Ραψωδία Σ: Σ (περίληψη)

ραψωδία Σ

Ὁπλοποιία
(Τα νέα όπλα του Αχιλλέα κατασκευάζονται)

Περιληπτική αναδιήγηση

Μαθαίνοντας από τον Αντίλοχο τη θλιβερή είδηση, ο Αχιλλέας ξεσπάει σε πικρότατο θρήνο, τον οποίο ακούει η Θέτιδα στα βάθη της θάλασσας και αρχίζει και εκείνη να θρηνεί με τις αδελφές της, τις Νηρηίδες. Στη συνέχεια η θεά αναδύεται, συναντά τον Αχιλλέα στην ακρογιαλιά και του προφητεύει ότι, αν σκοτώσει τον Έκτορα, είναι γραφτό γρήγορα να πεθάνει και ο ίδιος. Μάταιη προειδοποίηση· ο ήρωας είναι κιόλας αποφασισμένος να εκδικηθεί το θάνατο του φίλου του και να δοξαστεί, όποιο κι αν είναι το τίμημα. Η Θέτιδα δέχεται με πόνο την αποφασή του, αλλά τον παρακαλεί να περιμένει τουλάχιστον να του ετοιμάσει καινούρια πανοπλία ο Ήφαιστος και φεύγει γρήγορα για τον Όλυμπο.
Ενώ η μάχη γύρω από το νεκρό Πάτροκλο συνεχίζεται, ο Αχιλλέας βγάζει μια πολεμική ιαχή τόσο φοβερή που κάνει τους Τρώες να υποχωρήσουν και οι Αχαιοί βρίσκουν την ευκαιρία να μεταφέρουν το νεκρό Πάτροκλο στις σκηνές. Ο Αχιλλέας προστάζει να πλύνουν το κορμί του νεκρού φίλου του και ολόκληρη τη νύχτα τον θρηνεί μαζί με τους Μυρμιδόνες.

Στο μεταξύ ο Ήφαιστος, μετά την παράκληση της Θέτιδας, έχει αρχίσει την κατασκευή θαυμαστών όπλων: θώρακα, κράνος, κνημίδες και κυρίως την ασπίδα, της οποίας τη διακόσμηση ο ποιητής μάς περιγράφει διεξοδικά. Ο Ήφαιστος απεικονίζει πάνω στην ασπίδα τού μελλοθάνατου ήρωα σκηνές από τη ζωή και τις χαρές των απλών ανθρώπων, πλαισιώνοντάς τες από την εικόνα του σύμπαντος (στο κέντρο) και του Ωκεανού (στην περιφέρεια). Ενδιάμεσα απεικονίζει με λεπτομέρειες δυο πανέμορφες πολιτείες. Στη μια μπορεί να δει κανείς σκηνές ειρηνικές (γάμος και δικαστήριο), ενώ στην άλλη, που είναι πολιορκημένη, εικονίζεται ο πόλεμος. Αλλού απεικονίζει σκηνές από τη ζωή των γεωργών (όργωμα, θερισμός, τρύγος) και των κτηνοτρόφων (επίθεση λιονταριών σε αγέλη βοδιών, βοσκότοπος με κοπάδι προβάτων) και τέλος χορό από νέους και νέες με ρούχα γιορτινά κοντά σ' ένα θείο τραγουδιστή. Μόλις ο τεχνίτης των θεών τελείωσε το έργο του, απόθεσε τα όπλα μπροστά στη Θέτιδα κι εκείνη τα πήρε στα χέρια της και έτρεξε από τον Όλυμπο να τα παραδώσει στο γιο της.

ραψωδία Σ 478-616

Ο Ήφαιστος κατασκευάζει την πανοπλία του Αχιλλέα-
Περιγραφή της ασπίδας

Επίσκεψη στο εργαστήριο του Ήφαιστου

Η κατασκευή μιας πανοπλίας και τα όπλα που την απαρτίζουν

Μια ασπίδα έργο τέχνης

Εικόνα 31. Η Θέτιδα στο εργαστήρι του Ήφαιστου.
Ερυθρόμορφος αμφορέας, 480 π.Χ. περίπου.
Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών (αντίγραφο).

