Η Σελήνη ταξιδεύει πάνω από τα κύματα με το άρμα της, που το σέρνουν δύο φτερωτά άλογα (εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας, 490 π.Χ., Staatliche Museen, Βερολίνο).

Οι Σεληνίτες

A. Κείμενο

Ο Λουκιανός (γενν. περ. 120 μ.Χ.), όπως γνωρίζετε από την Α΄ Γυμνασίου, στο έργο του Ἀληθὴς Ἱστορία (ή Ἀληθῆ Διηγήματα) περιγράφει ένα φανταστικό ταξίδι στη Σελήνη. Στο απόσπασμα που θα μελετήσετε περιγράφει με γλαφυρό και απολαυστικό τρόπο τους φανταστικούς κατοίκους της Σελήνης, τους «Σεληνίτες», τους οποίους γνώρισε, αφού το πλοίο με το οποίο υποτίθεται ότι ταξίδευε παρασύρθηκε από τυφώνα και «αεροδρόμησε» για επτά μέρες…

Καλὸς δὲ παρὰ Σεληνίταις νομίζεται, ἤν πού τις φαλακρὸς ᾖ. Καὶ μὴν καὶ γένεια φύουσιν μικρὸν ὑπὲρ τὰ γόνατα. Καὶ ὄνυχας ἐν τοῖς ποσὶν οὐκ ἔχουσιν, ἀλλὰ πάντες εἰσὶν μονοδάκτυλοι. Καὶ ἐπειδὰν ἢ πονῶσιν ἢ γυμνάζωνται, γάλακτι πᾶν τὸ σῶμα ἱδροῦσιν, ὥστε καὶ τυροὺς ἀπ' αὐτοῦ πήγνυνται. Τοὺς δὲ ὀφθαλμοὺς περιαιρετοὺς ἔχουσι καὶ πολλοὶ τοὺς σφετέρους ἀπολέσαντες παρ' ἄλλων χρησάμενοι ὁρῶσιν. Τινὲς δὲ καὶ πολλοὺς ἀποθέτους ἔχουσιν, οἱ πλούσιοι. Κάτοπτρον δὲ μέγιστον κεῖται ὑπὲρ φρέατος οὐ πάνυ βαθέος. Ἂν μὲν οὖν εἰς τὸ φρέαρ καταβῇ τις, ἀκούει πάντων τῶν ἐν τῇ γῇ λεγομένων, ἐὰν δὲ εἰς τὸ κάτοπτρον ἀποβλέψῃ, πάσας μὲν πόλεις, πάντα δὲ ἔθνη ὁρᾷ. Τότε καὶ τοὺς οἰκείους ἐγὼ ἐθεασάμην καὶ πᾶσαν τὴν πατρίδα, εἰ δὲ κἀκεῖνοι ἐμὲ ἑώρων, οὐκέτι ἔχω εἰπεῖν. Ὅστις δὲ ταῦτα μὴ πιστεύει οὕτως ἔχειν, ἄν ποτε καὶ αὐτὸς ἐκεῖσε ἀφίκηται, εἴσεται ὡς ἀληθῆ λέγω.

Λουκιανός, Ἀληθὴς Ἱστορία 1.23-26 (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

κάτοπτρον μέγιστον: Εξαιρετικά πρωτότυπη και χαρακτηριστική της δημιουργικής φαντασίας του είναι η ιδέα του Λουκιανού να παρουσιάσει το κάτοπτρον. Από πολύ παλιά, ασκούσε ιδιαίτερη έλξη στην ανθρώπινη φαντασία η πιθανότητα να υπάρχουν και άλλοι κάτοικοι του Σύμπαντος, και μάλιστα νοήμονες, όπως εμείς. Συνήθως η σχετική λογοτεχνία τούς φαντάζεται πιο προηγμένους από τους ανθρώπους, με φιλειρηνικές ή κατακτητικές διαθέσεις, ή ως τερατόμορφους οργανισμούς που συνιστούν απειλή για την ανθρωπότητα.

