Έκφραση Έκθεση (Β΄ Λυκείου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα
Εικόνα

Βιβλιοκριτική


Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων  (πηγαίνετε στο λήμμα «Κριτική»)

Εικόνα

Μια πληρέστερη εικόνα για ένα βιβλίο μάς δίνει η βιβλιοκριτική, η οποία περιέχει αναλυτικότερες πληροφορίες από τη βιβλιοπαρουσίαση και περισσότερα σχόλια, επαρκώς τεκμηριωμένα. Εξάλλου η βιβλιοκριτική προϋποθέτει μελέτη του αντικειμένου της σε βάθος, αφού στόχος της είναι κυρίως να κρίνει/αξιολογήσει υπεύθυνα το έργο. Γι' αυτό άλλωστε είναι πάντα ενυπόγραφη, σε αντίθεση με τη βιβλιοπαρουσίαση. Πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι τα όρια ανάμεσα στη βιβλιοκριτική και στην βιβλιοπαρουσίαση δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα, ιδιαίτερα όταν η βιβλιοπαρουσίαση έχει ως στόχο να επηρεάσει θετικά ή αρνητικά τους αναγνώστες σχετικά με το βιβλίο, οπότε περιέχει αρκετά σχόλια.

α) Λογοτεχνική κριτική

Πηγές κειμένων λογοτεχνικής κριτικής

Να διαβάσετε την παρακάτω κριτική του Β. Βαρίκα για το μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη «Στου Χατζηφράγκου».

ΝΟΣΤΑΛΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ
ΜΙΑΣ ΧΑΜΕΝΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

Εικόνα

Κ. Πολίτη:

«Στου Χατζηφράγκου»

Τ

η «βιογραφία» μιας εποχής και μιας κοινωνίας βασισμένης στην πραγματικότητα και στολισμένη με φανταστικά επεισόδια επιχειρεί στο νέο του μυθιστόρημα «Στου Χατζηφράγκου» ο Κ. Πολίτης. Η πολιτεία που υπαινίσσεται είναι η οριστικά χαμένη, εδώ και σαράντα χρόνια, για τον ελληνισμό πρωτεύουσα της Ιωνίας, μια από τις λαϊκές συνοικίες της οποίας - όπου και διαδραματίζονται τα σημαντικότερα συμβεβηκότα του βιβλίου - ονοματίζει και ο τίτλος του μυθιστορήματος. Παιδικές αγαπημένες μνήμες, εξωραϊσμένες κάποτε από την απόσταση του χρόνου, αλλά και κοιταγμένες μέσα από το φακό της πικρής εμπειρίας, που ο συγγραφέας απεκόμισε από την κατοπινή πορεία του στη ζωή, στην ίδια αυτή πολιτεία και στην ελεύθερη Ελλάδα, συνθέτουν το μυθιστόρημα. Ό,τι αποτελεί την πρωτοτυπία, αλλά και την έλξη του βιβλίου είναι ότι στον ευρύτατο πίνακα που στήνει μπροστά μας, εκείνο που κυριαρχεί δεν είναι η «επίσημη» όψη, καθετί που η ιστοριογραφία και η παράδοση μας έχουν επιβάλει σαν «σμυρναϊκή ζωή», αλλά οι «καθημερινοί άνθρωποι με τις καθημερινές έγνοιες και μικροχαρές τους, με τις αντιλήψεις τους, ακόμη και με τα παραστρατήματα και με τα ανόητα καμώματά τους», όπως μας εξομολογείται ο ίδιος ο συγγραφέας. Η στενή αυτή σύνδεση με την πραγματικότητα δίνει αυθεντικότητα στην αφήγηση, όπως η έμμεση ή άμεση αναφορά σε προσωπικά βιώματα, από τα οποία και αποκλειστικά φαίνεται να αντλεί, της προσφέρει τη βαθύτερη εκείνη συγκίνηση, που μονάχα η εξομολόγηση επιτυγχάνει.