Ο Ήφαιστος κατασκευάζει την ασπίδα	Κι έπλασε πρώτα δυνατήν ασπίδα και μεγάλην, όλην με τέχνην και τριπλόν λαμπρόν τριγύρω κύκλον· με πέντε δίπλες έγινεν η ασπίδα και σ' εκείνην λογιών εικόνες έπλαθε με την σοφήν του γνώσιν.	480
Η απεικόνιση του «σύμπαντος»	Την γην αυτού, τον ουρανόν, την θάλασσαν μορφώνει, τον ήλιον τον ακούραστον, γεμάτο το φεγγάρι, τ' αστέρια οπού τον ουρανόν ολούθε στεφανώνουν: την δύναμιν του Ωρίωνος, Υάδες, Πληιάδες, την Άρκτον, που και Άμαξαν καλούν, και αυτού γυρίζει πάντοτε, τον Ωρίωνα ασάλευτα τηρώντας, η μόνη που τ' Ωκεανού το λούσμα δεν γνωρίζει.	485
Μια πολιτεία σε καιρό ειρήνης	Δύο κατόπιν έκαμεν ανθρώπων πολιτείες καλές. Στην μίαν γίνονταν του γάμου χαροκόπι· νυφάδες απ' τα γονικά συνόδευαν στην πόλιν με τα δαδιά και αλαλαγμός σηκώνετο υμεναίου· και αγόρια κει στριφογυρνούν εις τον χορόν τεχνίτες, αυλοί, κιθάρες αντηχούν στην μέσην και οι γυναίκες ολόρθες εις τα πρόθυρα θεωρούσαν κι εθαυμάζαν. Κι ήταν λαού συνάθροισις στην αγοράν, που δύο φιλονικούσαν άνθρωποι για πρόστιμο ενός φόνου. Ο ένας που όλα επλήρωσεν εκήρυττε στα πλήθη, ο άλλος οπού τίποτε δεν έλαβε· κι οι δύο εμπρός ηθέλαν στον κριτήν το πράγμα να τελειώσει. Του ενός και τ' άλλου με φωνές τα πλήθη επαίρναν μέρος· οι κήρυκες τα ησύχαζαν· και μες στον άγιον κύκλον στα σκαλισμένα μάρμαρα εκάθισαν οι γέροι, και από τα χέρια λάμβαναν των λιγυρών κηρύκων τα σκήπτρα κι εσηκώνονταν κι εδίκαζε καθένας. Βαλμένα ήσαν στην μέση τους δυο τάλαντα χρυσάφι γι' αυτόν που δικαιότερα την κρίσιν του προφέρει.	490 495 500 505
Μια πολιτεία σε στιγμές πολέμου	Την άλλην πόλιν έζωναν δύο στρατοί τριγύρω, που στ άρματά τους έλαμπαν· και δύο γνώμες είχαν, να την χαλάσουν παντελώς ή τα μισά να λάβουν απ' όσα κτήματα η λαμπρή χωρούσε πολιτεία· εκείνοι δεν επείθοντο και κρύφια για καρτέρι οπλίζονταν· εφύλαγαν το τείχος οι γυναίκες με όλα τ' ανήλικα παιδιά και οι γέροντες μαζί τους. Κι εκείνοι εβγαίναν· η Αθηνά και ο Άρης αρχηγοί τους χρυσοί και οι δύο με χρυσά τα ενδύματα, μεγάλοι, όμορφοι, ωσάν αθάνατοι, με τ' άρματα και πέρα ξεχωριζόνταν· κι έβλεπες μικρά τα πλήθη κάτω· και ότ' έφθασαν όπου έπρεπε να στήσουν το καρτέρι, στον ποταμόν που επότιζε καθένας το κοπάδι, αυτού καθίσαν σκεπαστοί, με τα λαμπρά τους όπλα. Και δύο ξέμακρα σκοποί σταθήκαν καρτερώντας πότε να ιδούν τα πρόβατα να φθάσουν κι οι αγελάδες. Γρήγορα εκείνα επρόβαλαν και οι δυο βοσκοί κατόπιν· και τούτοι ανυποψίαστοι με σύριγγες επαίζαν. Κι εκείνοι άμα τους ξάνοιξαν, επάνω τους χυθήκαν, μέρος των μόσχων ξέκοψαν και των λευκών προβάτων κι έσφαξαν κει και τους βοσκούς· κι οι άλλοι ως εννοήσαν στα βόδια τόσην ταραχήν, σηκώθηκαν απ' όπου καθόνταν στο στρατόπεδο, και αμέσως ανεβήκαν εις τ' ανεμόποδ' άλογα και γρήγορα τους φθάσαν. Κι εκεί στην ακροποταμιά την μάχην αρχινήσαν, κι απ' τα δυο μέρη ερίχνονταν τα χάλκινα κοντάρια. Η Έρις μέσα εγύριζεν, ο Κυδοιμός και η Μοίρα, που άλλον εκράτει αλάβωτον, κι αιματωμένον άλλον, άλλον ποδόσερνε νεκρόν στην ταραχήν της μάχης· κι ένδυμα εφόρει κόκκινον απ' των ανδρών το αίμα. Στρέφονταν κει σαν ζωντανοί θνητοί κι επολεμούσαν, και απ' τα δυο μέρη τους νεκρούς στο σιάδι εποδοσέρναν.	510 515 520 525 530 535