Ερωτήσεις

1. Ποια εξωτερικά χαρακτηριστικά των Σεληνιτών σάς εντυπωσίασαν περισσότερο;
2. Πώς λειτουργεί το κάτοπτρον και ποια δυνατότητα δίνει στους Σεληνίτες;
3. Σε ποιο βαθμό ανταποκρίνεται στον τίτλο Ἀληθής Ἱστορία το απόσπασμα που διαβάσατε; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ονόμασε έτσι το έργο του ο Λουκιανός; Πώς ερμηνεύετε την τελευταία περίοδο του κειμένου;
4. Αν έχετε διαβάσει τον Μικρό Πρίγκιπα, το Από τη Γη στη Σελήνη, την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων ή κάποιο παρόμοιο βιβλίο σύγχρονης μυθιστορίας, να επιλέξετε κάποια αποσπάσματα που δίνουν περιγραφές πλανητών και περίεργων όντων και να τα παρουσιάσετε στην τάξη.
   

Με πηγή έμπνευσης το κείμενο της Ενότητας, θα μπορούσαν να προκύψουν σκίτσα σαν τα παραπάνω. Μπορείτε και εσείς να επιχειρήσετε να φτιάξετε την εικονογράφηση του κειμένου, προσθέτοντας ίσως και τις σκέψεις του Σεληνίτη.

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

καλός, -ή, -όν [= 1. ωραίος, 2. τίμιος, δίκαιος, ηθικός] [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: καλός]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
			τὸ κάλλος ἡ καλλονή τὸ καλλιστεῖον (-εία)	καλοσύνη καλοσυνάτος καλλυντικό
		καλλίκομος [= αυτή που έχει ωραία μαλλιά] καλλίπαις [= αυτός που έχει όμορφα παιδιά] καλλίνικος καλλιστέφανος Καλλισθένης καλλιπάρῃος [= αυτός που έχει ωραία μάγουλα]	καλοήθης [= (α.ε.) αγαθός, ενάρετος, (ν.ε.) για νόσο που έχει καλή εξέλιξη, ιάσιμη] ἡ καλοκαγαθία ἡ καλοκαιρία καλλιεπής ἡ καλλιέπεια καλλωπίζω καλλίφωνος ἡ καλλιφωνία καλλιγραφῶ Καλλιρρόη ἡ καλλιγραφία ἡ καλλιτεχνία καλλιεργῶ	καλοδέχομαι καλοθρεμμένος καλολογικός καλομαθαίνω καλοπιάνω καλόπιστος καλοπροαίρετος καλότυχος καλοτάξιδος καλορίζικος καλοπέραση καλλιμάρμαρος

Παρατηρήσεις

1. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ετυμολογία του ρήματος καλλωπίζω. Είναι σύνθετο από τα ουσιαστικά κάλλος και ὤψ (γεν. ὠπός = το μάτι και συνεκδοχικά το πρόσωπο) και σήμαινε στην α.ε. «κάνω κάτι να έχει ωραία όψη», δηλαδή ομορφαίνω. Με την ίδια σημασία χρησιμοποιείται και σήμερα.
2. Προσοχή πρέπει να δοθεί στην ορθογραφία των συνθέτων με α΄ συνθετικό το πρόθεμα καλλι-, σε αντιδιαστολή με τα σύνθετα με α΄ συνθετικό το επίθετο καλός.

Ασκήσεις

1. Τι σημαίνουν οι φράσεις «τα καλά κόποις κτώνται» και «ουδέν κακόν αμιγές καλού» που χρησιμοποιούμε συχνά στην καθημερινή μας επικοινωνία;

2. Να εντάξετε στις στήλες του παρακάτω πίνακα τις ομόρριζες του ρ. καλλωπίζω λέξεις της α.ε. ανάλογα με τη σημασία τους: καλλωπιστής, καλλωπισμός, καλλώπισμα, καλλωπιστικός.
   

