Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων (Γ΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
 

Ε Ν O Τ Η Τ Α 2η

Γνώση και αλήθεια

Οι Προσωκρατικοί δεν ασχολήθηκαν μόνο με ερωτήματα σχετικά με την αρχή και τη δομή του κόσμου, αλλά διερεύνησαν την ανθρώπινη φύση και τις δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης. Τον προβληματισμό τους για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, για την αλήθεια και την πλάνη θα γνωρίσουμε στην ενότητα αυτή μέσα από τον ποιητικό λόγο του Παρμενίδη, τον οποίο μπορούμε να συγκρίνουμε με τον ποιητικό λόγο του Εμπεδοκλή που επηρεάσθηκε απ' αυτόν. Θα γνωρίσουμε, παράλληλα, τις σχετικές με το θέμα αυτό απόψεις του Ξενοφάνη και του Δημόκριτου.

ΚΕΙΜΕΝΟ

1 Το ποιητικό ταξίδι του Παρμενίδη: Οδοί της γνώσης και της πλάνης1

Κι η θεά με καλοδέχτηκε, πήρε το χέρι το δεξί μου
στο δικότης και με τούτα τα λόγια με προσφώνησε:
«Καλώς όρισες, νέε, εσύ που έρχεσαι στο σπίτι μου συνοδεμένος
από αθάνατους ηνίοχους, με τ' άλογα που σε κουβαλούν.
∆ε σ' έβαλε μοίρα κακἠ σ' αυτό τον δρόμο, που τόσο μακριά
είναι απ' των ανθρώπων τα βἠματα,
αλλά η δικαιοσύνη
2. Πρέπει όλα να τα μάθεις,
την ήσυχη καρδιά της στρογγυλής Αλήθειας
3
και τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες
4.
Αλλά θα μάθεις και πώς πρέπει να 'ναι οι γνώμες των ανθρώπων
για να έχουν βάση και να διαπερνούν τα πάντα»
5.

(Παρμενίδης, Περὶ φύσεως, Προοίμιον, στ. 22-32)

ό,τι λέγεται και νοείται πρέπει αναγκαία να είναι·
γιατί υπάρχει μόνο το είναι, το μηδέν δεν υπάρχει
6.

(Παρμενίδης, Περὶ φύσεως, απόσπ. 6)

2 Ξενοφάνης: Αλήθεια και πιθανή γνώση

Κανένας άνθρωπος δεν ξέρει, ούτε κανείς θα γνωρίσει την αλήθεια (το
σαφἐς) για τους θεούς και για όλα τα πράγματα για τα οποία μιλώ. Κι αν
κάποιος συμβεί να πει την πλήρη αλήθεια, ο ίδιος δε γνωρίζει. Πιθανή
γνώση7 μονάχα υπάρχει για όλα τα πράγματα.

