Μπορεί όμως να μην είσαι πλασμένος για δημιουργία, παίρνεις τότε το δρόμο της σοφίας και με τη βοήθεια πάντοτε της alma mater* της επιστήμης, της βιβλιογραφίας, φτάνεις άκοπα και γλήγορα στο σκοπό σου. Ξεφυλλίζεις μέρα και νύχτα βιβλία – η βιβλιογραφία αφήνει πολύ πίσω το χρόνο – και σημειώνεις και, χωρίς να το καταλάβεις, πολύτομο βιβλίο ετοιμάστηκε κιόλας: είναι η ιστορία ενός ζητήματος· το ζήτημα δεν είναι ανάγκη να σε τάραξε ποτέ, ούτε να το ξέρης. Σπίθα δε βγάζει ο πηλός και το χώμα κι' όμως εσύ με τη βοήθεια της βιβλιογραφίας κατάφερες κ' έγραψες ιστορία, εισαγωγή της φιλοσοφίας. Για να γράψης πάλι την ιστορία της πατρίδας μας χρειάζεται να ζης, καταπώς λέει ο ποιητής, "με λογισμό και μ' όνειρο" για τη μεγαλόψυχη Μητέρα; διόλου· ζης με τη βιβλιογραφία– αντιγράφεις χειρόγραφα και έγγραφα κ' οι τόμοι βγαίνουν βροχή ο ένας πίσω από τον άλλον. Τώρα πια είσαι ο σοφός· ο κουρασμένος από την αντιγραφή, σοβαρός και αγέλαστος γυρνάς και γερνάς. Άνθρωπος στο τέλος είσαι, δε βαστάς στον κόπο της αντιγραφής για να γράψης την ιστορία του ζητήματος· συντροφιά με τη βιβλιογραφία πάλι δεν είσαι χαμένος. Διαλέγεις μια στιγμή που είναι μαζωμένος κόσμος (και πότε δεν είναι μαζωμένος κόσμος; Ο άνθρωπος στον τόπο μας δεν έχει καμμιά δουλειά να μένη μόνος με τον εαυτό του, είναι κοινωνικός και πάντα βρίσκεται συντροφιά με τους άλλους). Ξεφωνίζεις τότε δυο τρία από τα τελευταία ονόματα της βιβλιογραφίας.

Ε! ο κόπος σου δεν πήγε χαμένος. Την άλλη μέρα το πρωί να είσαι βέβαιος θα χτυπήση την πόρτα σου το λαγωνικό των δυναμικών προσώπων –ο δημοσιογράφος· θα σε πιάση από το χέρι και θα σε μπάση επίσημα στη ζωή. Είσαι πια ο ειδικός – γνωρίζεις τότε και άλλους ειδικούς, κάνεις μαζί τους σύλλογο ή εταιρεία και γίνεσαι απαραίτητος στην οικονομία του κόσμου και του τόπου: οι άνθρωποι σ' έχουν πια κεφάλαιο κι' εσύ ετοιμάζεσαι για υπουργός σ' ώρα ανάγκης, που δε θα λείψη ποτέ στον τόπο μας να παρουσιαστή. Με τη βιβλιογραφία, τέλος, μένεις πιστός στο θεμελιακό νόμο, που ορίζει όλη τη φύση – στο νόμο του λιγώτερου κόπου και της πιο μεγάλης επιτυχίας. Λίγη μνήμη να έχης να θυμάσαι μερικά ονόματα και φτιάχνεις καινούργια έδρα στο Πανεπιστήμιο και παίρνεις πια φόρα. Τι χρειάζεται, λοιπόν, το ψυχικό θεμελίωμα; Η ψυχή είναι ανοικονόμητος σύντροφος· δεν την βρίσκεις πουθενά – ούτε στο κρύο ούτε στη ζέστη και η γλώσσα της σκοτεινή και αλλόκοτη. Μπορείς να κλειστής ολόκληρη τη ζωή σου με τέτοιο παράξενο σύντροφο; Ποτέ σου να μην τα έχης συνηθίσει και να τρέμη αδιάκοπα η καρδιά σου πως θα την αντικρύσης την άλλη στιγμή και στο τέλος να πεθαίνης ξένος μαζί της;

Ν' απαντήσω στο μορφωμένο της εποχής και ν' αρχίσω συζήτηση μαζί του δεν το έχω σκοπό. Μελάνι κ' αίμα έχουν γι' αυτόν την ίδιαν αξία. Όμως δε θα κρύψω και τη μαύρη σκέψη, που μου γεννούν τα λόγια του. ό,τι σπείραμε θερίζουμε τώρα και ο πλούσιος θέρος είναι ο μορφωμένος της εποχής. Πολλά φταίνε που χάθηκε το πλάσμα του Θεού, ο άνθρωπος πούχε αίμα στις φλέβες, και τη θέση του την πήρε ο άνθρωπος του χαρτιού. Ο καθένας στον κύκλο του, αν θελήση να σκεφθή, θα βρη λογής λογής αφορμές του ξεπεσμού, άλλες μακρινές κι άλλες κοντινές, από τις πιο σημαντικές όμως νομίζω να στάθηκε και η στραβή οδηγία, που έπαιρνε στην κρισιμώτερη περίοδο της ζωής – στα χρόνια της σπουδής – όποιος ταζότανε στην επιστήμη. Η βιβλιογραφία, που έπρεπε να μη λείπη από το τέλος του επιστημονικού βιβλίου για να ευκολύνη το ψάξιμο και όχι τη μελέτη του· και το αποθήκιασμα και η οικονομία στις γνώσεις, να μην πηγαίνη τίποτε χαμένο, ήτανε οι τρεις κύριες εντολές, που άκουγε και ξανάκουγε ο φοιτητής. Άλλοι συσταίνανε το δελτίο, και άλλοι το τετράδιο για τον καλύτερο τρόπο του θησαυρισμού της σοφίας, που θα έβγαινε όχι από την μελέτη του βιβλίου παρά από τον τεμαχισμό του σε πληροφορίες. Κανείς όμως από τους οδηγούς δε βρέθηκε ποτέ να μάθη τον νέο να μελετά ολόκληρο το βιβλίο του και να μην το κομματιάζη σε δελτία. Κανείς δεν εσύστησε στον νέο να τραβάη, πέρα από το διάβασμα, προς τη σκέψη κ' άφοβα ν 'αφήνη την ψυχή του να ζυγίζεται με τ' ακούραστα φτερά της, με τη μνήμη και με τη λήθη, και να βρίσκη την ισορροπία με τη δύναμη τη δική της. Το κακό πια έγινε. Έμπαινε ο νέος στο Πανεπιστήμιο γεμάτος λαχτάρα, πίστη, κ' έβγαινε φοβισμένος. Ό,τι του ήτανε πριν παιγνίδι, άλλαζε τώρα σ' έργο μόχθου· χωρίς τη βεβαίωση της βιβλιογραφίας, ούτε το στόμα άνοιγε να μιλήση ούτε το μάτι να κοιτάξη. Έμπαινε τέλος ο νέος πλούσιος και σπάταλος από φύση κ' έβγαινε κακομοίρης από τη σοφία του που κρεμότανε στον ώμο του μέσα στο τσουβάλι με τα δελτία.