 

Να μιλήσουμε για ανανέωση της πεζογραφίας του Κοσμά Πολίτη, θα ήταν ασφαλώς υπερβολή. Υπάρχουν όμως στο νέο του μυθιστόρημα στοιχεία και στην τεχνική και στην έκφραση, που το διαφοροποιούν σημαντικά από την προηγούμενη εργασία του. Περισσότερο σταθερά τα περιγράμματα και των προσώπων και των καταστάσεων, τον υποχρεώνουν σε μια άλλη μορφή σύνθεσης, διάφορη από την καθαρά «μουσική», που κυριαρχούσε στα προηγούμενα πεζογραφήματά του. Την κλασικότερη αυτή δομή την επιβάλλει, θα έλεγα, η ίδια η φύση της «πρώτης ύλης» του πεζογραφήματος. Μολονότι ο όρος σύνθεση δε θα είχε, ίσως, εδώ πλήρως την εφαρμογή του. Οι ιστορίες που διηγείται ο K. Πολίτης αναπτύσσονται σχεδόν παράλληλα και οι δεσμοί που τις συνδέουν μοιάζουν μάλλον εξωτερικοί. Κάποιες απ' αυτές θα μπορούσαν απομονωμένες να θεωρηθούν αυτοτελή πεζογραφήματα, χωρίς τίποτε να θυμίζει την ένταξή τους σε μια ενότητα. Σκηνές και συμβεβηκότα επίσης, αποφασιστικής ωστόσο σημασίας για τη δημιουργία της συνολικής εντύπωσης, παίρνουν τη μορφή απλών παρεμβολών. Και έτσι όμως τοποθετημένα, δε χάνουν, ούτε αυτού, την αξία τους. Βοηθούν τη δημιουργία της ατμόσφαιρας. Πρόκειται, άλλωστε, όπως είπαμε, για τη «βιογραφία» μιας κοινωνίας, η οποία φυσικό είναι να μη μπορεί να εξαντληθεί στην παρουσίαση μερικών έστω και χαρακτηριστικών εκπροσώπων της.

Ο χρόνος, που εξέλεξεν ο συγγραφέας για να εντοπίσει την έρευνά του, είναι οι αρχές του αιώνα μας. Η επιλογή δεν έγινε τυχαία. Είναι η ευτυχισμένη, κατά το συγγραφέα, περίοδος του Ελληνισμού της Ιωνίας. Όταν οι δύο εθνότητες, Τούρκοι και Έλληνες, συζούσαν ειρηνικά, σχεδόν μια φυλή, και η υλική ευμάρεια εμείωνε, αν δεν το εξαφάνιζε, με την παρεμβολή και άλλων παραγόντων, το αίσθημα του «ραγιά». Τη νοσταλγία του συγγραφέα για την ευτυχισμένη εκείνη εποχή τη συνειδητοποιεί πληρέστερα ο αναγνώστης, παρακολουθώντας το κεφάλαιο της «Παρόδου». Η αναφορά στα τραγικά γεγονότα που ακολούθησαν με την πάροδο μερικών δεκαετηρίδων, τον πόλεμο, την ελληνική διοίκηση και την καταστροφή που τη διαδέχτηκε, δεν υπογραμμίζει μονάχα την αντίθεση με το παρελθόν, το τόσο αγαπητό στον συγγραφέα, δίνει ταυτόχρονα και κάποια «επικαιρότητα» στο μυθιστόρημα με την πρόσφατη συμπλήρωση σαράντα χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή.

Ποικίλος ο κόσμος που κινείται στο μυθιστόρημα. Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι, Φραγκολεβαντίνοι, η πανσπερμία των φυλών, που η ειρηνική συμβίωσή τους έδινε την ιδιαίτερη φυσιογνωμία στην πρωτεύουσα της Ιωνίας, αντιμετωπίζονται, με την ίδια συμπάθεια και κατανόηση από το συγγραφέα. Ο άνθρωπος και όχι η φυλή βαρύνει στη συνεί-δησή του. Και για να τον αγαπήσει δε χρειάζεται να τον εξωραΐσει. Ξέρει ότι αυτό και μόνο το γεγονός της ύπαρξης, ο αγώνας για την επιβίωση, αρκεί για τη δικαίωσή του. Μέσα όμως στον κόσμο αυτό, εκείνο που περισσότερο τον προσελκύει είναι τα παιδιά. Η παιδική ηλικία και η εφηβεία, παραμένουν και δω το κέντρο του μυθιστορήματος, για να μας φέρουν στη μνήμη μερικές από τις καλύτερες σελίδες της «Ερόικας».