   ουσιαστικά			επίθετα
   πρόσωπο που ενεργεί	ενέργεια, κατάσταση	αποτέλεσμα ενέργειας

3. Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις της ν.ε. με α΄ συνθετικό το επίθετο καλός που να ανταποκρίνονται στη σημασία που δίνεται:
   _______________________________ : αυτός που έχει καλό γούστο.
   _______________________________ : αυτός που είναι καλά γυμνασμένος.
   _______________________________ : αυτός που έχει καλή καρδιά.
   _______________________________ : αυτός που είναι ωραία ντυμένος.
   _______________________________ : αυτός που ζει καλή ζωή, χωρίς στερήσεις.
   
4. Να αναζητήσετε στον Λεξιλογικό Πίνακα λέξεις συνώνυμες και αντώνυμες των λέξεων της ν.ε. που δίνονται:

   συνώνυμα		αντώνυμα
   ευφραδής	__________________________	αποπαίρνω	____________________________
   αναπτύσσω (μτφ.)	__________________________	παράφωνος	____________________________
   κομψοτεχνία	__________________________	δύσμοιρος	____________________________
   ευπρεπίζω	__________________________	δύστροπος	____________________________

Β2. Ετυμολογικά

Πρώτο συνθετικό λέξη κλιτή – επίθετο

Ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε το αρσενικό του επιθέτου των παρακάτω σύνθετων λέξεων της α.ε. με α΄ συνθετικό το αριθμητικό επίθετο μόνος.
   

   μόνος + μάχομαι	______________________	μόνος + συλλαβή	______________________
   μόνος + ξύλον	______________________	μόνος + γένος	______________________
   μόνος + στίχος	______________________	μόνος + ὀφθαλμός	______________________

2. Με τα συνθετικά μέρη που δίνονται να σχηματίσετε τις σύνθετες λέξεις της α.ε. που ζητούνται στην παρένθεση:

   πικρός	+	χολή	_________________________	(επίθετο)
   λεπτός	+	λέγω	_________________________	(επίθετο)
   λευκή	+	θεά	_________________________	(κύριο όνομα)
   μέγας (γεν. μεγάλ-ου)	+	πρέπω	_________________________	(επίθετο)
   δώδεκα	+	μήν	_________________________	(επίθετο)

3. Με τα επίθετα σε -ύς που σας δίνονται να σχηματίσετε σύνθετα επίθετα της α.ε. και να διακρίνετε με ενωτικό τα συνθετικά μέρη τους, σύμφωνα με το παράδειγμα:

   βαθύς (γεν. εν. βαθέος)	+	βουλή	βαθύ-βουλος
   βαρύς	+	τόνος
   εὐθύς	+	τείνω
   βαρύς	+	γδοῦπος
   εὐθύς	+	γραμμή
   ὀξύς	+	θυμός

Γ. Γραμματική

1. Γ΄κλίση επιθέτων

Φωνηεντόληκτα σε -ύς, -εῖα, -ύ

Στη γ΄ κλίση επιθέτων ανήκουν τα επίθετα των οποίων τουλάχιστον το αρσενικό και το ουδέτερο γένος κλίνονται σύμφωνα με τη γ΄ κλίση ουσιαστικών:

Παρατηρήσεις

1. Τα επίθετα αυτής της τάξης είναι κυρίως οξύτονα. Βαρύτονα είναι μόνο τα θῆλυς, θήλεια, θῆλυ και ἥμισυς, ἡμίσεια, ἥμισυ.
2. Το θηλυκό γένος κλίνεται κατά την α΄ κλίση των ουσιαστικών.
3. Το -α των καταλήξεων της ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής ενικού του θηλυκού γένους είναι βραχύ.

2. Η Υποτακτική

α. Γενικά για την υποτακτική

Η υποτακτική έγκλιση χρησιμοποιείται κυρίως στον υποτεταγμένο λόγο (δηλαδή σε δευτερεύουσες προτάσεις) και δείχνει κάτι προσδοκώμενο, δηλαδή κάτι που περιμένουμε να γίνει (π.χ. Λέγω ταῦτα, ἵνα μάθητε), ή κάτι που επαναλαμβάνεται συνεχώς στο παρόν και στο μέλλον (π.χ. Ἐπειδὰν ἢ πονῶσιν ἢ γυμνάζωνται, γάλακτι πᾶν τὸ σῶμα ἱδροῦσιν).

