Ιστορία (Β΄ Λυκείου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
4. Η Γαλλική επανάσταση και η Ναπολεόντεια α. Η Γαλλία σε κρίση Κοινωνική ένταση και πολιτική αμφισβήτηση Οι νέες οικονομικές συνθήκες που επικράτησαν κατά το 18ο αιώνα με την ανάπτυξη του εμπορίου και την πορεία προς τη βιομηχανική επανάσταση μετασχημάτισαν ριζικά την κοινωνία της δυτικής Ευρώπης. Η αστική τάξη, ο στυλοβάτης των νέων οικονομικών δραστηριοτήτων, προς το τέλος αιώνα μεταβλήθηκε σε ρυθμιστικό παράγοντα των εξελίξεων.
Οι τρεις κοινωνικές τάξεις στη Γαλλία. Ένας χωρικός μεταφέρει στους ώμους τον έναν ευγενή και ένα κληρικό. Γκραβούρα εποχής. Παρόλο που οι μεταβολές αυτές σημειώνονταν ως ένα βαθμό και στη Γαλλία, η γαλλική κοινωνία εξακολουθούσε να είναι αριστοκρατική και φεουδαρχική. Η γαλλική κοινωνία έμενε χωρισμένη σε τρεις τάξεις που υφίσταντο από την περίοδο του Μεσαίωνα: τον Κλήρο, τους Ευγενείς και την Τρίτη Τάξη. Οι δύο πρώτες κατείχαν όλα τα προνόμια, ενώ η τελευταία είχε μόνο υποχρεώσεις. Το κύριο χαρακτηριστικό της γαλλικής κοινωνίας, στα τέλη του 18ου αιώνα, ήταν η ύπαρξη σοβαρών αντινομιών. Η Τι είναι η Τρίτη Τάξη Το σχέδιο αυτού του δοκιμίου είναι απλό. Εχουμε τρεις ερωτήσεις να κάνουμε στον εαυτό μας. Αβάς Ιεγιές, Τι είναι η Τρίτη Τάξη (1789) αριστοκρατία, παρά τη σοβαρή συρρίκνωση του ρόλου της, που οφειλόταν στην απροθυμία της να προσαρμοστεί στις νέες οικονομικές συνθήκες, διατηρούσε πάντως τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού και μέσω αυτού παρεμπόδιζε την ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα. Αντίθετα, η αστική τάξη, ενώ συγκέντρωνε στα χέρια της τη μεγαλύτερη οικονομική ισχύ, δεν είχε ανάλογο μερίδιο στην πολιτική εξουσία. Παράλληλα, υπήρχε έντονη δυσαρέσκεια και στα κατώτερα στρώματα. Οι λαϊκές τάξεις των πόλεων έβλεπαν να ανεβαίνουν συνεχώς οι τιμές των αγαθών και να καθηλώνονται τα εισοδήματά τους, ενώ οι αγρότες εξαναγκάζονταν σε καταβολή υπερβολικά υψηλών φόρων, για να γεμίσουν τα κρατικά και τα φεουδαρχικά ταμεία. Μάλιστα οι ευγενείς, από το 1760, επανέφεραν σε ισχύ ξεχασμένα φεουδαρχικά δικαιώματα επιβαρύνοντας ακόμα περισσότερο τους εξαθλιωμένους ήδη αγρότες. |
Οι οικονομικές δυσχέρειες Η γαλλική οικονομία κατά το 18ο αιώνα, παρά τις προόδους της, δεν κατόρθωσε να ανταποκριθεί στις νέες οικονομικές απαιτήσεις. Η Γαλλία παρέμενε χώρα κυρίως αγροτική, ενώ στο δευτερογενή τομέα* καθηλώθηκε στη βιοτεχνική δραστηριότητα και, σε αντίθεση προς την Αγγλία, δεν προχώρησε στην εκβιομηχάνιση της. Κατά το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα οι σπατάλες της Αυλής και οι πόλεμοι πολλαπλασίασαν τις κρατικές δαπάνες και αύξησαν τα ελλείμματα. Οι μεταρρυθμιστικές προτάσεις των οικονομολόγων Τυργκό και Νεκέρ στα χρόνια του Λουδοβίκου ΙΣΤ' δεν εφαρμόστηκαν, λόγω της αντίδρασης των ευγενών που δεν αποδέχονταν ούτε τον περιορισμό της βασιλικής χορηγίας προς αυτούς ούτε και κάποιο σχέδιο για φορολόγηση τους. Εξάλλου, από το 1785 ως το 1789 δυσμενείς καιρικές συνθήκες επιδείνωσαν την οικονομική κρίση. Μάλιστα το χειμώνα του 1788-1789 η τιμή του ψωμιού ανέβηκε στα ύψη, με αποτέλεσμα η αγορά του βασικού αυτού αγαθού να απαιτεί το 88% του λαϊκού οικογενειακού εισοδήματος. β. Η έκρηξη της Επανάστασης (1789) Η σύγκληση των Γενικών Τάξεων Η οικονομική κρίση υποχρέωσε τον βασιλιά Λουδοβίκο να επαναφέρει ως υπουργό οικονομικών το Νεκέρ (1788), ο οποίος πρότεινε ως μόνη λύση τη σύγκληση των Γενικών Τάξεων, τη συνέλευση δηλαδή των αντιπροσώπων και των τριών τάξεων, για να εγκρίνουν νέους φόρους. Όταν άρχισε τις εργασίες της η συνέλευση, στις 5 Μαΐου 1789, τα μισά περίπου μέλη της προέρχονταν από τους ευγενείς και τους κληρικούς και τα άλλα μισά από την Τρίτη Τάξη, η οποία υπερείχε με ελαφρά πλειοψηφία. Ενώ όμως οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης ανέμεναν την εξαγγελία μεταρρυθμιστικών προτάσεων από τον Λουδοβίκο, διαπίστωσαν ότι ο αντικειμενικός στόχος ήταν η επιβολή νέων φόρων που θα πλήρωναν μόνο αυτοί. Η αντίδραση τους υπήρξε άμεση και με το επιχείρημα ότι εκπροσωπούσαν το 98% των Γάλλων αυτοανακηρύχθηκαν Εθνική Συνέλευση, την οποία όμως ο Λουδοβίκος δεν αναγνώρισε.
Η σύνθεση των Γενικών Τάξεων το 1789. Οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης είναι στην πλειοψηφία τους αστοί, υπάρχουν όμως και μερικοί ευγενείς, όπως ο Μιραμπώ. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν περιλαμβάνεται κανένας εργάτης ή αγρότης. Τότε, οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης έδωσαν στις 20 Ιουνίου τον λεγόμενο Όρκο του Σφαιριστηρίου (από την αίθουσα των ανακτόρων όπου συγκεντρώθηκαν), με τον οποίο δεσμεύθηκαν να μην αποχωρήσουν αν δεν δώσουν σύνταγμα στη Γαλλία. Μάλιστα, από φόβο μήπως συλληφθούν, ανακήρυξαν τα μέλη της Εθνικής Συνέλευσης απαραβίαστα. Μετά τη μάταιη απόπειρα του βασιλιά να εμποδίσει τη λήψη των αποφάσεων αυτών και την προσχώρηση στην Εθνική Συνέλευση αντιπροσώπων του κλήρου και των ευγενών, η Συνέλευση μετατράπηκε σε Συντακτική.
Πορεία οπλισμένων γυναικών προς τις Βερσαλλίες εναντίον του Λουδοβίκου (5 Οκτωβρίου 1789), Γκραβούρα εποχής. Παρίσι, Μουσείο, Καρναβαλέ. |
Αριστερά: Η Άλωση της Βαστίλλης, 14 Ιουλίου 1789. Η Βαστίλλη ήταν φρούριο του 14ου αιώνα στην ανατολική πλευρά του Παρισιού. Το 18ο αιώνα χρησιμοποιούνταν ως φυλακή πολιτικών κρατουμένων, αντιπάλων του Παλαιού Καθεστώτος. Έτσι, το φρούριο αυτό έγινε σύμβολο του απολυταρχισμού. Έργο του Ντυμπουά, 18ος αι., Παρίσι, Μουσείο Καρναβαλέ.  Το τέλος του Παλαιού Καθεστώτος Η προσπάθεια της Συντακτικής Συνέλευσης να ψηφίσει Σύνταγμα συνάντησε την έντονη αντίδραση του βασιλιά, ο οποίος συγκέντρωνε στρατό στις Βερσαλλίες. Η ενέργεια Άρθρα της Διακήρυξης Άρθρο 1. Οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι και έχουν τα ίδια δικαιώματα, Οι κοινωνικές διακρίσεις μόνο στο κοινό συμφέρον μπορούν να βασίζονται. αυτή προκάλεσε την αγανάκτηση του λαού, που ανέλαβε ενεργό δράση. Στις 14 Ιουλίου με το σύνθημα ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη Ο λαός κατέλαβε τη Βαστίλλη, σύμβολο της απολυταρχικής καταπίεσης, αφού χρησίμευε ως φυλακή για τους αντιφρονούντες. Από το Παρίσι η εξέγερση εναντίον του παλαιού καθεστώτος μεταδόθηκε στις επαρχίες, όπου καταλύθηκαν οι δημοτικές αρχές και εκλέχθηκαν νέες, οργανώθηκε η εθνοφυλακή και λεηλατήθηκαν οι πύργοι των ευγενών. Στο μεταξύ η Συντακτική Συνέλευση προχώρησε στις 4 Αυγούστου 1789 στην κατάργηση των προνομίων, πράξη που σήμανε και το τέλος του παλαιού καθεστώτος και στις 26 Αυγούστου ψήφισε τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Με τη διακήρυξη αυτή προβάλλονταν οι θεμελιώδεις αρχές του Διαφωτισμού (όπως ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη), επάνω στις οποίες θα θεμελιωνόταν το νέο καθεστώς. Ο βασιλιάς υποχρεώθηκε να επικυρώσει τα τετελεσμένα και να εγκατασταθεί στο Παρίσι, ώστε να βρίσκεται υπό των έλεγχο των επαναστατών. γ. Η συνταγματική μοναρχία Στη Συντακτική Συνέλευση, που συνέχιζε τις εργασίες της για τη διατύπωση Συντάγματος, είχαν διαμορφωθεί τρεις ιδεολογικές τάσεις: η δεξιά, η αριστερά και το κέντρο, που ονομάστηκαν έτσι από τις θέσεις που κατέλαβαν οι εκπρόσωποι τους στην αίθουσα των συνεδριάσεων. |
Παράλληλα, η πολιτική πάλη άρχισε να διεξάγεται και έξω από τη Συνέλευση, στις εφημερίδες και κυρίως στις Λέσχες, που ασκούσαν πιέσεις για ριζοσπαστικότερες λύσεις, οι οποες όμως δεν δόθηκαν με το Σύνταγμα του 1791. Σύμφωνα μ αυτό καθιερωνόταν η συνταγματική μοναρχία, η οποία στηρίζεται στη διάκριση των εξουσιών. Οι εξουσίες του βασιλιά περιορίζονταν πλέον δραστικά. Το αίτημα όμως των επαναστατημένων Γάλλων και ιδίως των λαϊκών στρωμάτων για δικαιότερη κοινωνία και βελτίωση της ζωής τους έμενε ανεκπλήρωτο. Η ισότητα, ένα από τα βασικά αιτήματα της επανάστασης, φαλκιδεύτηκε, αφού δικαίωμα ψήφου αποκτούσαν μόνο όσοι κατείχαν περιουσία και πλήρωναν φόρο. Ήταν φανερό ότι η Συντακτική Συνέλευση προσπάθησε να συμβιβάσει εκ διαμέτρου αντίθετα συμφέροντα και γι αυτό το Σύνταγμα του 1791 είχε σύντομο βίο. δ. Η πορεία προς τη Δημοκρατία και η ριζοσπαστική Επανάσταση Μέσα σε αυτό το κλίμα η νέα συνέλευση που προήλθε από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1791, η Νομοθετική, είχε αριστερότερη σύνθεση με κυρίαρχη ομάδα τους Ζιρονδίνους*. Αυτοί, έχοντας συχνά την υποστήριξη πολλών από τους κεντρώους, πρωτοστάτησαν στις εξελίξεις. Ωστόσο, το έργο της Νομοθετικής Συνέλευσης φαινόταν να συναντά αξεπέραστες δυσκολίες. Οι ευγενείς δεν έπαψαν να συνωμοτούν και ένα μέρος από αυτούς κατέφυγε στο εξωτερικό, όπου δημιούργησε εστίες αντεπανάστασης. Μάλιστα, η Αυστρία και η Πρωσία ετοίμαζαν πόλεμο εναντίον της Γαλλίας σε συνεννόηση με τον βασιλιά. Παράλληλα, οι λαϊκές τάξεις, καλά οπλισμένες τώρα, ζητούσαν λύση των προβλημάτων τους. Καθώς οι τιμές των αγαθών ανέβαιναν στα ύψη, ο επαναστατικός πυρετός ακολουθούσε παράλληλη πορεία. Ήταν φανερός πλέον ο πρωταγωνιστικός ρόλος των μαζών στις εξελίξεις που θα ακολουθούσαν.
Η διαμαρτυρία του Μαρά Έτσι η αντιπροσώπευση στο νομοθετικό σώμα, αφού εξαρτάται από το φόρο που πληρώνει ο καθένας, θα πέσει στα χέρια των πλουσίων. Και η τύχη των φτωχών που πάντα υποτάσσονται και πάντα καταπιέζονται δε θα βελτιωθεί ποτέ με ειρηνικό τρόπο. Άλλωστε, οι νόμοι τότε αποκτούν κύρος, όταν οι λαοί με τη θέληση τους υποτάσσονται σ' αυτούς. Και αφού ο λαός έσπασε τα δεσμά που του επέβαλαν οι ευγενείς, θα σπάσει το ίδιο και τα δεσμά του πλούτου. Από την εφημερίδα του Μαρά, Ο φίλος του λαού, 18 Νοεμβρίου 1789 Ο προβληματισμός για τον πόλεμο • Σκέφτηκα πάνω από έξι μήνες και μάλιστα μετά από την πρώτη μέρα της επανάστασης τι απόφαση έπρεπε να πάρω. Η δύναμη της λογικής και τα γεγονότα με οδήγησαν στην πεποίθηση ότι ένας λαός που κέρδισε την ελευθερία του μετά από δέκα αιώνες δουλείας έχει ανάγκη από τον πόλεμο. Χρειάζεται τον πόλεμο για να στεριώσει την ελευθερία του και για να καθαρίσει την πολιτεία από τα υπολείμματα του δεσποτισμού. Απόσπασμα από το Λόγο του Μπρισσό στη Νομοθετική (12 Δεκεμβρίου 1791).
Απόσπασμα από το λόγο του Ροβεσπιέρου στη Λέσχη των Ιακωβίνων, 18 Δεκεμβρίου 1791. Μέσα από αυτές τις συνθήκες προετοιμαζόταν σταδιακά το έδαφος για ριζοσπαστικές λύσεις. Ιδιαίτερα προς την κατεύθυνση αυτή πίεζαν οι λεγόμενοι αβράκωτοι* που ζητούσαν την καθαίρεση του βασιλιά. Καταλυτικά επίσης επέδρασε και η έκρηξη του αναμενόμενου πολέμου με την Αυστρία και την Πρωσία (20 Απριλίου 1792). |
Η κατάληψη των ανακτόρων του Κεραμεικού από το λαό (10 Αυγούστου 1792). Γκραβούρα εποχής. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.
Δαντόν, Πίνακας της εποχής. Παρίσι, Μουσείο Καρναβαλέ. Ένας από τους μετριοπαθείς ηγέτες της Επανάστασης. Μερικά από τα σννθήματά του: -Τόλμη, περισσότερη τόλμη, πάντοτε τόλμη και η πατρίδα έχει σωθεί. - Απαιτώ να μη χύνεται άδικα το αίμα των ανθρώπων. Οι πρώτες ήττες στο μέτωπο και η προδοτική συμφωνία του βασιλιά με τους εχθρούς οδήγησαν σε εξέγερση το λαό του Παρισιού (10 Αυγούστου), που ανάγκασε τη Νομοθετική να λάβει δραστικά μέτρα: έθεσε σε αργία και στη συνέχεια κήρυξε έκπτωτο τον βασιλιά, ανέθεσε στον Δαντόν (1759-1794) την εκτελεστική εξουσία, θέσπισε την καθολική ψηφοφορία για τις εκλογές και κήρυξε την πατρίδα σε κίνδυνο. Παρά τις αρχικές αποτυχίες, η νίκη των γάλλων εθελοντών στο Βαλμύ (20 Σεπτεμβρίου 1792) έσωσε
την Επανάσταση. Την επαύριο της μάχης στο Βαλμύ η νέα συνέλευση που προέκυψε από τις νέες εκλογές, η Συμβατική, κατάργησε τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε τη δημοκρατία. Η βασιλική οικογένεια φυλακίστηκε, ο Λουδοβίκος καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε τον Ιανουάριο του 1793. Την ίδια εποχή (1792) με πρωτοβουλία της Αγγλίας εγκαινιάστηκε μια σειρά συνασπισμών του συνόλου σχεδόν των χωρών της Ευρώπης κατά της Γαλλίας. Εκτός όμως από την αντεπαναστατική συσπείρωση στο εξωτερικό, η Επανάσταση είχε να αντιμετωπίσει και στο εσωτερικό φιλοβασιλικές εξεγέρσεις. Για την αποσόβηση του κινδύνου η Συμβατική Συνέλευση στηρίχθηκε στους Ορεινούς (ριζοσπαστικούς που κάθονταν στα υψηλότερα έδρανα της αίθουσας της Συνέλευσης) και έλαβε έκτακτα μέτρα, μεταξύ των οποίων τη συγκρότηση Επιτροπών και τη λήψη οικονομικών μέτρων προς όφελος των λαϊκών τάξεων.
