεντα είναι το ο και το ε. 1) Όλοι σχεδόν οι τύποι του ενεστώτα, του παρατατικούκαι του μέλλοντα (ενεργ. και μέσης φωνής) σε όλες τις εγκλίσεις, εκτός από την υποτακτική,καθώς και στο απαρέμφατο και τη μετοχή, έχουν το θεματικό φωνήεν ε και ο:λύ-ο-μεν, λύ-ο-νται, ἔ-λυ-ο-ν, ἐ-λύ-ο-ντο, λύ-ο-ι-μεν,λυ-ό-μενος, λύσ-ο-μεν, λύ-ε-τε, λύ-ε-σθε, λύσ-ε-τε,λύσ-ε-σθε κτλ. 2) Ο ενεργητικός και μέσος αόριστος α΄ σε όλες τις εγκλίσεις,εκτός από την υποτακτική, και το απαρέμφατο και τη μετοχή, καθώς και ο ενεργ. παρακείμενοςστην οριστική έχουν θεματικό φωνήεν α: ἐ-λύσ-α-τε, ἐ-λύσ-α-σθε,λύσ-α-ι-τε, λύσ-α-ι-σθε, λύσ-α-τε, λύσ-α-σθε, λύσ-α-σθαι,λύ-σ-α-ς, λυσ-ά-μενος, λε-λύκ-α-μεν κτλ. 3) Ο ενεργ. υπερσυντέλικος έχει θεματικό φωνήεν στονενικό ει και στον πληθυντικό (και δυϊκό) ε: ἐ-λε-λύκ-ει-ν,ἐ-λε-λύκ-ε-μεν (ἐ-λε-λύκ-ε-τον, ἐ-λε-λυκ-έ-την). 4) Η υποτακτική όλων των χρόνων της ενεργητικής και μέσηςφωνής στους μονολεκτικούς τύπους έχει θεματικά φωνήεντα η και ω: λύ-ω-μεν,λύσ-ω-μεν, λυσ-ώ-μεθα, λύ-η-τε, λύσ-η-τε, λύσ-η-σθεκτλ.
γ) Εγκλιτικό φωνήεν 283. Μερικοίρηματικοί τύποι έχουν ιδιαίτερα φωνήεντα που φανερώνουν την έγκλιση και λέγονταιεγκλιτικά φωνήεντα. Έτσι η ευκτική έχει εγκλιτικά φωνήεντα ιη καιι. Από αυτά το ι συναιρείται με το προηγούμενο φωνήεν και σχηματίζειμαζί του δίφθογγο ει, οι ή αι: (λυ-θε-ίη-μεν =)λυθείημεν, (λυθέ-ι-μεν =) λυθεῖμεν, (λύ-ο-ι-μεν=) λύοιμεν, (λύσ-α-ι-τε =) λύσαιτε κτλ.
δ) Χρονικός χαρακτήρας (βλ. § 263, β) 284. 1) Ο απλόςμέλλοντας (ενεργητικός και μέσος), καθώς και ο μονολεκτικός συντελεσμένος μέλλοντας,σε όλες τις εγκλίσεις και το απαρέμφατο και τη μετοχή παίρνουν στο θέμα το χρονικόχαρακτήρα σ (και έχουν τις ίδιες καταλήξεις με τον ενεστώτα): λύ-σ-ω,λύ-σ-εις, λύ-σ-ει, λύ-σ-ομεν κτλ., λύ-σ-ομαικτλ., λελύ-σ-ομαι κτλ. 2) Ο παθητ. μέλλοντας παίρνει το χρον. χαρακτ. σμετά το χρονικό πρόσφυμα -θη- (βλ. § 286) και έχει επίσης τις καταλήξειςτου ενεστώτα: λυ-θή-σ-ομαι, λυ-θή-σ-ῃ(-ει), λυ-θή-σ-εται κτλ., λυ-θη-σ-οί-μην,λυ-θή-σ-εσθαι κτλ. 3) Ο ενεργητικός και μέσος αόρ. α΄ παίρνει επίσης παντούτο χρονικό χαρακτήρα σ: ἔ-λυ-σ-α, ἐ-λυ-σ-άμην, λύ-σ-αιμι,λύ-σ-ασθαι, λυ-σ-άμενος κτλ. 285. Ο ενεργητ.παρακείμενος και υπερσυντέλικος όλων των ρημάτων, εκτός από τα ουρανικόληκτα καιχειλικόληκτα, έχουν χρον. χαρακτήρα κ, και έτσι ο ενεργητ. παρακείμενος σχηματίζεταισε -κα και ο υπερσυντέλικος σε -κειν: (παιδεύω) πε-παίδευ-κα,ἐ-πε-παιδεύ-κειν· (πείθω) πέ-πει-κα, ἐ-πε-πεί-κειν·(ἀγγέλλω) ἤγγελ-κα, ἠγγέλ-κειν· (καθαίρω, θ. καθαρ-)κε-κάθαρ-κα, ἐ-κε-καθάρ-κειν κτλ.