(Ξενοφάνης, απόσπ. 34)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

  1. Aπό το ποίημα του Παρμενίδη Περὶ φύσεως έχουν σωθεί το Προοίμιο και δύο μέρη που ονομάζονται «ο δρόμος της αλήθειας» και ο «δρόμος της δοξασίας». Στο Προοίμιο, που είναι περιγραφή εμπνευσμένη από τον Hσίοδο του φανταστικού ταξιδιού ενός νέου, του Κούρου, ο Παρμενίδης (που ταυτίζεται με τον ήρωα) ταξιδεύει ανεβασμένος πάνω σε ένα άρμα το οποίο σέρνουν άλογα. Ακολουθεί τον δρόμο του Ήλιου και διαγράφει μια πορεία που τον φέρνει στην πύλη η οποία χωρίζει τον δρόμο της Νύχτας από τον δρόμο της Ημέρας. O ποιητής διαλέγει τον δρόμο της Ημέρας και φτάνει στη χώρα του φωτός, όπου τον υποδέχεται μια ανώνυμη θεά, ίσως η Δίκη, η οποία τον ξεναγεί στον κόσμο της αλήθειας (τοῦ ὄντος) και στον κόσμο της φαινομενικής πραγματικότητας (τῆς δόξης).
    Παρμενίδης
  2. Μοίρα – δικαιοσύνη: αναφορά στις μυθολογικές δυνάμεις Mοίρα και Δίκη προηγούμενων μύθων και ποιητικών αναφορών και υπαινιγμός στη σχέση Δίκης-Aλήθειας. O Παρμενίδης θέλει να κάνει υπέρβαση της εμπειρίας, να εγκαταλείψει τον γνώριμο κόσμο της καθημερινής πραγματικότητας, όπου η νύχτα (σκοτάδι) εναλλάσσεται με την ημέρα (φως), εναλλαγή που διέπεται από την Ανάγκη ή Δίκη, που εγγυάται την κοσμική τάξη.
  3. Στρογγυλή Aλήθεια: εὔκυκλος, επειδή την παρακολουθεί κανείς διαγράφοντας έναν κύκλο και φτάνοντας πάλι στο σημείο απ' όπου ξεκίνησε. Η σφαίρα είναι ως γνωστό το τέλειο σχήμα. Αποτελεί την τέλεια δομή, αφού τα πάντα ισορροπούν από το μέσον προς όλες τις κατευθύνσεις.
  4. Τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες: ο Παρμενίδης θεωρεί ότι οι πίστεις, οι πεποιθήσεις, οι γνώμες των ανθρώπων δεν αντανακλούν μια αντικειμενική αλήθεια και ότι είναι ψευδείς, προϊόντα συμβάσεων, που δημιουργεί το ανθρώπινο μυαλό.
  5. Aλλά θα μάθεις… διαπερνούν τα πάντα: εκτός από τον δρόμο της αλήθειας και αυτόν της πλάνης η θεά δείχνει, τέλος, και έναν άλλο δρόμο, αυτόν που ακολουθούν οι άνθρωποι, οι οποίοι στηρίζονται στη λογική εξήγηση και την έρευνα. Στο ποίημά του ο Παρμενίδης συνδυάζει το αίτημα της έρευνας του φυσικού κόσμου με την αναγκαιότητα της αντικειμενικής αλήθειας, σύμφωνα με την οποία κάτι είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει. Tίποτε δε γεννιέται από το κενό. O ίδιος υποστηρίζει, επίσης, ότι ο άνθρωπος είναι μια πραγματικότητα μέσα στον φυσικό κόσμο.
  6. Υπάρχει μόνο το είναι, το μηδέν δεν υπάρχει: το ρήμα «είναι», που χρησιμοποιείται στο ποίημα, έχει δύο σημασίες, την υπαρκτική (υπάρχει) και τη συνδετική (Α είναι χ). Το «μη είναι», δηλαδή το μηδέν, απορρίπτεται από τον Παρμενίδη, ο οποίος θεωρεί ότι μόνο με τη νόηση (τὸ νοεῖν) μπορούμε να μάθουμε την ουσία των όντων και να φθάσουμε στην αλήθεια. Απορρίπτει έτσι τη γνώση που στηρίζεται στην εμπειρία και τις αισθήσεις. Γι' αυτόν, η έσχατη πραγματικότητα είναι γεμάτη από το ον, αδιάβρωτη από το μηδέν και το κενό.
    Η φιλοσοφία του Παρμενίδη για τις αισθήσεις και τη σκέψη (κείμενο) [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]
  7. Πιθανή γνώση: ο Ξενοφάνης διακρίνει εδώ τη γνώση από τη γνώμη (δόξα) που είναι εικασία και παρέχει πιθανή γνώση.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Τα όρια της ανθρώπινης γνώσης

Στενά τα όρια των δυνάμεων του ανθρώπου
και πολλά τα δεινά που στομώνουν τη σκέψη του.
Ένα τόσο δα κομμάτι της ζωής βλέπουν οι άνθρωποι όσο ζουν,
κι ύστερα, γοργοθάνατοι, πετούν σαν καπνός,
σίγουροι μόνο γι' αυτό που σύντυχε ο καθένας τους
καθώς πλανιούνται εδώ κι εκεί· ποιος τάχα καυχιέται πως βρήκε το όλο;

Έλα τώρα και κοίτα καλά πόσο φανερό είν' το καθένα,
χωρίς ούτε την όραση να εμπιστεύεσαι πιο πολύ απ' την ακοή,
ούτε την πολυθόρυβη ακοή να βάζεις πιο πάνω απ' της γλώσσας τη σαφήνεια,
ούτε ν' αρνιέσαι την πίστη σου σε κάποιο άλλο όργανο
που πέρασμα είναι για τη νόηση, αλλ' άδραξε το καθετί όπως φανερώνεται.

(Ἐμπεδοκλῆς, Περὶ φύσεως, απόσπ. 2, 3)

2 Γνήσια και σκοτεινή γνώση στην εμπειρία των αισθήσεων

Υπάρχουν δυο μορφές γνώσης, η μια γνήσια, η άλλη σκοτεινή. Και στη σκοτεινή ανήκουν όλα αυτά που ακολουθούν: όραση, ακοή, οσμή, γεύση, αφή. Η άλλη, η γνήσια, είναι ξέχωρη απ' αυτήν. Όταν η σκοτεινή μορφή δεν μπορεί πλέον να δει τίποτε άλλο απειροελάχιστο ούτε να ακούσει ούτε να μυρίσει ούτε να γευτεί ούτε να αντιληφθεί με την αφή, αλλά πρέπει να αναζητεί κάτι πιο λεπτό, τότε έρχεται η γνήσια μορφή γνώσης, μια και έχει όργανο να σκεφτεί πιο λεπτά.

(Δημόκριτος, απόσπ. 11)

3 Ο θεός του Ξενοφάνη

Ένας θεός, ο μέγιστος ανάμεσα στους θεούς και στους ανθρώπους, καθόλου όμοιος με τους θνητούς στο σώμα στο πνεύμα […] Βλέπει, σκέφτεται και ακούει ολόκληρος.

(Ξενοφάνης, απόσπ. 23Β, 24Β)

4 «Στους θεούς του ο άνθρωπος εικονίζει τον εαυτό του…»

Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι πλακουτσομύτηδες και μαύροι, οι Θράκες ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανομάτηδες και κοκκινοτρίχηδες.

(Ξενοφάνης, απόσπ. 16)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

  1. Ποια είναι η άποψη του Παρμενίδη για την αλήθεια και την πλάνη;
  2. O Παρμενίδης χρησιμοποιεί το ρήμα «είναι» ως υπαρκτικό και συνδετικό. Εμείς χρησιμοποιούμε στον καθημερινό λόγο το ρήμα «είναι» με περισσότερες σημασίες. Mε τη βοήθεια ενός λεξικού αναζητήστε δέκα τουλάχιστον τέτοιες φράσεις και προσπαθήστε να τις αντικαταστήσετε με άλλες ισοδύναμης σημασίας (π.χ. ήταν να φύγω = επρόκειτο, ήθελα να φύγω / επαναστάτησε με όλο του το είναι κ.ά.).
    σημασιολογία του ρήματος είμαι
  3. Mε ποια μέσα γνωρίζει ο άνθρωπος τα πράγματα, σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, και γιατί χαρακτηρίζει ο Δημόκριτος τη γνώση «γνήσια» και «σκοτεινή»; Παράλληλα κείμενα (1) και (2)].
  4. Ποια εικόνα του θείου εισάγει ο Ξενοφάνης; Πώς θεωρεί αυτός ότι αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τους θεούς; [Παράλληλα κείμενα (3) και (4)].
    Ξενοφάνης Ανθρωπομορφισμός των θεών Ανθρωπομορφισμός [πηγή: Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα]

ΘEMA ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Για ποιους λόγους νομίζετε ότι ο Παρμενίδης και ο Eμπεδοκλής έγραψαν σε έμμετρο ποιητικό λόγο; Nα απαντήσετε γραπτά σε δύο παραγράφους, αξιοποιώντας όσα γνωρίζετε για την επίδραση της επικής ποίησης, τον ρόλο των ραψωδών και τους τρόπους διάδοσης της γνώσης στην αρχαϊκή εποχή.

Επική ποίηση και ο ρόλος των ραψωδών  H ποιητική του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Με αφορμή το παράλληλο κείμενο (4) και τις εικόνες που παρατίθενται, να αναζητήσετε υλικό που να δείχνει τις διαφορές στην απεικόνιση των θεών από τους Αιγυπτίους και τους Έλληνες.

Θεότητες της Αιγύπτου Θεότητες της αρχαίας Ελλάδος

εικόνα

ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ
(540/15 - 470/50 π.Χ.)
Γεννήθηκε στην Eλέα της Kάτω Iταλίας. Yπήρξε εμπνευστής της ελεατικής φιλοσοφίας, η οποία αντιπαραθέτει τις αλήθειες που συνάγονται για την πραγματικότητα προς την απατηλή πολλαπλότητα και μεταβλητότητα των φαινομένων.

εικόνα

Λεπτομέρεια από τη νωπογραφία του Ραφαήλ Η Σχολή των Αθηνών από την Αίθουσα της Υπογραφής στα παπικά
διαμερίσματα του Βατικανού (16ος αι., Ρώμη, Bατικανό), στην οποία απεικονίζεται ο Παρμενίδης.

εικόνα

Oι ιππικοί αγώνες, και κυρίως οι αρματοδρομίες, ήταν το πιο θεαματικό και δημοφιλές αγώνισμα. Eδώ αγώνες αρματοδρομίας από αττικό μελανόμορφο αμφορέα του τέλους του 5ου αι. π.X. (Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο). H εικόνα του άρματος που το κατευθύνει ο ηνίοχος είναι πολύ συνηθισμένη στα φιλοσοφικά κείμενα της αρχαιότητας. Eδώ ο ηνίοχος, φορώντας τον τυπικό λευκό χιτώνα, οδηγεί το τέθριππο της νίκης.

εικόνα

Τέθριππο άρμα του Απόλλωνα από δωρική ζωφόρο με γλυπτές μετόπες από τον ναό του Σεληνούντα (περίπου 550-540 π.Χ.. Αρχαιολογικό Μουσείο Σικελίας).

ΓΛ Ω Σ Σ Α Ρ Ι O

ΑΛΗΘΕΙΑ (α + λανθάνω): αντίθετο του ψεύδους, αντιστοιχία πράγματος και νου.

ΑΛΗΘΗΣ: 1. αληθινός, ακριβής, 2. πραγματικός.

ΔΙΚΗ (ρίζα δικ– του δείκνυμι): ορθό, δίκαιο, δικαιοσύνη.

MOIPA: 1. πεπρωμένο, 2. ειμαρμένη, 3. μέρος, μερίδιο, 4. ανταμοιβή.

NOEIN (< νοώ): 1. συλλαμβάνω με τον νου, 2. έχω κατά νου, σκέπτομαι να…

NOHΣΗ: ο νους, η ικανότητα για σκέψη ή η ίδια η σκέψη.

ON: κατά τον Παρμενίδη, το ὄν είναι οτιδήποτε υπάρχει πραγματικά· οτιδήποτε δεν υπάρχει πραγματικά είναι μή ὄν, μηδέν.

ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ: κλάδος της φιλοσοφίας που μελετά την έννοια του ὄντος και την ουσία των πραγμάτων.

Στον Παρμενίδη ο νους (νόος) είναι η έδρα της γνωστικής αναζήτησης, αποτελεί έδρα και της νόησης και του λόγου ως διανόησης και λεκτικής έκφρασης. Πρώτος ο Eμπεδοκλής χρησιμοποίησε την έκφραση «ὀρθός λόγος», όπως φαίνεται στην πρόταση: «Kριτήριον εἶναι τῆς ἀληθείας οὐ τὰς αἰσθήσεις, ἀλλὰ τὸν ὀρθόν λὸγον».
(Σέξτος ο Eμπειρικός, Προς Mαθηματικούς, 7, 122)

εικόνα

Ορειχάλκινη κεφαλή της Aφροδίτης (2ος ή 1ος αι. π.X., Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο).

εικόνα

Απεικόνιση του Αιγύπτιου θεού Θευθ ή Θωθ. Αριστερά εικονίζεται με κεφάλι σκύλου και δεξιά με κεφάλι πτηνού και με ένα μισοφέγγαρο πάνω στο κεφάλι του. Ήταν ο γραφέας των θεών, εφευρέτης των τεχνών και των επιστημών και δάσκαλος της μαγείας.

εικόνα

Άγαλμα της Eφέσιας Άρτεμης, στο οποίο είναι φανερές οι ανατολικές επιδράσεις. Στο ναό της αφιέρωσε ο Hράκλειτος το βιβλίο του Περὶ Φύσεως. Οι θεοί των Ελλήνων είχαν τα ελαττώματα των θνητών, ανθρώπινη μορφή (ανθρωπομορφισμός) και δεν ενέπνεαν φόβο ή τρόμο, όπως οι θεοί άλλων θρησκειών.