Υποτακτική συναντάται και σε κύριες προτάσεις και τότε μπορεί να δηλώνει:

• προτροπή (= εμπρός / ας...), π.χ. Ἴωμεν ἐπὶ τοὺς πολεμίους (= Ας βαδίσουμε εναντίον των εχθρών / ας επιτεθούμε), ή απαγόρευση (= μην...), π.χ. Μὴ ἄλλως (= διαφορετικά) ποιήσῃς.
• απορία (= άραγε να...), π.χ. Εἴπω τὴν ἀλήθειαν;

Υποτακτική έγκλιση διαθέτουν μόνο ο ενεστώτας, ο αόριστος και ο παρακείμενος.

Η υποτακτική στις καταλήξεις παρουσιάζει -η-, -ῃ- και -ω- εκεί όπου η οριστική έγκλιση εμφανίζει -ε-, -ει- και -ο- αντίστοιχα, π.χ. λύωμεν (λύομεν στην οριστική), λύητε (λύετε στην οριστική).

Παίρνει άρνηση μή, π.χ. Λέγω ταῦτα, ἵνα μὴ ἀδικηθῇς.

β. Υποτακτική ενεστώτα και αορίστου ενεργητικής φωνής των βαρύτονων ρημάτων

Υποτακτική ενεστώτα πιστεύ-ω πιστεύ-ῃς πιστεύ-ῃ πιστεύ-ωμεν πιστεύ-ητε πιστεύ-ωσι(ν)

Υποτακτική αορίστου πιστεύ-σ-ω πιστεύ-σ-ῃς πιστεύ-σ-ῃ πιστεύ-σ-ωμεν πιστεύ-σ-ητε πιστεύ-σ-ωσι(ν)

Παρατηρήστε ότι, για να σχηματίσουμε την υποτακτική του αορίστου, προσθέτουμε στο θέμα του τις ίδιες καταλήξεις με αυτές της υποτακτικής ενεστώτα. Η υποτακτική του αορίστου δεν δέχεται αύξηση.

Παρατήρηση

Για την υποτακτική αορίστου των αφωνόληκτων ρημάτων ισχύουν όσα γνωρίζετε από τον σχηματισμό της οριστικής, δηλ. ἔπραξα → πράξω, ἔκοψα → κόψω, ἔπεισα → πείσω.

Ασκήσεις

1. Να γράψετε τους τύπους των επιθέτων που ζητούνται στην παρένθεση:

   
   

   γλυκύς, γλυκεῖα, γλυκύ (γεν. εν. και πληθ. θηλ.)		ἥμισυς, ἡμίσεια, ἥμισυ (αιτ. εν. και πληθ. ουδ.)
   θῆλυς, θήλεια, θῆλυ (δοτ. εν. και πληθ. αρσ.)		εὐρύς, εὐρεῖα, εὐρύ (ονομ. εν. και πληθ. ουδ.)
   ταχύς, ταχεία, ταχύ (γεν. εν. και πληθ. ουδ.)		ἡδύς, ἡδεῖα, ἡδύ (αιτ. εν. και πληθ. αρσ.)

2. Να μεταφέρετε τις φράσεις στην πτώση που ζητείται εντός παρενθέσεως:

   βαθὺ πέλαγος	____________________	(γεν. εν.)	βαρὺ πένθος	____________________	(ονομ. πληθ.)
   θρασὺς ἀνήρ	____________________	(δοτ. εν.)	βραδεῖα ὁδός	____________________	(γεν. πληθ.)
   ὀξὺς ἦχος	____________________	(αιτ. εν.)	τραχεῖα χώρα	____________________	(αιτ. πληθ.)

