4. Η ιταλική και η βαλκανική πολιτική των Κομνηνών

α. Οι σχέσεις με τις ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες

Η Βενετία είχε προσφέρει στον Αλέξιο Α' βοήθεια για την απόκρουση της νορμανδικής απειλής. Σε αντάλλαγμα για τη βοήθεια αυτή, το Βυζάντιο παραχώρησε τίτλους και χρηματικές χορηγίες σε βενετούς αξιωματούχους. Σημαντικότερα ήταν τα εμπορικά προνόμια. Με το χρυσόβουλλο* του έτους 1082 οι Βενετοί απέκτησαν το δικαίωμα να εμπορεύονται ελεύθερα στην Κωνσταντινούπολη και τις υπόλοιπες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χωρίς να πληρώνουν καθόλου δασμούς. Επί πλέον τους παραχωρήθηκαν πολλά καταστήματα και τρεις αποβάθρες στην Κωνσταντινούπολη. Η συμφωνία του 1082 έθεσε τα θεμέλια του αποικιακού κράτους της Βενετίας στην Ανατολή, αλλά συγκλόνισε το εμπορικό σύστημα της αυτοκρατορίας, η οποία έπαυσε να κυριαρχεί στις μεσογειακές αγορές και έχασε το ρόλο του μεσάζοντα στο εμπόριο με την Ανατολή.

Ο Ιωάννης Β' Κομνηνός επιχείρησε να αντιδράσει, αλλά οι Βενετοί επιτέθηκαν στα νησιά του Αιγαίου και ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να επικυρώσει στο ακέραιο τη συνθήκη του 1082. Το δυσβάστακτο για το βυζαντινό εμπόριο βάρος των προνομίων προς τους Βενετούς προσπάθησε να αποσείσει και ο Μανουήλ Α' Κομνηνός. Ο φιλόδοξος αυτοκράτορας, ο οποίος εμπνεόταν από το όραμα της οικουμενικής κυριαρχίας, έκλεισε συνθήκες με τη Γένουα και την Πίζα, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει σφοδρή διαμάχη με τη Βενετία το 1171.

Μέσα σε μια μέρα όλοι οι βενετοί κάτοικοι της αυτοκρατορίας συνελήφθησαν και οι περιουσίες, τα πλοία και τα εμπορεύματά τους κατασχέθηκαν. Η διαμάχη προκάλεσε τη διακοπή των σχέσεων των δύο κρατών για μια δεκαετία. Οι σφαγές και οι λεηλασίες σε βάρος των Λατίνων επαναλήφθηκαν και το 1182, ύστερα από μια αυθόρμητη εξέγερση των λαϊκών μαζών της πρωτεύουσας κατά των Δυτικών.

Εμπορικά προνόμια στους Βενετούς

Και παραχώρησε στους Βενετούς όλα τα εμπορικά καταστήματα που υπήρχαν από την παλιά εβραϊκή σκάλα μέχρι τη Βίγλα καθώς και όλες τις ενδιάμεσες σκάλες (αποβάθρες). Ακόμη τους χάρισε πολλά ακίνητα στη Βασιλεύουσα και στο Δυρράχιο και όπου αλλού του ζητήσανε. Αλλά το σπουδαιότερο απ' όλα πως τους επέτρεψε το ελεύθερο εμπόριο σ' όλες τις περιοχές που βρίσκονταν στην εξουσία των Ρωμαίων, ώστε να εμπορεύονται άνετα και όπως ήθελαν, χωρίς να πληρώνουν ούτε ένα νόμισμα για δασμούς (κομμέρκιον) και άλλους φόρους και να είναι έξω από κάθε έλεγχο

Αννα Κομνηνή, Αλεξιάς VI, 10, έκδ. Β. Leib, τόμ. II, Παρίσι, 1943, 54-55.

Ομοίωμα μεσαιωνικού βενετικού εμπορικού πλοίου ( Βενετία, Ναυτικό Μουσείο).