Ο Κοσμάς Πολίτης κι όταν αντιμετωπίζει την ωμή πραγματικότητα δε λησμονεί το όνειρο. Όπως δεν τον εγκαταλείπει και ο λυρικός οίστρος κάθε φορά που θα βρεθεί μπροστά στη φύση. Το νέο του μυθιστόρημα του προσφέρει την ευκαιρία να δείξει για μια ακόμη φορά τις εξαίρετες ικανότητές του ως τοπιογράφου. Και οι σελίδες αυτές, έστω και περιορισμένες, θα παραμείνουν, πιστεύω, απόκτημα για την πεζογραφία μας.

(Β. Βαρίκας, Συγγραφείς και κείμενα, Α', 1961-1965,
Αθήνα, Ερμής 1975, σελ. 200-202)

Κοσμάς Πολίτης, «Στου Χατζηφράγκου» [πηγή: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Λυκείου] Κοσμάς Πολίτης, «Η γνωριμία με τη Μόνικα» (απόσπασμα από την «Eroica» [πηγή: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου]

Εικόνα 192

Παρακάτω δίνονται τα θέματα με τα οποία ασχολείται ο κριτικός στην πρώτη παράγραφο.

Να επισημάνετε τα θέματα στα οποία επικεντρώνει την προσοχή του στις υπόλοιπες παραγράφους. Στο τέλος με βάση τους πλαγιότιτλους των παραγράφων μπορείτε να έχετε μα συνολική εικόνα των θεμάτων στα οποία αναφέρεται ο κριτικός.

Ο Βαρίκας επισημαίνει:

Τι επιχειρεί στο έργο του ο K. Πολίτης.
(Ο στόχος του συγγραφέα)

Τη «βιογραφία» μιας εποχής και μιας κοινωνίας βασισμένη στην πραγματικότητα και στολισμένη με φανταστικά επεισόδια επιχειρεί στο νέο του μυθιστόρημα «Στου Χατζηφράγκου» ο Κοσμάς Πολίτης.

Πώς δικαιολογείται ο τίτλος του μυθιστορήματος του Κ. Πολίτη. (Ο τίτλος του έργου)  

Η πολιτεία που υπαινίσσεται είναι η οριστικά χαμένη, εδώ και σαράντα χρόνια, για τον Ελληνισμό πρωτεύουσα της Ιωνίας, μια από τις λαϊκές συνοικίες της οποίας -όπου και διαδραματίζονται τα σημαντικότερα συμβεβηκότα του βιβλίου- ονοματίζει και ο τίτλος του μυθιστορήματος.

Από πού αντλεί το θέμα του ο συγγραφέας.
(«Η πρώτη ύλη του μυθιστορήματος»)

Παιδικές αγαπημένες μνήμες, εξωραϊσμένες κάποτε από την απόσταση του χρόνου, αλλά και κοιταγμένες μέσα από το φακό της πικρής εμπειρίας, που ο συγγραφέας απεκόμισε από την κατοπινή πορεία του στη ζωή, στην ίδια αυτή πολιτεία και στην ελεύθερη Ελλάδα, συνθέτουν το μυθιστόρημα.

