III2.6 Eλληνιστικοί χρόνοι. Ο ελληνιστικός πολιτισμός. Οι τέχνες.

2.6 Οι τέχνες

Οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες των ελληνιστικών χρόνων άφησαν τα ίχνη τους στα έργα της τέχνης.

Η πρωτοτυπία και η παραγωγικότητα τωνκαλλιτεχνών της κλασικής περιόδου συνεχίστηκε μέσα από νέες μορφές και με διαφορετικό περιεχόμενο. Στόχος των καλλιτεχνών ήταν να προκαλέσουν θαυμασμό και κατάπληξη αφενός και αφετέρου να προβάλουν μέσω της τέχνης τα ανθρώπινα συναισθήματα. Τα καλλιτεχνικά κέντρα βρίσκονταν ακόμη την κυρίως Ελλάδα, απ' όπου προέρχονταν οι τεχνίτες και οι καλλιτέχνες που εργάζονταν στις αυλές των ελληνιστικών βασιλείων. Ως νέα καλλιτεχνικά κέντρα πρέπει να θεωρηθούν η Ρόδος και η Πέργαμος, όπου λειτούργησαν τοπικές καλλιτεχνικές σχολές.
Η αρχιτεκτονική απέκτησε κοσμικό χαρακτήρα και εξυπηρέτησε τις ανάγκες και την πολιτική των ηγεμόνων. Οι ναϊκές κατασκευές περιορίστηκαν αντίθετα, οικοδομήθηκαν κτήρια που προέβαλαν το μεγαλείο των βασιλέων και εξυπηρέτησαν πρακτικούς σκοπούς, όπως ανάκτορα, αγορές, γυμνάσια*, στοές, όλα σε μεγάλες διαστάσεις και με πληθωρική διακόσμηση.

Μεγάλη στοά στην είσοδο της ακρόπολης της Λίνδου (αρχές τον 2ον αι. π.Χ.). H κατασκευή κοσμικού χαρακτήρα κτηρίων, όπως οι στοές, είναι χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής των ελληνιστικών χρόνων.

Την εποχή αυτή το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην κατασκευή μεγάλων και πολυτελών κατοικιών⁴.
Η πλαστική με τα έργα της εξωτερίκευσε τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου εκείνης της εποχής, σε αντίθεση με την ηρεμία και την εξιδανικευμένη απόδοση των αισθημάτων που εξέφραζαν τα κλασικά έργα του 5ου αι. π.Χ. Οι καλλιτέχνες, μέσω των έντονων κινήσεων και εκφράσεων που αποτύπωναν στα πρόσωπα των γλυπτών μορφών,προσπάθησαν να απεικονίσουν την αγωνία, τον πόνο και γενικότερα το πάθος του ανθρώπου των ταραγμένων εκείνων χρόνων.
Το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα, ο «θνήσκων» Γαλάτης, η Νίκη της Σαμοθράκης, το σύμπλεγμα της Αφροδίτης και του Πάνα, τα γλυπτά του βωμού του Διός στην Πέργαμο και πολλά άλλα προβάλλουν τις καλλιτεχνικές τάσεις των ελληνιστικών χρόνων.

Η ζωγραφική έφτασε σε υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο, κυρίως με την τεχνική του ψηφιδωτού, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τις ψηφιδωτές συνθέσεις που έχουν βρεθεί σε οικίες της Πέλλας, της Δήλου, της Ρόδου και αλλού.

Οικία της Δήλου. Οι μεγαλύτερες οικίες είχαν εσωτερική αυλή (αίθριο), πολλά δωμάτια και δύο ορόφους.