Ο Μανουήλ Α' αντιδρά στη βενετική αλαζονεία

Αφού απέκτησαν μεγάλο πλούτο (οι Βενετοί που είχαν εγκατασταθεί στο Βυζαντινό Κράτος) έγιναν τόσο φαντασμένοι και ξεδιάντροποι που όχι μόνο επέτρεπαν αυθαιρεσίες σε βάρος των Ρωμαίων, αλλά, επιπλέον, περιφρονούσαν ακόμη και τις απειλές και τις εντολές του Αυτοκράτορα. Ο αυτοκράτορας γι' αυτό σταμάτησε να τους ευνοεί. "Οταν έφερνε στο μυαλό του τις αγριότητες που διέπραξαν στην Κέρκυρα ή πληροφορούνταν ενέργειές τους που αποδείκνυαν την εχθρότητά τους και αναστατωνόταν από τις ανοησίες τους, τότε άφριζε από την οργή σαν κύμα που το φουσκώνει η άγρια και μανιασμένη καταιγίδα. Επειδή η απείθαρχη συμπεριφορά τους του φαινόταν ανυπόφορη, έστειλε επιστολές σ' όλο το Ρωμαϊκό Κράτος με τη διαταγή, μια ορισμένη μέρα, να συλληφθούν οι Βενετοί και να δημευθεί η περιουσία τους

Νικήτας Χωνιάτης, Διήγησις χρονική, εκδ. Α. Van Dieten, Βερολίνο 1975. 171.

Τα βίαια αυτά γεγονότα και η προσπάθεια της βυζαντινής κυβέρνησης να εξισορροπεί τη βενετική ναυτική και εμπορική υπεροχή παρέχοντας προνόμια στους αντιπάλους της, ανησυχούσαν τις βενετικές αρχές. Γι αυτό ορισμένοι κύκλοι στο εσωτερικό της Βενετίας διαμόρφωσαν σταδιακά την άποψη ότι μόνο η οριστική εξάλειψη του Βυζαντίου θα μπορούσε να διασφαλίσει τη μονοπωλιακή θέση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας στο εμπόριο της Ανατολής. Εκφραστής της πολιτικής αυτής υπήρξε ο δόγης της Βενετίας Ερρίκος Δάνδολος.

β. Η πολιτική των Κομνηνών στη Βαλκανική Χερσόνησο

Στα Βαλκάνια ο Αλέξιος Α' Κομνηνός αντιμετώπισε με επιτυχία τις επιδρομές των Πατζινακών και των Κομάνων, δύο λαών τουρκικής καταγωγής. Από την εποχή του Ιωάννη Β' Κομνηνού αρχίζει να εκδηλώνεται έντονη διαμάχη μεταξύ του Βυζαντίου και της αναδυόμενης ουγγρικής δύναμης. Ο Ιωάννης προσπάθησε να παρέμβει στις διαμάχες για τη διαδοχή του ουγγρικού θρόνου, μια πολιτική που συνέχισε και ο διάδοχος του Μανουήλ. Το 1164 υπογράφτηκε μια πολύ ευνοϊκή για το Βυζάντιο συνθήκη με τους Ούγγρους, που ανανεώθηκε τρία χρόνια αργότερα. Με τη συνθήκη αυτή περιήλθαν στο Βυζάντιο η Δαλματία, η Κροατία, η Βοσνία και η περιοχή του Σιρμίου. Επιτυχίες είχε επίσης το Βυζάντιο και κατά του σέρβου ηγέτη Στέφανου Νεμάνια.

Τα αποτελέσματα όμως όλων των παραπάνω επιτυχιών άρχισαν να εξανεμίζονται επί Ανδρονίκου Κομνηνού. Στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 12ου αιώνα οι Ούγγροι και ο Νεμάνια αποδεσμεύθηκαν εύκολα από τη βυζαντινή επιρροή, ενώ η Βοσνία πέρασε στον έλεγχο του πάπα. Το μεγαλύτερο όμως πλήγμα για το κύρος της αυτοκρατορίας στη Βαλκανική Χερσόνησο υπήρξε η ίδρυση του Δεύτερου Βουλγαρικού Κράτους υπό τους αδελφούς Πέτρο και Ασάν (1185), Η ανασύσταση του Βουλγαρικού Κράτους σήμανε το οριστικό τέλος της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια.

Ερωτήσεις

1. Ποιο ήταν το σημαντικότερο από τα εμπορικά προνόμια που δόθηκαν στους Βενετούς με τη συνθήκη του έτους 1082 και ποια η σημασία του κατά τη γνώμη σας; (Βλέπε σχετικό παράθεμα)

2. Τι επιδίωκαν, γενικά, οι Κομνηνοί με την παραχώρηση προνομίων και στις άλλες ναυτικές δυνάμεις της εποχής;

3. Γιατί ο Μανουήλ, σύμφωνα με το σχετικό παράθεμα, αποφάσισε να συλλάβει τους βενετούς υπηκόους του και να κατασχέσει τις περιουσίες τους;