Τι αποτελεί την πρωτοτυπία και την έλξη του βιβλίου.
(Η πρωτοτυπία και έλξη του βιβλίου)

Ό,τι αποτελεί την πρωτοτυπία και την έλξη του βιβλίου είναι ότι στον ευρύτατο πίνακα που στήνει μπροστά μας, εκείνο που κυριαρχεί δεν είναι η «επίσημη» όψη, καθετί που η ιστοριογραφία και η παράδοση μας έχουν επιβάλει σαν «σμυρναϊκή ζωή», αλλά οι καθημερινοί άνθρωποι με τις καθημερινές έγνοιες και μικροχαρές τους, με τις αντιλήψεις τους, ακόμη και με τα παραστρατήματα και με τα ανόητα καμώματά τους, όπως μας εξομολογείται και ο ίδιος ο συγγραφέας.

Τι προσφέρει στην αφήγηση η στενή σύνδεση με την πραγματικότητα και η αναφορά σε προσωπικά βιώματα.
(Η σχέση της αφήγησης με την πραγματικότητα)

Η στενή αυτή σύνδεση με την πραγματικότητα δίνει αυθεντικότητα στην αφήγηση, όπως και η έμμεση ή άμεση αναφορά σε προσωπικά βιώματα, από τα οποία και αποκλειστικά φαίνεται να αντλεί, της προσφέρει τη βαθύτερη εκείνη συγκίνηση, που μονάχα η εξομολόγηση επιτυγχάνει.

Συνήθως μια λογοτεχνική  κριτική παρουσιάζει συνοπτικά την υπόθεση του έργου και τα κύρια πρόσωπα.

Πώς ερμηνεύετε την απουσία αυτών των στοιχείων από την κριτική του Β. Βαρίκα;

Εκτός από τις πληροφορίες για το συγγραφέα και το βιβλίο, ο κριτικός κάνει ορισμένες διαπιστώσεις και εκφράζει κάποιες αξιολογικές κρίσεις.

Να τις εντοπίσετε και να προσέξετε πώς τις τεκμηριώνει ο Β. Βαρίκας στην κριτική του.

Να διαβάσετε ένα λογοτεχνικό βιβλίο (είναι προτιμότερο να επιλέξετε ένα βιβλίο γνωστό σας από τα Κ.Ν.Λ.) και να προσπαθήσετε να γράψετε μια κριτική.

Εικόνα 191

Στην αρχή να παραθέσετε τα στοιχεία που βρίσκουμε και σε μια βιβλιοπαρουσίαση (συγγραφέα, τίτλο, είδος κειμένου κτλ.) και να εκφράσετε μια γενική κρίση για το έργο.

Κατόπιν να δώσετε πληροφορίες και να εκφέρετε επιμέρους κρίσεις για το στόχο του συγγραφέα, τον τίτλο (τη σχέση του με το έργο), την «πρώτη ύλη», τον τόπο και το χρόνο, την υπόθεση (ιστορία της αφήγησης), τη σύνθεση/πλοκή (αφηγηματικό τρόπο), τα πρόσωπα και τα μέσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας (αφήγηση, περιγραφή, διάλογο, γλώσσα, ύφος). Να υποστηρίξετε τις απόψεις σας με τα κατάλληλα επιχειρήματα παρεμβάλλοντας, όπου χρειάζεται, χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το έργο.

Φροντίστε να είστε σαφείς, έτσι ώστε το κοινό στο οποίο απευθύνεστε (συμμαθητές) να σχηματίσει μια πλήρη εικόνα για το έργο και να κατανοήσει την κριτική σας άποψη. Προσαρμόστε το ύφος του κειμένου σας στον τρόπο με τον οποίο θα παρουσιαστεί η κριτική σας (προφορικά ή γραπτά).

Είναι αυτονόητο ότι για μια ολοκληρωμένη κριτική απαραίτητη προϋπόθεση είναι η μελέτη του συνολικού έργου, της ζωής και της εποχής του συγγραφέα. Κοιτάξτε τι γράφει σχετικά με το θέμα αυτό ο Κ. Παλαμάς:

Σε εκείνον που ζητά να αισθανθεί και να καταλάβει, και να κρίνει και να τοποθετήσει, χρειάζεται πάντα η ιστορία, γιατί αλλιώτικα η τύφλα θριαμβεύει.

Φροντίστε να αξιοποιήσετε στην κριτική σας το λεξιλόγιο που ακολουθεί.