4. Η κατοικία

Η αρχιτεκτονική των ιδιωτικών κατοικιών γίνεται κάπως πιο τολμηρή από πριν. Μεγαλύτερες ευκαιρίες για ζωγραφική και μωσαϊκή διακόσμηση δίνονται τώρα στους καλλιτέχνες, και οι χώροι είναι μεγαλύτεροι και πολυτελέστεροι. Ωστόσο, το σχέδιο ακολουθεί και πάλι το συνηθισμένο μεσογειακό τύπο κατοικίας, όπου τα δωμάτια είναι συγκεντρωμένα γύρω από μια εσωτερική αυλή και το εξωτερικό δε διακρίνεται ούτε για τον αρχιτεκτονικό του ρυθμό ούτε για τη διακόσμηση της πρόσοψής του.

J. Boardman, Αρχαία ελληνική τέχνη, μετ. Ανδρ. Παππάς, εκδ. Υποδομή, σ. 217.

Άγαλμα της Νίκης από το ιερό των Καβείρων στη Σαμοθράκη (αρχές του 2ου αι. π.Χ.). Αποτελεί μέρος αφιερώματος που παρουσιάζει τη θεά Νίκη πάνω στην πλώρη ενός πλοίου. Έχει προέλθει από την εργασία ενός μεγάλου καλλιτέχνη που μας είναι άγνωστος (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου)

Λεπτομέρεια από τη ζωφόρο* του βωμού του Διός στην Πέργαμο (περ. 160 π.Χ.). Παρουσιάζει τη θεά Αθηνά ενώ αγωνίζεται εναντίον ενός Γίγαντα. Στο κάτω μέρος δεξιά η Γη, μητέρα των Γιγάντων, ικετεύει την Αθηνά για τη σωτηρία του γιου της. (Αρχαιολ. Μουσείο Βερολίνου)

Τα πολύτιμα μέταλλα αποτελούσαν την προτίμηση των νέων ηγεμόνων και της αστικής κοινωνίας. Αργυρά και χρυσά αγγεία, κοσμήματα σε μεγάλη ποικιλία, χρυσά στεφάνια που μιμούνται φύλλωμα δάφνης, μυρτιάς και βελανιδιάς κατασκευάζονται τώρα σε μεγάλο αριθμό και με υπέρμετρη δεξιοτεχνία.
Προς το τέλος της ελληνιστικής εποχής διαδόθηκε και η τέχνη της «φυσητής» υαλουργίας. Προηγουμένως χρησιμοποιούνταν το θολό. Χρωματιστό γυαλί μόνο στην κατασκευή φιαλιδίων (αρωματοδοχείων) ή ως ένθετο υλικό για τη διακόσμηση άλλων αντικειμένων.

Λεπτομέρεια από τη ζωφόρο* του βωμού του Διός στην Πέργαμο (περ. 160 π.Χ.).

Ψηφιδωτό από οικία της Δήλου (2ος αι. π.Χ.). Παρουσιάζει το θεό Διόνυσο με γυναικεία ρούχα να κρατάει θύρσο* και κύμβαλο*. Ο θεός είναι στεφανωμένος, όπως και ο πάνθηρας στη ράχη του οποίου κάθεται. Εντυπωσιακή είναι η πολυχρωμία της σύνθεσης. (Αρχαιολογικός χώρος Δήλου)

Λεπτομέρεια από το κεφάλι χρυσής περόνης. Στην κορυφή η θεά Αφροδίτη στη στάση της «Αναδυομένης»· από κάτω ερωτιδείς. Η σύνθεση αυτή διακοσμεί την άκρη της περόνης, η οποία μιμείται κορινθιακό κιονόκρανο. Στο επάνω μέρος του κιονοκράνου πολύτιμος λίθος συμπληρώνει τη διακόσμηση του εξαίρετου αυτού έργου. (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη)

Χρυσό διάδημα από τη Δημητριάδα. Κομψοτέχνημα της χρυσοχοΐας των ελληνιστικών χρόνων. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Ασκήσεις - Δραστηριότητες

