4.3 Τόνος και άλλα ορθογραφικά σημεία

4.3 Τόνος και άλλα ορθογραφικά σημεία

Ο τόνος (') μπαίνει πάνω από το φωνήεν της
λέξης που προφέρεται πιο δυνατά (λύκος,
ποδόσφαιρο). Αν είναι κεφαλαίο, ο τόνος
μπαίνει μπροστά από το φωνήεν (Άγγελος).

Παίρνουν τόνο:

οι δισύλλαβες λέξεις
οι τρισύλλαβες λέξεις
οι πολυσύλλαβες λέξεις
οι μονοσύλλαβες λέξεις ή, πού; πώς;

Ή εγώ ή εσύ.
Πού είναι; Δε μου είπε πού είναι.
Πώς τα πέρασες; Δε μας είπε πώς τα
πέρασε.

Ανάλογα με τη συλλαβή που τονίζεται, μια λέξη μπορεί να είναι:

οξύτονη	ο ερευνητής, η γιαγιά, το χωριό τονίζονται στη λήγουσα
παροξύτονη	ο φίλος, η αρκούδα, το δάσος τονίζονται στην παραλήγουσα
προπαροξύτονη	ο άνθρωπος, η θάλασσα, το όνομα τονίζονται στην προπαραλήγουσα

Ο τόνος μπαίνει στη λήγουσα, στην παραλήγουσα, στην προπαρα-
λήγουσα, ποτέ όμως δεν μπαίνει πριν την προπαραλήγουσα.
Π.χ. κυνηγός, αγελάδα, πέρδικα

Στις λέξεις που κλίνονται ο τόνος δε μένει πάντα στην ίδια συλλαβή.
Π.χ. ο άνθρωπος – του ανθρώπου, δένω – έδενα, φαίνομαι – φαινόμαστε

Οι μονοσύλλαβες λέξεις γενικά δεν παίρνουν τόνο (εκτός από τις εξαιρέσεις παραπάνω).
Π.χ. και, να, μου, φως, γη, γεια

Μερικές φορές, ο τόνος με βοηθάει να ξεχωρίζω λέξεις που
μοιάζουν μεταξύ τους, αλλά έχουν διαφορετική σημασία. Βλ.
και ενότητα 18.3 (τονικά παρώνυμα).

νόμος – νομός
πόδια – ποδιά
όρος – ορός

πότε – ποτέ
άλλα – αλλά

Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (βλ. ενότητα 8.1) τονίζονται όταν υπάρχει κίν-
δυνος να θεωρηθούν κτητικές αντωνυμίες. Οι αντίστοιχες κτητικές αντωνυμίες, όμως, είναι
άτονες.

Η δασκάλα μού είπε (= η δασκάλα είπε σ' εμένα)

προσωπική αντωνυμία – τονίζεται

αλλά

Η δασκάλα μου είπε (= η δική μου δασκάλα είπε)

κτητική αντωνυμία – δεν τονίζεται

Ωστόσο, όταν οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών δεν υπάρχει περίπτωση να
μπερδευτούν με τις ομόηχες κτητικές, τότε δεν παίρνουν τόνο.
Π.χ. Τι μας λες;

Επίσης, παίρνουν κανονικά τόνο οι λέξεις που εμφανίζονται ως μονοσύλλαβες ύστερα από
απαλοιφή κάποιου φωνήεντός τους.
Π.χ. είν' ανάγκη, δείξ' το

Ένας ρηματικός τύπος που έμεινε όμως άτονος μετά από απαλοιφή φωνήεντος δεν ανεβάζει
τον τόνο στην προηγούμενη λέξη.
Π.χ. μου έριξε → μου 'ριξε

Έγκλιση του τόνου

Ο δάσκαλός μας, ο κύριος Μηνάς
καθόταν απέναντί μας πολύ σκεφτικός
εκείνο το πρωί.

Πολλές φορές, όταν συνδυάζω μια λέξη με μία ή περισσότερες ασθενείς αντωνυμίες
(εγκλιτικά) (βλ. ενότητες 8.1 και 8.2), χρησιμοποιώ έναν επιπλέον τόνο, ο οποίος
πέφτει είτε στη λήγουσα της πρώτης λέξης είτε στην πρώτη από τις δύο αντωνυμίες.
Αυτό λέγεται έγκλιση του τόνου.

Αυτό συμβαίνει όταν έχουμε:

α) ρήματα που ακολουθούνται από αδύνατους τύπους αντωνυμιών

π.χ. κάλεσε + την → κάλεσέ την , πάρε + του + το → πάρε τού το

β) ουσιαστικά ή επίθετα που ακολουθούνται από κτητικές αντωνυμίες

π.χ. ο δάσκαλος + μας → ο δάσκαλός μας ,

η όμορφη + σας τάξη → η όμορφή σας τάξη

γ) επιρρήματα ή άκλιτες μετοχές που ακολουθούνται από ασθενείς αντωνυμίες.

π.χ. απέναντι + μας → απέναντί μας , ψάχνοντας + τα → ψάχνοντάς τα

Διαλυτικά – απόστροφος – υποδιαστολή

Μια πεινασμένη αλεπού συνάντησε έναν κακομοίρη γαϊδαράκο σ' ένα χωράφι. Σκέ-
φτηκε λοιπόν να τον κοροϊδέψει, και του είπε πως σε ένα πλαϊνό περιβόλι υπάρχει ένας
τεράστιος λαχανόκηπος με μαρούλια και μπιζέλια.
– Θ' ακούσω την αλεπού, σκέφτηκε ο γάιδαρος. Εδώ στο πλάι είναι. Ας πεταχτώ να ρί-
ξω μια ματιά.

Εκτός από τον τόνο, όταν γράφουμε, χρησιμοποιούμε ακόμα
δύο ορθογραφικά σημάδια: τα διαλυτικά και την απόστροφο.

Τα διαλυτικά (¨)

γαϊδαράκος, κοροϊδεύω

Δείχνουν ότι δυο φωνήεντα που βρίσκονται το ένα δίπλα στο άλλο
δε σχηματίζουν δίψηφο φωνήεν, αλλά προφέρονται χωριστά.

γάιδαρος, πλάι

Δε χρησιμοποιούνται όταν το πρώτο από τα δυο φωνήεντα τονίζεται.

Όταν μπαίνουν σ' ένα φωνήεν που παίρνει τόνο, τότε μπαίνουν δεξιά και αριστερά του τόνου: Μαΐου.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 13

Γράφω στο τετράδιό μου τις λέξεις χρησιμοποιώντας διαλυτικά
όπου χρειάζεται.

θείος, εργατουπαλληλικός, χαιδεύω, καίκι, θεικός, καταπραυντικός,
διυλιστήριο, άυπνος, κοροιδεύω, υιοθετώ, μυικός, μοιρολόι, νεράιδα

Η απόστροφος (')
Η απόστροφος σημειώνεται για να δείξουμε ότι ένα φωνήεν έχει απαλειφθεί.
Π.χ. τ' άλογο, μου 'ριξε, φέρ' το

Η υποδιαστολή (,)
Η υποδιαστολή χρησιμοποιείται

α) για να ξεχωρίσουμε τα ακέραια από τα δεκαδικά ψηφία ενός αριθμού.
Π.χ. 23,54

β) για να διαφοροποιήσουμε το αναφορικό ό,τι (χωρίς διάστημα μετά το κόμμα, βλ. ενότητα
8.6) από το ειδικό ότι (βλ. ενότητα 14.1).
Π.χ. Μας έφεραν ό,τι ζητήσαμε.