Όργωμα, θερισμός, τρύγος	Έβαλε αλλού τριόργωτο και μαλακό χωράφι εκτεταμένον, κάρπιμο και μέσα ζευγολάτες πολλοί με τα ζευγάρια τους το εσχίζαν άνω κάτω. Και όταν γυρίζαν κι έφθαναν στου χωραφιού την άκρην, άνθρωπος τους επρόσφερνε ποτήρι όλο γεμάτο γλυκό κρασί, κι εγύριζαν στες αυλακιές εκείνοι πρόθυμοι του μεγάλου αγρού να φθάσουν εις την άκρην. Μαυρίζει όπισθεν η γη και δείχνει αλετρισμένη μ' όλον οπού 'ναι ολόχρυση, της τέχνης μέγα θάμα. Φραγμένο κτήμα θέτει αλλού που 'χε υψηλά τα στάχυα, και μέσα εργάτες θέριζαν με κοφτερά δρεπάνια. Και άλλες χεριές επανωτές στες αυλακιές επέφταν, και άλλες με καλαμόσχοινα τες δέναν επιστάτες τρεις διορισμένοι, ενώ παιδιά κατόπι τους σηκώναν χερόβολα στες αγκαλιές και αδιάκοπα τα εδέναν· και ο κύριος στην αυλακιά με σκήπτρον εις το χέρι σιωπηλός εστέκονταν κι εχαίρετο η ψυχή του. Παρέκει κάτω από 'να δρυ σφακτό μεγάλο βόδι για το τραπέζι ετοίμαζαν· κι ωστόσον οι γυναίκες πλήθος αλεύρια μούσκευαν φαγί για τους εργάτες. Αμπέλι μέγα έβαλεν αλλού καρπόν γεμάτο, καλό, χρυσό κι εμαύριζαν ολούθε τα σταφύλια· τα κλήματ' ήσαν σ' αργυρά σταλίκια στυλωμένα. Και λάκκον από χάλυβα και κασσιτέρου φράκτην έσυρε γύρω· και άνοιξε στην άκρην μονοπάτι, για να περνούν, όταν τρυγάν το αμπέλι, οι καρποφόροι. Και αγόρια, κόρες λυγερές, αμέριμνα στην γνώμην εφέρναν τον γλυκύν καρπόν μέσα εις τα καλάθια. Γλυκιάν κιθάραν έπαιζε στην μέσην τους αγόρι και με την λυγερή λαλιά τον λίνον τραγουδούσε μελωδικά, και όλοι μαζί τριγύρω του εσκιρτούσαν και τες φωνές τους έσμιγαν με το γλυκό τραγούδι.	540 545 550 555 560 565 570
Σκηνές από τη ζωή των κτηνοτρόφων	Αγέλην έκαμεν αλλού ταύρων ορθοκεράτων, και οι ταύροι επλάσθηκαν χρυσού και κασσιτέρου ακόμη· και απ' την αυλήν μουγκρίζοντας προς την βοσκήν κινούσαν εις το ποτάμι, οπού βροντά στα τρυφερά καλάμια. Χρυσοί βαδίζαν τέσσεροι μ' εκείνους βοδηλάτες, κι εννέα σκύλοι φύλακες γοργόποδες τριγύρω. Και από τους πρώτους της κοπής δυο τρομερά λιοντάρια βαρβάτον ταύρον άρπαξαν που εμούγκρα ενώ τον σέρναν. Και οι σκύλοι επάνω εχούμησαν και ομού τα παλικάρια. Και αφού του ταύρου έκοψαν το δέρμα τα θηρία αίμα του ερούφαν κι άντερα· του κάκου οι βοδηλάτες επάνω τα γοργόποδα σκυλιά παρακινούσαν. Δεν εκοτούσαν δάγκαμα να δώσουν στα λεοντάρια, αλύχταν μόνο από σιμά και πάλι αναμερίζαν. Κι έναν πλατύν βοσκότοπον λευκόμαλλων προβάτων έκαμ' ο ένδοξος χωλός μέσα εις καλό λαγκάδι, στάνες, καλύβες σκεπαστές, και μανδριά μεγάλα.	575 580 585
Χορός	Κι έναν χορόν ιστόρησεν ο μέγας ζαβοπόδης, όμοιον μ' αυτόν που ο Δαίδαλος είχε φιλοτεχνήσει της Αριάδνης της λαμπρής εις της Κνωσού τα μέρη. Αγόρια εκεί, πολύπροικες παρθένες εχορεύαν κι εγύριζαν χεροπιαστοί· και οι κόρες εφορούσαν# λινά ενδύματα λεπτά, κι είχαν τα παλικάρια από το λάδι λαμπερούς καλόγνεστους χιτώνες. Λαμπρά στεφάνια είχαν αυτές, είχαν χρυσά εκείνοι μαχαίρια, που απ' αργυρούς κρεμιόταν τελαμώνες· και πότ' ετρέχαν κυκλικά με πόδια μαθημένα, ωσάν σταμνάς, οπού τροχόν αρμόδιον στην παλάμην τον τριγυρνά καθήμενος να δοκιμάσει αν τρέχει, και πότε αράδα έτρεχαν αντίκρυ στην αράδα. Και τον ασύγκριτον χορόν τριγύρω εδιασκεδάζαν πολύς λαός και ανάμεσα ο αοιδός ο θείος κιθάριζε· και ως άρχιζεν εκείνος το τραγούδι δυο χορευτές στη μέση τους πηδούσαν κι εγυρίζαν.	590 595 600 605
Ο Ωκεανός	Τον ποταμόν Ωκεανόν και δυνατόν και μέγαν γύρω στον κύκλον έθεσε της στερεής ασπίδος.
Τα υπόλοιπα όπλα	Και την τρανήν ως του 'καμεν ασύντριφτην ασπίδα, θώρακα κάμνει π' άστραφτεν όσο η φωτιά δεν λάμπει, κράνος κατόπι στερεόν αρμόδιον στο κεφάλι, καλότεχνο με ολόχρυσο στην κορυφήν του λόφον, και από λεπτόν κασσίτερον μορφώνει τες κνημίδες. Και όλα τα όπλα ως έκαμε τα σήκωσε ο τεχνίτης και του Αχιλλέως τα 'βαλεν εμπρός εις την μητέρα. Και αυτή με τ' όπλα π' άστραφταν, του Ηφαίστου δώρο, εχύθη ωσάν γεράκι απ' την κορφήν του χιονισμένου Ολύμπου.	610 615

Κυκλικός χορός

«Ἐν δέ χορὸν ποίκιλλε περικλυτὸς ἀμφιγυήεις,
τῷ ἴκελον οἷόν ποτ' ἐνὶ Κνωσῷ εὐρείῃ
Δαίδαλος ἤσκησεν καλλιπλοκάμῳ Ἀριάδνῃ ,
ἔνθα μέν ἠΐθεοι καὶ παρθένοι ἀλφεσίβοιαι
ὠρχεῦντ', ἀλλήλων ἐπὶ καρπῷ χεῖρας ἔχοντες,
τῶν δ' αἵ μὲν λεπτὰς ὀθόνας ἔχον, οἵ δέ χιτῶνας
εἵατ' ἐϋννήτους, ἦκα στίλβοντας ἐλαίῳ·
καί ῥ' αἵ μὲν καλὰς στεφάνας ἔχον, οἵ δέ μαχαίρας
εἶχον χρυσείας ἐξ ἀργυρέων τελαμώνων.»

(Σ 590-598)

Εικόνα 32. Κυκλικός χορός από θολωτό τάφο (Αγία Τριάδα, Κρήτη). Μουσείο Ηρακλείου.

στ. 479 τριπλόν... κύκλον: ο κύκλος, δηλαδή η περιφέρεια ή στεφάνη της ασπίδας, που πρέπει να τη φανταστούμε στρογγυλή, περιγράφεται «τριπλός» ίσως επειδή είχε τρεις διακοσμητικές ζώνες.
στ. 481 εικόνες: η διάταξη των παραστάσεων πάνω στην ασπίδα είναι οργανωμένη σε πέντε ίσες ζώνες που σχηματίζουν ομόκεντρους κύκλους. Για τις παραστάσεις αυτές βλ. αναλυτικά στην Περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας Σ, σελ. 121-122.
στ. 485 την δύναμιν του Ωρίωνος, Υάδες, Πληιάδες: η ανατολή και η δύση αυτών των αστερισμών ορίζει χρονικά την περίοδο Μαΐου-Νοεμβρίου, κατά την οποία γίνονται οι κυριότερες αγροτικές ασχολίες, για τις οποίες θα γίνει εκτενής αναφορά στους στ. 540-571 (θερισμός, τρύγος, όργωμα). Τα ουράνια σώματα στην αρχαιότητα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τη ζωή των ανθρώπων, καθώς είχαν σχέση με τον προσδιορισμό του χρόνου (διαδοχή ημερών, μηνών και εποχών) και η κίνησή τους ήταν καθοριστική για τη γεωργία και τη ναυσιπλοΐα.
στ. 486-488 την Άρκτον… το λούσμα δεν γνωρίζει: τη Μ. Άρκτο οι αρχαίοι τη φαντάζονταν σαν αρκούδα ή άμαξα. Αυτή δε δύει ποτέ, δε λούζεται στα νερά του Ωκεανού, αφού είναι πάντα ορατή στους κατοίκους του βόρειου ημισφαιρίου, και αποτελούσε ένα είδος πυξίδας για τους ναυτικούς.
στ. 490-492 χαροκόπι: γλέντι· υμέναιος: το γαμήλιο τραγούδι.
στ. 496 κ.εξ. Αναπαράσταση δίκης. Σε περιπτώσεις ανθρωποκτονίας οι συγγενείς του θύματος είχαν το δικαίωμα της αντεκδίκησης ή δέχονταν, αντί άλλης ποινής, ένα χρηματικό ποσό ως αποζημίωση. Αν δεν συνέβαινε το δεύτερο, ο φονιάς συχνά εγκατέλειπε την πατρίδα του για να σωθεί.
στ. 498-499 που, οπού: ότι. Πρώτος μιλάει ο υπεύθυνος για το φόνο και δεύτερος (ο άλλος) ο μηνυτής, δηλαδή ο συγγενής του θύματος.
στ. 502 στον άγιον κύκλον: ο χώρος όπου εκτυλίσσεται η σκηνή θεωρείται ιερός, ίσως επειδή οι γέροντες απονέμουν δικαιοσύνη κάτω από την προστασία των θεών.
στ. 503-504 σκαλισμένα μάρμαρα: λαξεμένες πέτρες· λιγυρών: βλ. σχόλ. στ. Α 248-249.