1. Σε ποιους λόγους οφείλεται ο οικουμενικός χαρακτήρας του ελληνιστικού πολιτισμού και ποια στοιχεία κυρίως αποδεικνύουν την οικουμενικότητα του;
2. Να αναφέρετε τις πολιτιστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονταν στα πνευματικά κέντρα της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου.
3. Να μελετήσετε συγκριτικά τα παραθέματα (21, σ. 113 και 3, σ. 145) που αναφέρονται στην ιστοριογραφία του Θουκυδίδη και του Πολύβιου. Ποια ήταν τα κίνητρα του κάθε ιστορικού για να ασχοληθεί με την ιστορική συγγραφή;
4. Να εξηγήσετε σε ποιους λόγους οφείλεται η ανάμειξη λατρειών και η ανάπτυξη των φιλοσοφικών θεωρήσεων όπως αυτές του Ζήνωνα και του Επίκουρου κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.
5. Ποια είναι η άποψη που μπορεί κανείς να διαμορφώσει για τον Αρχιμήδη ως επιστήμονα από την παρατήρηση της εικόνας σ. 147 και την ανάγνωση του υποτίτλου της;
6. Να συσχετίσετε τις εικόνες του νομίσματος του Κοινού των Αιτωλών (σ. 138) και του αγάλματος της Τύχης της Αντιόχειας (σ. 141). Ποια ιδέα προβάλλουν και πώς αυτή σχετίζεται με τις αντιλήψεις των ελληνιστικών χρόνων;
7. Αφού παρατηρήσετε με προσοχή τις εικόνες των σ. 123,149,150 και διαβάσετε το παράθεμα 2, να διατυπώσετε τις απόψεις σας για τη γλυπτική των ελληνιστικών χρόνων.

Ερμηνευτικός πίνακας όρων

αναδασμός: η διαδικασία της ανακατανομής της έγγειας ιδιοκτησίας, με στόχο τη δικαιότερη και αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων αλλά και την αποκατάσταση των ακτημόνων.
γυμνάσιο: χώρος όπου ασκούνταν οι νέοι· ήταν ταυτόχρονα κέντρο εκπαίδευσης και μέσο ανάπτυξης κοινωνικών σχέσεων. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους τα γυμνάσια λειτούργησαν ως θεσμός σύσφιγξης των δεσμών όσων είχαν ελληνική παιδεία.
ελεύθερο λιμάνι: ανεξάρτητη πόλη-κράτος, στο λιμάνι της οποίας όσοι προσόρμιζαν δεν πλήρωναν τελωνειακούς δασμούς.
θρησκευτικός συγκρητισμός: η τεχνητή συνένωση ποικίλων θρησκευτικών δοξασιών.Η λέξη συγκρητισμός οφείλει την προέλευση της στους Κρήτες οι οποίοι ενώπιον κοινού εχθρού παραμέριζαν τις μεταξύ τους διαφορές και ενώνονταν.
θύρσος: διονυσιακό έμβλημα· ήταν κλαδί καλάμινο ή ξύλινο που στην κορυφή του είχε φύλλα κισσού ή αμπέλου.

κύκλος Σκιπιώνων: Ο Σκιπίων Αιμιλιανός, ο νικητής των Καρχηδονίων, ήταν άνθρωπος με εξαιρετική μόρφωση. Έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους Έλληνες λόγιους και καλλιτέχνες. Είχε δημιουργήσει φιλολογικό και καλλιτεχνικό κύκλο στον οποίο διακρίνονταν ο φιλόσοφος Παναίτιος ο Ρόδιος, ο ιστορικός Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης, ο κωμωδιογράφος Τερέντιος κ.ά.
παλαίστρα: χώρος άσκησης των νέων στην πάλη, την πυγμή και το παγκράτιο. Ήταν ένα οικοδόμημα παρεμφερές προς το γυμνάσιο.
περίοικος, -οι: μια από τις κοινωνικές τάξεις της Σπάρτης. Σ' αυτήν υπάγονταν οι απόγονοι των παλαιότερων κατοίκων της Λακωνίας, οι οποίοι ζούσαν σε συνοικισμούς γύρω από τη Σπάρτη μετά την άφιξη των Δωριέων. Ήταν ελεύθεροι αλλά δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα.