Γραμματική Ε΄ και ΣΤ΄ Δημοτικού
eikonaE17_01

17.1       Παραγωγή

A. Παράγωγα ρήματα

Κυρίως από ουσιαστικά ή επίθετα: Αλλά και:
νεύρο – νευριάζω
φυτό – φυτεύω
κόπος – κοπιάζω
τέλος – τελειώνω
ζέστη – ζεσταίνω
όμορφος – ομορφαίνω
σημάδι – σημαδεύω
κλειδί – κλειδώνω
1) Από άλλα ρήματα:
φέγγω – φεγγίζω
βάφω – ξεβάφω
διψώ – ξεδιψώ

2) Από άκλιτα μέρη του λόγου (επιρρήματα,
επιφωνήματα κτλ.):
συχνά – συχνάζω
σιμά – σιμώνω
χαμηλά – χαμηλώνω

 


 

Β. Παράγωγα ουσιαστικά

Από ρήματα: Από ουσιαστικά:
τραγουδώ – τραγουδιστής
έρχομαι – ερχομός
κλαδεύω – κλάδεμα
τρέχω – τρέξιμο
ανασαίνω – ανάσα
γυμνάζω – γυμναστήριο

 

eikonaE17_05
Τα ουσιαστικά που παράγο-
νται από ρήματα σημαίνουν
κυρίως:
α) το πρόσωπο που ενεργεί
(π.χ. τραγουδιστής)
β) την ενέργεια ή το αποτέ-
λεσμά της (π.χ. κλάδεμα)
γ) το όργανο, το μέσο ή
τον τόπο μιας ενέργειας
(π.χ. γυμναστήριο)
α. Υποκοριστικά
Δείχνουν ότι κάτι είναι μικρό ή ότι το νιώθουμε ως
αγαπητό/οικείο. Π.χ. παιδί – παιδάκι
Καταλήξεις: -άκι, -ίτσα, -άκος, -άκης,
-ούλα, -ούλης, -ούλι, -ούδα, -ούδι

β. Μεγεθυντικά
Δείχνουν ότι κάτι είναι πιο μεγάλο από αυτό στο οποίο
αναφέρεται η λέξη από την οποία προέρχεται.
Π.χ. κολοκύθι – κολοκύθα
Καταλήξεις: -α, -άρα, -αράς, -αρος

γ. Περιεκτικά
Δείχνουν ότι πολλά όμοια πράγματα βρίσκονται στο ίδιο
μέρος. Π.χ. άμμος – αμμουδιά, αμπέλι – αμπελώνας
Καταλήξεις: -ια, -ώνας, -ιώνας

δ. Τοπικά
Δείχνουν τόπο. Π.χ. εστιάτορας – εστιατόριο,
Πατριάρχης – Πατριαρχείο

ε. Εθνικά
Δείχνουν τον άνθρωπο που κατάγεται από συγκεκριμένο
τόπο. Έχουν πολλά είδη καταλήξεων.
Π.χ. Ανατολή – Ανατολίτης, Ψαρά – Ψαριανός

στ. Επαγγελματικά
Δηλώνουν επάγγελμα. Π.χ. βιβλιοθήκη – βιβλιοθηκάριος,
βάρκα – βαρκάρης, γάλα – γαλατάς

ζ. Διάφορα άλλα
-αινα: π.χ. Γιώργος – Γιώργαινα
-ινα: π.χ. γιατρός – γιατρίνα
-ισμος: π.χ. χριστιανός – χριστιανισμός
-ιά: π.χ. νύχτα – νυχτιά, λεβέντης – λεβεντιά

Από επίθετα:
Είναι αφηρημένα και φανερώνουν ιδιότητα
Π.χ. αθώος – αθωότητα, αγράμματος – αγραμματοσύνη, μαύρος – μαυρίλα, γλυκός –
γλύκα, κόκκινος – κοκκινίλα, βαρύς – βαρύτητα

 


 

Γ. Παράγωγα επίθετα

Από ρήματα: Από ουσιαστικά:
δροσίζω – δροσιστικός
μελετώ – μελετηρός
λάμπω – λαμπερός
κινώ – κινητήριος

Τα παράγωγα επίθετα σε -τος
λέγονται ρηματικά επίθετα:
σκύβω – σκυφτός
βάζω – βαλτός
ζήλια – ζηλιάρης
άνοιξη – ανοιξιάτικος
στάχτη – σταχτής
αιώνας – αιώνιος
βροχή – βροχερός
μετάξι – μεταξωτός
κορίτσι – κοριτσίστικος
αρνί – αρνίσιος
μαλλί – μάλλινος
Από επίθετα: Από επιρρήματα:
Αυτά είναι κυρίως υποκοριστικά:
κοντός – κοντούλης
ζεστός – ζεστούτσικος

Ή φανερώνουν ιδιότητα:
άγριος – αγριωπός
άσπρος – ασπριδερός
παχύς – παχουλός

Επίσης σχηματίζονται με το στερητικό α(ν)-:
επίσημος – ανεπίσημος
ακριβής – ανακριβής
πιθανός – απίθανος
κοντά – κοντινός
βόρεια – βορινός
αύριο – αυριανός

 

Δ. Παράγωγα επιρρήματα

eikonaE17_06
Τα παράγωγα επιρρήματα προέρχονται κυρίως από επίθετα.
Παράγονται με τις καταλήξεις και -ως (βλ. ενότητα 12.2).
όμορφος – όμορφα
ειλικρινής – ειλικρινώς
άμεσος – άμεσα και αμέσως
Πιο σπάνια, μπορεί να βρούμε επιρρήματα που
παράγονται από αντωνυμίες (π.χ. άλλος – αλλού)
ή από άλλα επιρρήματα (π.χ. εκεί – εκείθε).