στ. 505 τα σκήπτρα: βλ. σχόλ. στ. Α 14 και 238-239, Γ 218-220.
στ. 506 δυο τάλαντα χρυσάφι: βλ. σχόλ. στ. I 264. Τάλαντα χρυσού προσφέρουν ως δώρα οι Φαίακες στον Οδυσσέα (Οδύσσεια, θ 471).
στ. 508 δύο στρατοί: όχι δύο διαφορετικά στρατεύματα, αλλά δύο ομάδες από το στρατό των πολιορκητών.
στ. 509 δύο γνώμες είχαν: προφανώς αυτήν τη διαζευκτική μορφή είχε το τελεσίγραφο που απηύθυναν οι πολιορκητές, ύστερα από το πολεμικό τους συμβούλιο, στους πολιορκημένους.
στ. 515 εκείνοι: οι ένοπλοι άντρες της πόλης.
η Αθηνά και ο Άρης: οι δύο πολεμικοί θεοί άλλοτε είναι αντίπαλοι (π.χ. Δ 439) και άλλοτε, όπως εδώ, αντιπροσωπεύουν γενικά την ένοπλη σύγκρουση.
στ. 518 ξεχωριζόνταν: οι δύο θεοί διακρίνονταν από τα πλήθη, δηλαδή από τους θνητούς στρατιώτες.
στ. 522 σκοποί σταθήκαν: οι σκοποί ανήκουν στους άντρες της πόλης που είχαν στήσει ενέδρα.
στ. 525 σύριγγες: ποιμενικοί αυλοί.
στ. 526 εκείνοι άμα τους ξάνοιξαν: όταν τους είδαν αυτοί που είχαν στήσει καρτέρι.
στ. 528 οι άλλοι: οι πολιορκητές, στους οποίους ανήκουν τα κοπάδια.
στ. 534 η Έρις, δηλαδή η φιλονικία, ο Κυδοιμός, ο θόρυβος και η ταραχή της μάχης, και η ολέθρια Μοίρα του θανάτου (στο πρωτότυπο ὀλοή Κήρ) είναι προσωποποιημένες δυνάμεις που ως θεότητες βοηθούν τον Άρη στο πολεμικό του έργο.
στ. 538 σαν ζωντανοί θνητοί κι επολεμούσαν: οι μαχόμενοι στρατιώτες φάνταζαν πάνω στην ασπίδα σαν ζωντανοί, αληθινοί άνθρωποι.
στ. 540 τριόργωτο: οργωμένο τρεις φορές. Το πολλαπλό όργωμα συντελεί στην ευφορία του χωραφιού.
στ. 547 μαυρίζει: το ρήμα αναφέρεται τόσο στην οργωμένη γη όσο και στην απεικόνισή της πάνω στην ασπίδα. Ο ποιητής πρέπει να έχει υπόψη του την τεχνική εκείνη με την οποία τοποθετούσαν κάποιο σκουρόχρωμο μεταλλικό κράμα πάνω στο χρυσό υπόστρωμα (πρβ. Σ 561).
στ. 554 χερόβολα: το χερόβολο είναι η ποσότητα που χωράει στο χέρι μας, η χεριά.
στ. 559 αλεύρια μούσκευαν: για να ζυμώσουν.
στ. 562 σταλίκια: οι πάσσαλοι.
στ. 569 τον λίνον τραγουδούσε: το τραγούδι του τρύγου. Ο Λίνος ήταν σπουδαίος μουσικός, που σκοτώθηκε από τον Απόλλωνα, επειδή τόλμησε να τον ανταγωνιστεί στο τραγούδι.
στ. 585 αλύχταν... αναμερίζαν: γάβγιζαν… απομακρύνονταν.
στ. 589 ιστόρησεν: απεικόνισε.
στ. 590-591 ο Δαίδαλος… της Αριάδνης: ο Δαίδαλος (< δαιδάλλω = φιλοτεχνώ), πατέρας του Ίκαρου, ήταν ο φημισμένος τεχνίτης που είχε κατασκευάσει το Λαβύρινθο στην Κρήτη. Η Αριάδνη ήταν η κόρη του Μίνωα, που βοήθησε τον Θησέα να νικήσει τον Μινώταυρο.
