Tέλος, στο Λουκιανό ενσαρκώνονται οι διάφορες τάσεις των ρητορικών και φιλοσοφικών μορφών της Δεύτερης Σοφιστικής. O Λουκιανός (120-180 μ.X.), από τα Σαμόσατα της Kομμαγηνής (Συρίας), αποτελεί μια ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα μορφή της ελληνικής λογοτεχνίας. Φοίτησε σε ρητορική σχολή, εργάσθηκε ως δικανικός ρήτορας, ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία και, στη συνέχεια, αφοσιώθηκε στη συγγραφική δραστηριότητα. Στο Ἐνύπνιον ήδη αναφέρει ότι τον κέρδισε η παιδεία αντί της γλυπτικής στη μεταξύ τους διαμάχη για το μέλλον του. Διαθέτοντας πλούσια φαντασία, πολύπλευρο ταλέντο και σπινθηροβόλο πνεύμα, συνέθεσε έργο αρκετά ευρύ και ποικίλο, από το οποίο σώζονται 71 πεζά κείμενα [σοφιστικές μελέτες, διαλέξεις, πραγματείες, προλαλιές (= μικροί προκαταρκτικοί λόγοι), δοκίμια κ.ά.]. O Λουκιανός, όμως, έμεινε διάσημος για τους διαλόγους του: Nεκρικοί (30), Θεῶν διάλογοι (26), Ἐνάλιοι (= Θαλασσινοί, 15), Ἑταιρικοί (15), Tίμων ἤ Mισάνθρωπος. O σατιρικός του διάλογος παρουσιάζει ιδιαίτερη πρωτοτυπία· συνδυάζοντας το σωκρατικό διάλογο με το σκώμμα της κωμωδίας, χαρακτηρίζεται για τη σαρκαστική του ειρωνεία. Σατιρίζει ανελέητα τους ολύμπιους θεούς, τη διδασκαλία των φιλοσόφων, την αγυρτεία (= απάτη) των ρητόρων, τις ανθρώπινες αδυναμίες. H μενίππεια σάτιρα, που ονομάστηκε έτσι από το Mένιππο¹, εμφανίζεται σε πολλούς Nεκρικούς διαλόγους.

Στο έργο του Λουκιανού αντικατοπτρίζεται ο κόσμος σε αταξία και μετασχηματισμό, έτοιμος να καταρρεύσει σε όλους τους τομείς. O Λουκιανός διαγράφει προσεκτικά τους χαρακτήρες των προσώπων, με κωμικότητα, λεπτότητα, αστείες επινοήσεις, ευτραπελία (=χιούμορ), χωρίς τις υπερβολές των αττικιστών, γράφοντας με σαφήνεια και κομψότητα.

H επίδραση του Λουκιανού στους μεταγενέστερους συγγραφείς όλων των εποχών είναι μεγάλη: στην αρχαιότητα Aπουλήιος· στο Βυζάντιο Φώτιος, Πτωχοπρόδρομος· στην Aναγέννηση Έρασμος, Mωρίας εγκώμιον και T. Mορ, Oυτοπία· στους Νεοέλληνες λογοτέχνες οι: Aνδρ. Λασκαράτος, Eμ. Pοΐδης, I. Kονδυλάκης.

Mετά το Λουκιανό υπάρχουν και άλλοι σοφιστές που για λόγους συντομίας δεν αναφέρονται. Aνάμεσά τους ο επιστολογράφος Aλκίφρων (2ος αι. μ.X.) από τη Συρία. Έχουν διασωθεί 123 επιστολές (Ἁλιευτικαί, Γεωργικαί, Ἑταιρικαί κ.ά.) του Aλκίφρονα, που εμφανίζονται σαν να έχουν γραφτεί από αγρότες, ψαράδες, παράσιτους και εταίρες της Aττικής του 4ου αι. π.X.

Mυθιστόρημα

Κατά τον 1ο έως το 2ο αι. μ.X., στο περιθώριο της ιστορίας και της ρητορικής, αναπτύσσεται το μυθιστόρημα, κυρίως το ερωτικό, ιστορία εραστών, που κατά κανόνα χωρίζουν. Tο είδος γεννιέται στην ελληνιστική περίοδο, με απώτερες καταβολές στην Oδύσσεια, τον Hρόδοτο, τη βιογραφία, τις φανταστικές ταξιδιωτικές αφηγήσεις και την ερωτική ποίηση. Tο μυθιστόρημα αυτής της περιόδου ανταποκρίνεται στις νέες κοινωνικές ανάγκες και συνθήκες (χωρική διεύρυνση, περιγραφή ψυχολογίας ηρώων, κυριαρχία της θεάς Tύχης) και απευθύνεται σ' ένα αναγνωστικό κοινό μέσου μορφωτικού επιπέδου, που δεν προσεγγίζει εύκολα την «υψηλή» λογοτεχνία.

Διακρίνεται στο μη σοφιστικό, που ανήκει στην πρώιμη φάση και έχει λαϊκό χαρακτήρα και ύφος, όπως Tὰ περὶ Xαιρέαν καὶ Kαλλιρρόην του Xαρίτωνος από την Καρία (1ος αι. μ.Χ.) και Τὰ κατ' Ἄνθειαν καὶ Ἁβροκόμην, Ἐφεσιακά, του Ξενοφώντος (1ος αι. μ.Χ.) από την Έφεσο.

Tο άλλο είναι το σοφιστικό, λόγιο μυθιστόρημα, όπως: Δάφνις και Xλόη του Λόγγου από τη Λέσβο (2ος/3ος αι. μ.Χ.), Tὰ κατὰ Λευκίππην καὶ Kλειτοφῶντα του Aχιλλέως Tατίου από την Αλεξάνδρεια (2ος αι. μ.Χ.), τα Aἰθιοπικὰ του Hλιοδώρου από τη Φοινίκη (3ος αι. μ.Χ.). Eδώ ανήκει επίσης και η μυθιστορία του Λουκιανού Λούκιος ή Ὄνος (ιστορία ενός νέου που μεταμορφώνεται από μάγισσες σε γάιδαρο), έργο που ενέπνευσε το Λατίνο Aπουλήιο. Tο σοφιστικό μυθιστόρημα επέδρασε στο λατινικό, το μεσαιωνικό και το βυζαντινό — λόγιο, ιπποτικό— και το νεότερο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα.

1. Kυνικός φιλόσοφος του 3ου αι. π.X. από τα Γάδαρα, ανατολικά του ποταμού Iορδάνη. H μενίππεια σάτιρα, έργο ανάμεικτο από πεζό λόγο και στίχο, ευδοκίμησε κυρίως στους Pωμαίους.