|
Οι Ορεινοί με αρχηγό το Ροβεσπιέρο (1758- 1794) που ήταν και επικεφαλής της Επιτροπής Δημόσιας Σωτηρίας, σχημάτισαν Επαναστατική Κυβέρνηση (4 Δεκεμβρίου 1793) με σκοπό να επιβάλουν τη ριζοσπαστική επανάσταση. Άρχισε τότε μια περίοδος, γνωστή ως Τρομοκρατία, κατά την οποία κύριος μοχλός άσκησης της εξουσίας αναδείχθηκε η φυσική εξόντωση των αντιπάλων με συνοπτικές διαδικασίες. Προηγουμένως είχε καταργηθεί η χριστιανική θρησκεία και είχε καθιερωθεί η λατρεία του Ανωτάτου Όντος. Οι υπερβολές όμως αυτές, καθώς και η δυσαρέσκεια των αστών για τα οικονομικά μέτρα που έθιγαν τα συμφέροντά τους, δημιούργησαν αντιπολιτευτικό ρεύμα στους κόλπους της Επανάστασης εναντίον του Ροβεσπιέρου. Τον Ιούλιο του 1794 η Συμβατική Συνέλευση ψήφισε τη σύλληψη του και ο Ροβεσπιέρος οδηγήθηκε μαζί με οπαδούς του στη λαιμητόμο. ε. Το τέλος της Επανάστασης Αφού πλέον η επιβίωση της δημοκρατίας είχε εξασφαλιστεί και η περίοδος των ριζοσπαστικών λύσεων είχε λήξει με το θάνατο του Ροβεσπιέρου, επιδιώχθηκε από την αστική τάξη η επιστροφή στο φιλελευθερισμό του 1789. Οι μετριοπαθείς αποκατέστησαν τις αστικές αξίες (επαναφορά θρησκείας, οικονομικής ελευθερίας κ.ά) και ψήφισαν νέο Σύνταγμα (Αύγουστος 1795) μετριοπαθές αλλά και αντιβασιλικό. Το Σύνταγμα αυτό περιόριζε τη λαϊκή βούληση, αφού παραχωρούσε δικαίωμα ψήφου μόνο στους ευπόρους. Τη νομοθετική εξουσία ασκούσαν πλέον δύο σώματα: η Βουλή (500 μέλη) και η Γερουσία (250 μέλη). Η εκτελεστική εξουσία ανατέθηκε σε πενταμελές Διευθυντήριο, με το οποίο η εξουσία άρχισε να επανέρχεται στους αστούς. Οι τελευταίοι, αφού εδραίωσαν τη θέση τους στο εμπόριο και στη βιομηχανία, άρχισαν να διεκδικούν την κυριαρχία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Εκφραστής αυτής της πολιτικής υπήρξε Ο νεαρός στρατηγός Ναπολέων Βοναπάρτης (1769-1821), του οποίου η φιλόδοξη πολιτική τροχιά άρχισε, όταν κατέστειλε με επιτυχία τη βασιλική αντεπανάσταση του 1793. Ο Ναπολέων, επικεφαλής των γαλλικών στρατευμάτων, ανάγκασε σταδιακά τις ευρωπαϊκές χώρες που συμμετείχαν στον πρώτο αντιγαλλικό συνασπισμό (1792-1797) να συνθηκολογήσουν. Οι Αυστριακοί με τη Συνθήκη του Καμποφόρμιο (17 Οκτωβρίου 1797) αναγνώρισαν στη Γαλλία την κυριαρχία των περισσότερων εδαφών (ιταλικών και αυστριακών) που κατέλαβαν τα γαλλικά στρατεύματα. Με την ίδια συνθήκη περιήλθαν στη Γαλλία τα Επτάνησα που μέχρι τότε ανήκαν στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, η οποία καταλύθηκε τότε από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα. Ο πόλεμος ωστόσο με την Αγγλία συνεχίστηκε και ο Ναπολέων πραγματοποίησε εκστρατεία στην Αίγυπτο (1798) για να αποκόψει το δρόμο της Αγγλίας προς τις αποικίες της. Αφού νίκησε τους Μαμελούκους στη μάχη των Πυραμίδων (Ιούλιος 1798), έγινε κύριος της χώρας αυτής. Ο αγγλικός στόλος όμως με επικεφαλής το ναύαρχο Νέλσον κατόρθωσε να συντρίψει το γαλλικό στόλο στο Αμπουκίρ (Αυγουστος 1798). Τότε ο Ναπολέων στράφηκε προς την Παλαιστίνη, προκειμένου να ολοκληρώσει τα σχέδια του. Οι πληροφορίες όμως για ταραχές στη Γαλλία τον ανάγκασαν να επιστρέψει στο Παρίσι. Εκεί, εκμεταλλευόμενος τις συγκυρίες, ανέτρεψε με πραξικόπημα το Διευθυντήριο (Νοέμβριος 1799), συγκρότησε τριμελή Υπατεία με Πρώτο Ύπατο τον ίδιο και διακήρυξε το τέλος της Επανάστασης. στ. Η Εποχή του Ναπολέοντα (1799-1815) Στην αρχή ως ύπατος (1799 -1804) και μετά ως αυτοκράτορας (1804-1815) ο Ναπολέων κατόρθωσε να καταλάβει μεγάλο μέρος στης Ευρώπης από την Ιταλία μέχρι την Ισπανία και την Πορτογαλία, ενώ ετοίμαζε απόβαση και στην Αγγλία. Αντιμετώπισε νικηφόρα τους αντιγαλλικούς συνασπισμούς, αλλά η εκστρατεία του στη Ρωσία το 1812 (Ιούνιος-Δεκέμβριος) αποτέλεσε την αρχή του τέλους της γαλλικής κυριαρχίας στον ευρωπαϊκό χώρο. |
Αριστερά: Το Συνέδριο (της Βιέννης) χορεύει. Γκραβούρα εποχής τον Φοσεβάλ. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη. Σε δύο κρίσιμες μάχες, στη Λειψία (1813) και στο Βατερλό (1815), όπου αντιμετώπισε τις ενωμένες ευρωπαϊκές δυνάμεις, ο Ναπολέων ηττήθηκε και εξορίστηκε από τους συμμάχους σε ένα νησί του Ατλαντικού, την Αγία Ελένη, όπου και πέθανε το 1821. Οι νικήτριες ευρωπαϊκές δυνάμεις επανέφεραν, στη συνέχεια, την παλαιά τάξη πραγμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη και αποκατέστησαν τα απολυταρχικά καθεστώτα. Παράλληλα καθιερώθηκαν οι αρχές της ισορροπίας δυνάμεων και της νομιμότητας, ως κανόνες του διεθνούς δικαίου.
Γάλλοι πατριώτες τραγουδούν τη Μασσαλιώτιδα. Η νέα συγκυρία που διαμορφώθηκε καθόρισε και τη θέση της καθεμιάς από τις μεγάλες δυνάμεις, όχι μόνο στον ευρωπαϊκό χώρο αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα. Κύριο χαρακτηριστικό των μεταβολών αυτών είναι η υποχώρηση της γαλλικής δύναμης, η διαίρεση της Ευρώπης σε τρεις ζώνες επιρροής, αυστριακή, ρωσική και πρωσική, και η αναγνώριση του ρόλου της Αγγλίας ως παγκόσμιας δύναμης. Το πλέγμα αυτό των διεθνών σχέσεων προσδιόρισε και το συμβατικό πλαίσιο του μεταναπολεόντειου status quo που διατυπώθηκε, μετά από μακρές διαπραγματεύσεις των συμμάχων, με μια σειρά διπλωματικών πράξεων που είχαν ως επιστέγασμα τις αποφάσεις του Συνεδρίου της Βιέννης (1815). ζ. Ο χαρακτήρας και το έργο της Επανάστασης Μάταια τα ανακτοβούλια της Ευρώπης προσπαθούσαν με τις αποφάσεις τους στο Συνέδριο της Βιέννης να ανατρέψουν τη ροή των γεγονότων, γιατί η Γαλλική Επανάσταση επιτέλεσε έργο διαχρονικό όχι μόνο για την ίδια τη Γαλλία αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο. Δεν υπήρξε μια απλή πολιτική επανάσταση αλλά επέφερε άμεσα ή έμμεσα μεταβολές σε όλο το φάσμα της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής. |
Στον πολιτικό τομέα η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας εκφράζεται με το δικαίωμα ψήφου και η εμφάνιση του θεσμού των Λεσχών προοιωνίζεται τα μετέπειτα πολιτικά κόμματα. Κατοχυρώνονται οι ελευθερίες, η ισότητα και τα δικαιώματα των πολιτών, ενώ για πρώτη φορά μετά την ελληνική αρχαιότητα δίνεται στην έννοια πολίτης η σημασία του υπεύθυνου ατόμου με συνείδηση των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων του. Τα δικαιώματα αυτά κατοχυρώνονται και νομοθετικά, όχι μόνο με τα συντάγματα, αλλά και με τη θέσπιση Αστικού Δικαίου (Ναπολεόντειος Κώδικας, 1804). Παράλληλα η συμμετοχή του λαού στα γεγονότα της Επανάστασης εγκαινιάζει την ανάληψη από την πλευρά των μαζών πρωταγωνιστικού ρόλου στο ιστορικό γίγνεσθαι, ενώ ο τύπος ως εκφραστής