στ. 595 από το λάδι λαμπερούς: χρησιμοποιούσαν το λάδι για να κάνουν στιλπνές τις κλωστές με τις οποίες ύφαιναν.
καλόγνεστους: όμορφα υφασμένους.
στ. 598-601 Περιγραφή ενός κυκλικού χορού σε έντονο ρυθμό, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε η παρομοίωση με τον τροχό του αγγειοπλάστη. Οι χορευτές άλλοτε περιστρέφονταν όλοι μαζί με ταχύτητα και ευκινησία (στ. 598-600) και άλλοτε σχημάτιζαν δυο ομάδες σε αντικριστές σειρές (στ. 601), όπως σήμερα οι κυκλικοί ή αντικριστοί χοροί της δημοτικής μας παράδοσης (βλ. και εικόνα 32).
στ. 599 αρμόδιον: ταιριαστό (πρβ. στ. 610).
στ. 606-607 Ο Ωκεανός περιβάλλει την ασπίδα, όπως περιβάλλει και τη γη, πάνω στην οποία ζουν οι άνθρωποι.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1. «Το κέντημα του μαντιλιού» τον Κ. Κρυστάλλη
«Στην άκρη του γιαλού ξανθή κάθεται κόρη κι ωριόπλουμο λευκό χρυσοκεντάει μαντήλι, μαντήλι του γαμπρού, του γάμου της κανίσκι (= δώρο). Τη θάλασσα κεντάει με τα νησιά της όλα, κεντάει τον ουρανό με τα λαμπρά του αστέρια, τη γη με τα πολλά και τα ωραία λουλούδια, κεντάει κι ένα βουνό ψηλό και μέγα· το χάραμα γλυκά προβάλλει στην κορφή του και βάφεται η κορφή και τ' ουρανού η λουρίδα ροδόλευκη. Νερά καθάρια κι ασημένια τα διάπλατα πλευρά ξετρέχουν κι αυλακώνουν· χιλιόχρονα, παλιά, βαθιά, ισκιωμένα ορμάνια (= ρουμάνια, δάση) κεντάει στες λαγκαδιές με πράσινο μετάξι. Στους όχτους (= υψώματα), στα ριζά, κοπάδια ασπρολογάνε και φαίνονται βοσκοί και στ' όμορφο κεντίδι φλογέρες λες κι ακούς, λες και γροικάς (= ακούς) τραγούδια, βελάσματα βραχνά και ήχους από τρουκάνια (= μεγάλα χάλκινα κουδούνια). [...] [...] Ολόυρα (= γύρω γύρω) από τον κάμπο πλήθος μικρά χωριά κεντάει, χωράφια αλλούθε με ολόχρυσα σπαρτά, με θημωνιές (= σωρός από θερισμένα στάχυα), με αλώνια. Πράσινα αμπέλια αλλού με κίτρινα σταφύλια, κίτρινα σαν φλουριά, κι έμορφα κοπελλούδια που μπαίνουν με πλεχτά καλάθια και τρυγάνε. Γάμον αρχοντικό σ' ένα χωριό πλουμίζει (= κεντάει, στολίζει) με νύφην, με γαμπρό, με φλάμπουρα (= λάβαρα), με ψίκι (= γαμήλια πομπή). Δράκους αλλού κεντάει και λάμιες (= τερατώδεις γυναικείες μορφές) και νεράιδες, κεντάει κι έναν γιαλό με ζαφειρένια πλάτια στην άκρη του γιαλού την ίδια τη θωριά της ολόφαντη ιστορεί από εμορφιάν και νιότη και πλούτον και αρχοντιά, και στα λευκά της χέρια ταργόχειρο κρατεί, τ' ωριόπλουμο μαντήλι, μαντήλι του γαμπρού, του γάμου της κανίσκι [...]».	5 10 15 37 40 45 50
(Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β' Γυμνασίου, ΟΕΔΒ 2001, σελ. 387-388)