3. Να συσχετίσετε τους υπογραμμισμένους τύπους υποτακτικής της ομάδας Α΄ με τις σημασίες τους στην ομάδα Β΄:

   A΄

   B΄

   α. Ἀναλάβωμεν (= ας εξετάσουμε) οὖν ἐξ ἀρχῆς τίς ἡ κατηγορία ἐστίν. β. Ὃ σὺ μισεῖς, ἑτέρῳ μὴ ποιήσῃς. γ. Φέρε δὴ ἴδωμεν (= εμπρός λοιπόν, ας δούμε). δ. Ποῖ βῶ; Πᾷ στῶ; Τί λέγω; (= Πού να πάω; Πού να σταθώ; Τι να πω;) ε. Ἄρχων αἱρεῖται (= εκλέγεται) οὐχ ἵνα ἑαυτοῦ καλῶς ἐπιμελῆται, ἀλλ’ ἵνα καὶ οἱ ἑλόμενοι (= αυτοί που τον εξέλεξαν) δι’ αὐτὸν εὖ πράττωσιν (= να ευτυχούν). στ. Ἐάν τις τοὺς τάφους τῶν γονέων μὴ κοσμῇ (= δεν τιμά), καὶ τοῦτο ἐξετάζει ἡ πόλις ἐν ταῖς τῶν ἀρχόντων δοκιμασίαις.

   1. προτροπή 2. απαγόρευση 3. απορία 4. προσδοκία 5. επανάληψη στο παρόν και στο μέλλον

4. Να γράψετε τα ρήματα στο γ΄ πληθυντικό πρόσωπο του ίδιου χρόνου και της ίδιας έγκλισης: κελεύσῃς, τοξεύητε, παύσωμεν
   
5. Να συμπληρώσετε τη σωστή κατάληξη υποτακτικής στις παρακάτω φράσεις: ὑμεῖς λύσ _____, ἡμεῖς πράξ _____,
   οὗτοι λέγ _____, ὑμεῖς ἀποβλέψ_____, οὗτοι πιστεύ _____
   
6. Να μεταφέρετε τους ρηματικούς τύπους στον αόριστο διατηρώντας ίδια την έγκλιση, τον αριθμό και το πρόσωπο: Ὅστις μὴ πιστεύῃ _______________, ἡμεῖς βλάπτωμεν _______________, οὗτοι ἱκετεύωσιν _______________, σὺ ἑρμηνεύης _______________, ἡμεῖς κελεύωμεν _______________, ὑμεῖς θεραπεύητε ______________
   
7. Να τοποθετήσετε τα ρήματα στο κατάλληλο πρόσωπο της υποτακτικής του χρόνου που ζητείται:
   α. Λόγισαι (= υπολόγισε) ὁπόσα μοι ὀφείλεις, ἵνα μὴ περὶ αὐτῶν _____________ (ἐρίζω, ενεστ.).
   β. Ἐὰν ἡμεῖς _____________ (φονεύω, αόρ.) αὐτόν, ἄδικοι ἐσόμεθα.
   γ. Ἐὰν ὑμεῖς _____________ (λύω, αόρ.) τὰς σπονδάς, ἐπίορκοι ἔσεσθε.
   δ. Ἤν τις _____________ (παραβαίνω, ενεστ.) τι τούτων, ζημίαν ἐπέθεσαν (= επιβάλλουν τιμωρία).
   ε. Ἐάν τις εἰς τὸ κάτοπτρον _____________ (ἀποβλέπω, αόρ.), πάσας τὰς πόλεις ὁρᾷ.
   στ. Ἕνεκα χρημάτων μηδένα θεῶν ὁμόσῃς (= για χρήματα σε κανέναν θεό μην ορκιστείς), μηδ’ ἂν _____________ (μέλλω, ενεστ.) εὐορκεῖν (= να τηρήσεις τον όρκο σου).

Αστρονομικός πάπυρος του 2ου αι. π.Χ. Περιέχει τμήμα αστρονομικής πραγματείας με σχέδια που αναφέρονται στις κινήσεις των πλανητών, στους αστερισμούς κτλ. (λεπτομέρεια, Παρίσι, Μουσείο Λούβρου).