III. ΑΠΟ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΩΣ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΥΣ (1054 -1204)

Η περίοδος 1054-1204 χαρακτηρίζεται από μεγάλες ανακατατάξεις τόσο στην επικράτεια του Βυζαντίου όσο και έξω από αυτήν. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η ανάπτυξη της μεγάλης γαιοκτησίας και η εντεινόμενη οικονομική διείσδυση των Ιταλών στη βυζαντινή επικράτεια. Οι Κομνηνοί κατόρθωσαν με μεγάλες προσπάθειες να ανασυγκροτήσουν προσωρινά το κράτος (1081-1185), αλλά το τίμημα που πληρώθηκε ήταν βαρύ. Η διάδοχη δυναστεία των Αγγέλων δεν μπόρεσε να ανακόψει την καθοδική πορεία του κράτους.

Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπέστη μια σειρά από ανεπανόρθωτες καταστροφές, όπως ήταν η απώλεια των κτήσεών της στην Ιταλία και η κατάκτηση ενός μεγάλου μέρους της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους Τούρκους.

Στη Δύση κατά την ίδια περίοδο έλαβαν χώρα σημαντικές μεταβολές: η αύξηση του πληθυσμού και η αγροτική επανάσταση κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη του εξωτερικού και διεθνούς εμπορίου και την αναβίωση των πόλεων. Ο παπισμός ισχυροποιήθηκε και επιβλήθηκε σε βάρος της κοσμικής εξουσίας των γερμανών βασιλέων. Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της εξεταζόμενης περιόδου υπήρξαν οι σταυροφορίες, που εξέφρασαν την ισχύ του παπισμού και τον οικονομικό επεκτατισμό της Ευρώπης, ενώ παράλληλα υπονόμευσαν το Βυζάντιο και συνέβαλαν στην πτώση του.

(Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου κόσμου, 566 -1815,
Β΄ Λυκείου, Γενικής Παιδείας, Ο.Ε.Δ.Β., έκδ. Α΄, 2001)

Ποια είναι τα κύρια σημεία που επισημαίνονται στο εισαγωγικό σημείωμα αναφορικά με το αντίστοιχο κεφάλαιο της Ιστορίας της Β΄ Λυκείου;

Δείτε στο βιβλίο τα περιεχόμενα του κεφαλαίου και εξετάστε πόσο τα κύρια σημεία του εισαγωγικού σημειώματος στοιχούν σε σημαντικά θέματα που εξετάζονται στο κεφάλαιο αυτό.

ΤΖΙΑΝΙ ΡΟΝΤΑΡΙ. Γραμματική της φαντασίας.
Πώς να φτιάχνουμε ιστορίες για παιδιά,

μετάφραση Μαρία Βερτσώνη-Κοκόλη, Λία Αγγουρίδου-Στρίντζη.
Τεκμήριο, Αθήνα 1985.

Σ' αυτό το βιβλίο γίνεται λόγος για μερικούς τρόπους με τους οποίους μπορούμε να φτιάχνουμε παραμύθια για παιδιά ή να βοηθάμε τα παιδιά να φτιάχνουν μόνα τους τα παραμύθια τους· αλλά ποιος ξέρει πόσοι άλλοι τρόποι θα μπορούσαν να βρεθούν και να περιγραφούν. Γίνεται λόγος μόνο για την επινόηση μέσω λέξεων, και μόλις που αναφέρεται, χωρίς όμως να εξετάζεται βαθύτερα το θέμα, ότι οι τεχνικές θα μπορούσαν εύκολα να μεταφερθούν σε άλλες «γλώσσες» (linguaggi), μια που ένα παραμύθι μπορεί να το διηγηθεί ένας μόνο αφηγητής ή μια ομάδα, αλλά μπορεί ακόμα να γίνει θεατρικό έργο ή καμβάς για μια παράσταση κουκλοθεάτρου, να αναπτυχθεί σε εικονογραφημένο, σε κινηματογραφική ταινία, να γραφτεί στο μαγνητόφωνο και να σταλεί σε φίλους· θα μπορούσαν ακόμη, αυτές οι τεχνικές, να εισαχθούν σε κάθε είδους παιδικά παιχνίδια, αλλά και γι΄ αυτό το θέμα λέμε πολύ λίγα πράγματα.

Ελπίζω πως αυτό το βιβλιαράκι μπορεί να είναι εξίσου χρήσιμο σ΄ όσους πιστεύουν ότι θα είναι ανάγκη ν΄ αποχτήσει η φαντασία τη θέση της στην εκπαίδευση· σ' όσους έχουν εμπιστοσύνη στη δημιουργικότητα των παιδιών σ' όσους ξέρουν την απελευθερωτική δύναμη που μπορεί να έχει ο λόγος. Το «Όλες οι χρήσεις του λόγου για όλους» μου φαίνεται ένα καλό σύνθημα, που ηχεί όμορφα και δημοκρατικά. Όχι για να γίνουν όλοι καλλιτέχνες, αλλά για να μην είναι κανένας δούλος.

(Τζιάνι Ροντάρι)

Η περίληψη, λοιπόν, όπως δείχνει και το παραπάνω κείμενο, δεν καλύπτει μόνον ανάγκες της σχολικής ζωής. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην κοινωνική ζωή, σε διάφορες περιπτώσεις.

Μπορείτε να αναφέρετε ορισμένες τέτοιες περιπτώσεις;

Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη μάς έδωσε με τα «Ψάθινα καπέλα» ένα από τα ωραιότερα μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων και ίσως το καλύτερο γυναικείο μυθιστόρημα στη γλώσσα μας. Ο έρωτας έχει κι εδώ τον πρώτο και τον κύριο λόγο. Μια νεότητα κοριτσιών μεστώνει και αποκτά τη συνείδηση της ζωής μέσα στα «Ψάθινα καπέλα». Τρία κορίτσια –τρεις αδελφές– η Μαρία, η Ινφάντα και η Κατερίνα, κυκλοφορούν στο μυθιστόρημα και, παράλληλα προς τους έρωτές τους με το Μάριο, το Νικήτα και το Δαβίδ, θα παρακολουθήσουμε την οικογενειακή τους ζωή, τις σχέσεις τους με τα πρόσωπα, της οικογένειας και με τα φιλικά τους πρόσωπα, την κίνησή τους στην εξοχική έπαυλη της Αττικής, όλα δηλαδή σχετίζονται, αναφέρονται είτε συνδέονται με τον ψυχικό κόσμο των τριών αυτών αδελφών. Δεν έχει άλλο θέμα το βιβλίο, ούτε ξετυλίγει καμιά ιστορία με υπόθεση εξωτερικά ενδιαφέρουσα και με συναρπαστική πλοκή. Αυτά τα μικρά θέματα της καθημερινής ζωής αγγίζει. […] «Η καθημερινή ζωή είναι που κρύβει τη μεγαλύτερη δύναμη», λέει χαρακτηριστικά μία από τις ηρωίδες της Λυμπεράκη.

(Απ. Σαχίνης, «Η σύγχρονη πεζογραφία μας», εκδ. Γαλαξίας, σ. 46)

Η υπόθεση του μυθιστορήματος αναφέρεται σε κάποιες λεπτομέρειες επιπλέον από εκείνες που περιέχονται στο αντίστοιχο κείμενο των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

Ποιες είναι οι λεπτομέρειες αυτές και για ποιο λόγο νομίζετε ότι δίνονται σε αυτό το κείμενο;

Στην αρχή του αποσπάσματος υπάρχει ένα ευδιάκριτο σχόλιο.

Θεωρείτε ότι είναι μέρος της περίληψης; Πώς δικαιολογείται η παρουσία του στο συγκεκριμένο σημείο;

Πιστεύετε ότι η περιληπτική απόδοση του περιεχομένου ενός λογοτεχνικού /κινηματογραφικού /θεατρικού έργου κτλ. είναι απαραίτητη στην κριτική παρουσίαση του αντίστοιχου έργου;

Το μυθιστόρημα «Ελένη ή ο Κανένας», στηρίζεται σε μια πραγματική ιστορία. Το νήμα έδωσε η ζωή της Σπετσιώτισσας και πρώτης σπουδασμένης Ελληνίδας ζωγράφου Ελένης Αλταμούρα- Μπούκουρα, που μεγάλωσε στην μετεπαναστατική Ελλάδα του 19ου αιώνα, κόρη καπετάνιου που υπήρξε ο πρώτος θεατρώνης της Αθήνας. Ζωή δραματική, άγνωστη ακόμη εν πολλοίς, έλκει πρόσφατα το ενδιαφέρον κομίζοντας νέα στοιχεία στα ήδη δεδομένα, ότι δηλαδή εκείνη η Ελένη ντύθηκε στην Ιταλία σαν άντρας προκειμένου να σπουδάσει, ότι ο έρωτας και ο γάμος της με τον ζωγράφο και επαναστάτη Σαβέριο Αλταμούρα γρήγορα διαλύθηκε, ότι επέστρεψε στην Αθήνα και εργάστηκε, ότι πέθαναν τα δύο παιδιά που ανέθρεψε πάνω στη νιότη τους –μια κόρη κι ο περίφημος ζωγράφος Ιωάννης Αλταμούρας– ότι κατόπιν έζησε έγκλειστη στις Σπέτσες έναν μακρόχρονο, μονήρη και σχεδόν μυστηριώδη βίο.

Στο μυθιστόρημα συναιρούνται, διαλέγονται αδιάκοπα τα φώτα της γνώσης και η μαγεία, η λογική και η τρέλα, η αθωότητα και η ενοχή, ο χωρισμός και η συμφιλίωση, ο ανοιχτός ορίζοντας και ο εγκλεισμός, η καλλιτεχνική δημιουργία και η καταστροφή της, η ταυτότητα και η ματαιότητα της αναζήτησής της, η διαμόρφωση και η ασάφεια του εθνικού, η ύπαρξη και η κατάργηση του χρόνου, οι ζωντανοί και οι νεκροί.

Έτσι ταράχτηκα από μιαν άγνωστη γυναίκα, που κατέφθασε μια μέρα από την Αθήνα στο νησί ζητώντας να συναντήσει τη ζωγράφο Ελένη Αλταμούρα […] Αναρωτιόμουν ποιαν από όλες τις Ελένες που υπήρξαν εννοούσε ακριβώς, και τι άραγε θα της ζητούσε […] Εγώ της απάντησα μόνον σε ό, τι αφορούσε τη ζωγράφο Ελένη, εκείνην που επέμενε πως ήρθε για να συναντήσει, λες κι επρόκειτο για κάτι το τόσο απλό. Γνωρίζοντας ότι θα δημοσιευτούν τα λόγια μου, της μίλησα μόνο για τα απαραίτητα. Για το μαθητικό παράπτωμα και τη σχολική μου τιμωρία μέχρι τις σπουδές στη Ρώμη, για τα ταξίδια με σκοπό να δω και να σχεδιάσω ή για το εργαστήριο της Φλωρεντίας. Ναι, ήταν αλήθεια ότι ντύθηκα άντρας για να αποκτήσω ένα πτυχίο μα και να μελετήσω με γυμνό μοντέλο. Υπήρξε άλλωστε μια φωτογραφία μου ως μιας Ελένης άντρα και ζωγράφου. Δεν είχα άλλο τρόπο να παραβιάσω το απαγορευμένο. Παλιότερα καμάρωνα πιο πολύ γι' αυτό. Ακόμη, ότι κρατούσα φυλαχτό κάτω από τα αντρικά ρούχα του πατέρα μου τα λόγια, ωσότου τα απορρόφησε το δέρμα μου και πια δεν ήξερα αν ήταν ευχή ή κατάρα το να μην ξεχνώ πως είμαι Ελληνίδα. Ήμουν η πρώτη γυναίκα στο νεαρό ελληνικό κράτος που είχε σπουδάσει και μετά ασκήσει τη ζωγραφική, αλλά η λέξη Ελληνίδα δεν περιοριζότανε μόνο σ' αυτό.