2. Η ασπίδα του Ηρακλή

Στην Ασπίδα, ένα σύντομο επικό ποίημα που αποδίδεται στον Ησίοδο αλλά ανήκει στον 6ο π.Χ. αιώνα, περιγράφεται η μάχη του Ηρακλή με τον Κύκνο, το γιο του Άρη. Από το ποίημα αυτό προέρχονται τα παρακάτω αποσπάσματα (στ. 238-244, 248-257, 270-276 και 285-292), που αναφέρονται στην ασπίδα του Ηρακλή. Σε αντίθεση με την ασπίδα του Αχιλλέα, στην οποία ο ποιητής περιγράφει ποικίλες σκηνές από την καθημερινή ζωή, ο ποιητής της Ασπίδος προτιμά να εντυπωσιάσει. Γι' αυτό και στο ποίημά του πληθαίνουν οι αποτρόπαιες εικόνες και τα φοβερά όντα.

«Άντρες πολεμούσανε φορώντας τα πολεμικά τους άρματα, από τη μιαν αυτοί να σώσουν τον εαυτό τους, υπερασπίζοντας από τον όλεθρο την πόλη τους και τους γονιούς τους, κι από την άλλη εκείνοι θέλοντας την πόλη να κουρσέψουν. Πολλοί κείτονταν που έπεσαν, μα πιο πολλοί στη μάχη που 'χαν στήσει πολεμούσαν. Πάνω από τα χυτά στο χάλκωμα καλοχτισμένα καστροπύργια γοερά οι γυναίκες φώναζαν και σχίζανε τα μάγουλά τους — κι ήτανε σάμπως ζωντανές, δουλειά του ξακουστού Ηφαίστου [...]. Και οι σκοτεινές ανάμεσά τους Κήρες τ' άσπρα χτυπώντας δόντια τους, τρομάρα να τις βλέπεις, ζοφερές, αιματωμένες και φριχτές για τα κορμιά που επέφταν συνερίζαν· κι όλες ορμούσανε να πιούνε μαύρο γαίμα. Κι όποιον πεσμένο πρωταρπάζανε, ή μόλις χτυπημένον που έπεφτε του μπήγαν στο κορμί τα νύχια τα μεγάλα τους, και του κατέβαινε στον Άδην η ψυχή, στον παγωμένο Τάρταρο. Κι όταν η ψυχή τους χόρταινε αίμα ανθρώπινο, ξωπίσω το κουφάρι ερίχνανε, και ξαναφέρνανε τη λύσσα τους στης μάχης μέσα την αντάρα. [...]
Κι ήτανε πλάι μια πόλη μ' όμορφο καστρί. Εφτά πόρτες χρυσές καλοπροσαρμοστές στα πανωπόρτια τη σφαλούσαν. Οι άντρες με γιορτάσια και χορούς γλεντούσανε. Πολλοί φέρνανε μ' άμαξα καλότροχη τη νύφη προς το σπίτι του γαμπρού κι ανέβαινε μακρύ-μακρύ του υμεναίου τραγούδι, ενώ απ' τις αναμμένες δάδες που κρατούσαν δούλες μια γλυκιά από μακριά χυνόταν λάμψη [...]. Άλλοι μπροστά στην πόλη καβάλα σ' άλογα γυμνάζονταν. Κι οι γεωργοί τη γη τη θεία σχίζανε, κι είχανε τους χιτώνες αναζώσει. Κι ήταν πολύς καρπός για θέρισμα παρέκει· άλλοι θερίζανε με κοφτερά δρεπάνια τα γερτά καλάμια με τ' αστάχυα τα πυκνά — ήταν σα να 'βλεπες στ' αλήθεια τον καρπό της Δήμητρας· κι άλλοι τα δέναν σε χερόβολα και τα 'ριχναν στ' αλώνι· κι άλλοι τρυγούσανε σταφύλια [...]».