πολιτικών και κοινωνικών ομάδων αναδεικνύει τη σημασία της κοινής γνώμης στις εξελίξεις. Ενώ μέχρι τώρα οι μονάρχες αποτελούσαν το σημείο αναφοράς που συνέδεε τις διάφορες εθνικές ομάδες, οι ιδέες της πολιτικής και εθνικής ελευθερίας της Γαλλικής Επανάστασης προέβαλαν την έννοια του Έθνους ως δύναμης ενοποιητικής, κυρίαρχης και ως ανώτατης πηγής όλων των εξουσιών. Η ίδια έννοια θα αποτελέσει κατά το 19ο αιώνα την κινητήρια δύναμη των εθνικό απελευθερωτικών κινημάτων. Παράλληλα με την κινητοποίηση των πολιτών, για να υπερασπιστούν τα εθνικά τους συμφέροντα και τις κοινωνικές κατακτήσεις, δημιουργείται στρατός εθνικός. Ετσι τα γαλλικά στρατεύματα την εποχή του Ναπολέοντα, ως φορέας εθνικής και κοινωνικής συνείδησης, θα διασπείρουν σε ολόκληρη την Ευρώπη τις ιδέες της εθνικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής ελευθερίας. Στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα γίνονται επίσης βαθιές αλλαγές με την κατάργηση των φεουδαρχικών δικαιωμάτων, με τη δήμευση των περιουσιών πολλών ευγενών και της Εκκλησίας για χάρη του γενικού συμφέροντος, με τη λήψη μέτρων υπέρ των ασθενέστερων τάξεων. Στην εκπαίδευση καθιερώνεται η δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία και ιδρύονται ανώτερα πνευματικά ιδρύματα. Η επιστημονική έρευνα ενισχύεται με την καθιέρωση του θεσμού των επιστημονικών ινστιτούτων. Παράλληλα αναγνωρίζεται η αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς και λαμβάνεται μέριμνα για τη συγκέντρωση και διαφύλαξη της σε μουσεία. Υλοποιείται το αίτημα για ανεξιθρησκία, αφού το κράτος επιδεικνύει ανεκτική στάση στα θρησκευτικά ζητήματα. Η Εκκλησία χωρίζεται από το κράτος και περιορίζεται στις θρησκευτικές της αρμοδιότητες. Ενώ η Ενδοξη Επανάσταση στην Αγγλία (1688) και η Αμερικανική επανάσταση περιορίστηκαν μόνο στην πολιτική ισότητα, η Γαλλική επιδίωξε και την κοινωνική. Παρά το γεγονός ότι στην πορεία μερικές από τις κατακτήσεις της φαλκιδεύτηκαν ή εκδηλώθηκαν υπαναχωρήσεις σε αναχρονιστικούς θεσμούς, η Γαλλική Επανάσταση στο σύνολο της αποτέλεσε την αστείρευτη πηγή ενός γενικότερου προβληματισμού που θα λάμβανε σάρκα και οστά στο μέλλον.
Η σημαία ενός από τα ελληνικά τάγματα που συμμετείχαν στην εκστρατεία τον Ναπολέοντα κατά της Αιγύπτου (1797- 98), Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. |
Χάρτης της Ευρώπης μετά το Συνέδριο της Βιέννης η. Οι επιδράσεις στον ελληνικό και στο βαλκανικό χώρο Οι Ελληνες, απογοητευμένοι από τις αποτυχημένες προσπάθειες απελευθέρωσης τους από τον τουρκικό ζυγό, τις οποίες είχαν επιχειρήσει κατά τους δύο Ρωσοτουρκικούς πολέμους (1768-1774 και 1787-1792) επί Αικατερίνης Β', στράφηκαν προς τη Γαλλία και τον Ναπολέοντα. Η Γαλλική Επανάσταση με τις φιλελεύθερες διακηρύξεις της και προπαντός με τους πολεμικούς θριάμβους της, αναπτέρωσε τις ελπίδες των υπόδουλων Ελλήνων και προκάλεσε ρίγη ενθουσιασμού στους πατριωτικούς κύκλους. Η εμφάνιση μάλιστα του Ναπολέοντα στο προσκήνιο της ιστορίας και η δυναμική του παρέμβαση στην Ανατολική Μεσόγειο έδωσαν την εντύπωση στον ελληνικό λαό και στους άλλους χριστιανικούς λαούς της Βαλκανικής ότι επρόκειτο για τον αναμενόμενο ελευθερωτή. Ο Θ. Κολοκοτρώνης για τη Γαλλική Επανάσταση και το Ναπολέοντα "...