[…] Καμιά δημόσια εικόνα δεν αφορούσε πια τη σημερινή Ελένη, που ζούσε στη μετά τη ζωή ζωή των γυναικών, γιατί από εκεί μια γυναίκα δεν επεμβαίνει στον δημόσιο βίο. Εξάλλου η ακριβής αλήθεια μιας ζωής στηρίζεται στην ανακρίβεια των περιγραφών της, εφόσον μάλιστα της είναι γραφτό να γίνει παραμύθι, που θα ειπωθεί και θα ξαναειπωθεί με πολλούς τρόπους […]

(Ρέα Γαλανάκη, «Ελένη ή ο Κανένας», εκδ. Άγρα, 1998⁴)

Μια τέτοια επιλογή και απαρίθμηση κάποιων σημαντικών γεγονότων της ζωής ενός ατόμου, σαν αυτή που γίνεται στα παραπάνω κείμενα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η «περίληψη της ζωής» του ατόμου αυτού.

Σε ποια είδη λόγου /μορφές τέχνης μπορεί να μετασχηματιστεί η «περίληψη της ζωής»; (π.χ. σε αυτοβιογραφικό σημείωμα, σε σελίδα ημερολογίου κτλ.).

Να δώσετε την περίληψη από ένα λογοτεχνικό έργο που διαβάσατε, από ένα θεατρικό /κινηματογραφικό έργο ή από μια τηλεοπτική σειρά που παρακολουθήσατε κ.ο.κ.     

Να ορίσετε εσείς το σκοπό για τον οποίο γράφετε την περίληψη και να προσαρμόσετε ανάλογα την έκταση της περίληψης και το λόγο σας.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι η περίληψη ενός κειμένου (άρθρου) που δημοσιεύεται σε επιστημονικό περιοδικό. Η περίληψη αυτή περιλαμβάνει τα κύρια σημεία του κειμένου, έτσι ώστε ο αναγνώστης να κατατοπιστεί για όσα θα διαβάσει αναλυτικά στη συνέχεια.

Πτυχές των νέων προγραμμάτων σπουδών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στη χώρα μας για τη «Γλωσσική Διδασκαλία» και τη «Νεοελληνική Γλώσσα» εξετάζει το παρόν άρθρο. Συζητά τη θεωρητική θεμελίωση της επικοινωνιακής προσέγγισης, όπως εμφανίζεται στα κείμενα των προγραμμάτων, και επισημαίνει δείκτες συνέχειας και μεταβολής ως προς τη στοχοθεσία τους. Διατυπώνονται τέλος προϋποθέσεις που, κατά την άποψη του συγγραφέα, διασφαλίζουν τη σύνδεση πολιτειακής βούλησης και διδακτικής πράξης στην περίπτωση του γλωσσικού μαθήματος.

(Αθ. Γκότοβος. «Η Διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Δείκτες συνεχείας και μεταβολής», περ. Γλωσσικός Υπολογιστής, τεύχ. 1, σ. 57)

Μια τέτοια περίληψη (abstract) διαφέρει από όσες γνωρίσατε ως τώρα στο ότι γράφεται από τον ίδιο το συγγραφέα και αφορά το δικό του κείμενο. Συνήθως είναι πολύ συνοπτική. Παρόμοιες περιλήψεις, λίγο ή αρκετά αναλυτικότερες, δίνουν και οι εισηγητές σε σεμινάρια, σε συνέδρια κτλ., για να ενημερωθεί εκ των προτέρων το ακροατήριο σχετικά με το περιεχόμενο της εισήγησης που θα ακούσει.