ε) Χρονικό πρόσφυμα 286. Ο παθητ.μέλλοντας α΄ και ο παθητ. αόρ. α΄ σε όλες τις εγκλίσεις και στο απαρέμφατο και τημετοχή παίρνουν στο θέμα τους τη συλλαβή -θη-, που λέγεται χρονικό πρόσφυμα:λυ-θή-σομαι, λυ-θη-σοίμην, λυ-θή-σεσθαι, λυ-θη-σόμενος·ἐ-λύ-θην, ἐ-λύ-θη-μεν, λύ-θη-τι, λυ-θῆ-ναι κτλ.
2. Σχηματισμός περιφραστικών χρόνων 287. Μερικοίτύποι των ρημάτων είναι περιφραστικοί, εκφέρονται δηλ. με δύο λέξεις (βλ.§ 256, γ και § 274). Έτσι: 1) Ο ενεργ. παρακείμενος στην υποτακτική και στην ευκτικήσχηματίζεται και μονολεκτικά (λελύκω, λελύκοιμι), αλλά συχνότερα περιφραστικάμε τη μετοχή του και με την αντίστοιχη έγκλιση του ενεστώτα του ρ. εἰμὶ (υποτ.λελυκὼς ὦ, ευκτ. λελυκὼς εἴην)· στην προστακτική σχηματίζεται σχεδόνπάντοτε περιφραστικά με τη μετοχή του και την προστακτική του ρ. εἰμί: λελυκὼςἴσθι, λελυκὼς ἔστω κτλ., εκτός από το γ΄ ενικό που σπάνια σχηματίζεται μονολεκτικά:λελυκέτω. 2) Ο μέσος και παθητ. παρακείμενος στην υποτακτική καιτην ευκτική σχηματίζεται πάντοτε περιφραστικά με τη μετοχή του και με την αντίστοιχηέγκλιση του ενεστώτα του ρ. εἰμί: υποτ. λελυμένος ὦ, ᾖς, ᾖ κτλ. -ευκτ. λελυμένος εἴην, εἴης, εἴη κτλ.· απεναντίας στην προστακτική σχηματίζεταισχεδόν πάντοτε μονολεκτικά (λέλυσο, λελύσθω κτλ.) και σπάνια περιφραστικά(λελυμένος ἴσθι, λελυμένος ἔστω κτλ.). 3) Ο συντελεσμένος μέλλοντας στην ενεργητ. φωνή σχηματίζεταιπεριφραστικά με τη μετοχή του ενεργ. παρακειμένου και το μέλλοντα του ρ. εἰμί:λελυκὼς ἔσομαι (= θα έχω λύσει)· αλλά στη μέση φωνή σχηματίζεται και μονολεκτικάκαι περιφραστικά: λελύσομαι και λελυμένος ἔσομαι (= θα έχω λυθεί ήθα είμαι λυμένος).
Ολικές ή φαινομενικές καταλήξεις 288. Οι ρηματικοίτύποι, όπως είδαμε παραπάνω, απαρτίζονται από διάφορα συστατικά μέρη. Αλλά για πιοεύκολη απομνημόνευση, ολόκληρο το τελικό τμήμα του τύπου που βρίσκεται μετά το ρηματικόθέμα το λογαριάζομε ως κατάληξη (ιδίως στα φωνηεντόληκτα ρήματα). Οι τέτοιες καταλήξειςλέγονται ολικές ή φαινομενικές (πβ. § 87 και § 95). Έτσι π.χ. φαινομενικήκατάληξη του ἐλελύ-κειν είναι το -κειν, του λυ-θησοίμην είναιτο -θησοίμην κτλ. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||