Η Γαλλική επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμην μου, να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου. Πρωτήτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τους ενόμιζον ως θεούς της γής, και ό,τι και αν έκαμναν, το έλεγαν καλά καμωμένο. Διά αυτό και είναι δυσκολώτερο να διοικήσης τώρα λαόν..." Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, Εισαγωγή-Επιμέλεια: Τάσου Βουρνά, Ωκεανίς, σελ. 70. Χαρακτηριστική έκφραση αυτού του κλίματος ήταν ο πρωτοφανής ενθουσιασμός με τον οποίο ο λαός των Επτανήσων υποδέχθηκε τους Γάλλους, όταν κατέλαβαν τα νησιά (1797). Ο Ναπολέων όμως θεωρούσε την κατοχή τους ως προγεφύρωμα για τις επεκτατικές βλέψεις του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για την εφαρμογή του φιλόδοξου αυτού σχεδίου ο Ναπολέων θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει, αν παρίστατο ανάγκη, τους Έλληνες και για το σκοπό αυτό απέστειλε στην Ελλάδα γάλλους πράκτορες ελληνικής καταγωγής για να προετοιμάσουν επανάσταση. Όλες, βέβαια, αυτές οι ενέργειες και οι υποσχέσεις απέβλεπαν αποκλειστικά στην εξυπηρέτηση των γαλλικών συμφερόντων, οι Έλληνες όμως φλεγόμενοι από τον πόθο για ελευθερία δεν ήταν σε θέση να αντιληφθούν τις αληθινές προθέσεις των Γάλλων. Έτσι ο Ρήγας Βελεστινλής, προετοιμάζοντας την επανάσταση στην Ελλάδα, στηρίζει μεγάλες ελπίδες στη συνδρομή του Ναπολέοντα. Ανάλογα αισθήματα τρέφει και ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος συνδέει την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο (1798-99) με την τύχη της πατρίδας του. Όμως, μετά την αγγλογαλλική συνθήκη στην Αμιένη (1802) φάνηκαν οι πραγματικές διαθέσεις του Ναπολέοντα, ο οποίος όχι μόνο δεν επιθυμούσε πλέον το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά, αντίθετα, παρουσιάστηκε και ως προστάτης της. Οι ελπίδες των υπόδουλων Ελλήνων σε ξένη βοήθεια εξανεμίστηκαν για μια ακόμη φορά. Παράλληλα όμως γινόταν συνείδηση ότι έπρεπε να στηριχθούν στις δικές τους δυνάμεις για να αποκτήσουν την ελευθερία τους. |
Ερωτήσεις 1. Με βάση το δοκίμιο του Αβά Σεγιές, "Τι είναι Τρίτη Τάξη" (1789) (βλ. σχετικό παράθεμα): • Να επισημάνετε ποια στοιχεία δείχνουν ότι ο συγγραφέας είναι οπαδός των ιδεών του Διαφωτισμού. • Να αναλύσετε το περιεχόμενο που δίνει στην έννοια έθνος ο Σεγιές. • Πιστεύετε ότι ο βασιλιάς και οι ευγενείς θεωρούσαν επαναστατικές τις ιδέες αυτές του Σεγιές; Αιτιολογήστε την άποψή σας. 2. Σε ποιο κράτος της Αρχαιότητας υπήρχε ο θεσμός του υπάτου και ποιες ήταν οι αρμοδιότητές του; Γιατί ο Ναπολέοντας επιδίωξε να περιβληθεί με το κύρος αυτού του αξιώματος; 3. Να εξηγήσετε το συμβολισμό της γκραβούρας με τίτλο "Το Συνέδριο χορεύει" σε συνδυασμό με τη φράση διπλωμάτη της εποχής "το Συνέδριο της Βιέννης χόρευε αλλά δεν προχωρούσε". 4. Οι νικήτριες δυνάμεις επανέφεραν στην Ευρώπη, μετά την ήττα του Ναπολέοντα, το πριν από την Επανάσταση εδαφικό καθεστώς. Να εξηγήσετε τους λόγους που υπαγόρευσαν αυτήν τη ρύθμιση. 5. Να εκτιμήσετε τη στάση των Ελλήνων απέναντι στις επιχειρήσεις του Ναπολέοντα στην Ανατολική Μεσόγειο. |
Αριστερά: «Ο μεγάλος τρόμος». Γκραβούρα εποχής. Παρίσι, Μουσείο Καρναβαλέ. 