(Ησίοδος, Ασπίς Ηρακλέους,
μτφρ. Π. Λεκατσάς, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 11941)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Αφού εντοπίσετε τις σκηνές που απεικονίζονται πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα, να τις απαριθμήσετε δίνοντας έναν τίτλο σε καθεμιά, να τις περιγράψετε με λίγα λόγια και να δείξετε ότι στο επίκεντρο των περισσότερων σκηνών βρίσκεται ο πολιτισμένος άνθρωπος.

2. Στην περιγραφή της ασπίδας και των άλλων όπλων ο ποιητής αναφέρεται συχνά στην τεχνική του Ήφαιστου. Αφού εντοπίσετε αυτά τα σημεία, να γράψετε τα συμπεράσματά σας σχετικά με το επίπεδο ανάπτυξης του υλικού πολιτισμού (τέχνη, τεχνική κτλ.) στην ομηρική εποχή.

3. Στους στ. Σ 508-539 περιγράφεται ένας τυπικός πόλεμος της ηρωικής εποχής. Αφού προσδιορίσετε τις κύριες φάσεις του, να βρείτε ομοιότητες με τον ιλιαδικό πόλεμο και να δικαιολογήσετε τις παρατηρήσεις σας με στοιχεία από το κείμενο ή από τις ενότητες που έχετε διδαχθεί σε προηγούμενα μαθήματα.

4. Μολονότι ο ποιητής για να παρουσιάσει όσα εικονίζονται πάνω στην ασπίδα χρησιμοποιεί την περιγραφή, οι εικόνες δεν είναι στατικές αλλά μοιάζουν με μικρές αφηγήσεις, δηλαδή στην περιγραφή υπάρχει κίνηση, δράση, ακούγονται ήχοι και αναφέρονται σκέψεις ή συναισθήματα των προσώπων που απεικονίζονται. Μπορείτε να βρείτε ορισμένα τέτοια παραδείγματα;

5. Ποια θέση επιφυλάσσει για τον εαυτό του ο ποιητής και πώς προβάλλει την αξία του ως δημιουργού σε όλη τη διάρκεια της περιγραφής; Αφού θυμηθείτε και όσα μάθατε στην Οδύσσεια για τους αοιδούς, να συζητήσετε στην τάξη σχετικά με το έργο και την κοινωνική θέση αυτών των καλλιτεχνών στην ομηρική κοινωνία.

6. Να συγκρίνετε την ασπίδα του Αχιλλέα: α) με την ασπίδα του Ηρακλή και β) με το μαντίλι που κεντάει η κόρη στο ποίημα του Κ. Κρυστάλλη. Να βρείτε ομοιότητες ή διαφορές, τις οποίες να δικαιολογήσετε.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα αποτελεί φανταστική «έκφραση». Αφού θυμηθείτε και συζητήσετε στην τάξη τι σημαίνει ο τεχνικός όρος «έκφραση», θα χωριστείτε σε ομάδες και θα ασχοληθείτε με τα ακόλουθα θέματα: α) Παραδείγματα «εκφράσεων» από την Οδύσσεια, την Ιλιάδα ή άλλα κείμενα. β) Επίσκεψη σε κάποιο μουσείο και δημιουργία μικρού καταλόγου έργων τέχνης που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο «έκφρασης». γ) Δημιουργία της δικής σας «έκφρασης» για έναν χώρο, ένα τοπίο ή ένα έργο τέχνης που σας εντυπωσίασε. δ) Παρουσίαση της ασπίδας του Αχιλλέα με έναν τρόπο καλλιτεχνικής έκφρασης που σας ταιριάζει (π.χ. ζωγραφική, μακέτα κτλ.). [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Τέχνη, Δημιουργία, Σύστημα, Μοτίβο]

2. Αφού σημειώσετε τους αστερισμούς που εικονίζονταν πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα και συζητήσετε για τη μυθολογική προέλευση των ονομάτων τους, να εργαστείτε σε ομάδες στα ακόλουθα θέματα: α) Σχηματική αναπαράσταση του ουράνιου θόλου και εντοπισμός της θέσης των αστερισμών αυτών. β) Ο ρόλος των αστερισμών αυτών και γενικότερα των αστέρων στην Οδύσσεια και την Ιλιάδα. γ) Η κίνηση των αστερισμών και η ζωή του ανθρώπου στην αρχαιότητα και σήμερα. δ) Η θέση των αστερισμών στο λαϊκό πολιτισμό με συγκεκριμένα παραδείγματα (π.χ. δημοτικά τραγούδια, έργα λαϊκής τέχνης κτλ.). [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Χρόνος, Φύση, Τέχνη, Επιστήμη]