ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΣΗ

Είδαμε ότι η περιγραφή απεικονίζει με το λόγο τα βασικά γνωρίσματα ενός αντικειμένου. Το αντικείμενο αυτό παρουσιάζεται στατικά μέσα στο χώρο, ενώ ο χρόνος φαίνεται να έχει «παγώσει». Αυτό συμβαίνει ακόμη και στην περίπτωση ενός κινούμενου αντικειμένου, οπότε η περιγραφή απεικονίζει το αντικείμενο που κινείται και όχι την ενέργεια της κίνησης με τα αίτια και τις συνέπειες της. Αντίθετα στην αφήγηση ένα πρόσωπο / πράγμα / ομάδα / θεσμός / ιδέα παρουσιάζεται δυναμικά, καθώς ενεργεί, κινείται ή μεταβάλλεται μέσα στο χρόνο. Επομένως η αφήγηση σχετίζεται με την εξέλιξη των γεγονότων και αναφέρεται στις αιτίες και τα αποτελέσματα τους. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η περιγραφή ανήκει στα στατικά στοιχεία ενός κειμένου, ενώ η αφήγηση στα δυναμικά, αφού η πρώτη μας δίνει πληροφορίες σχετικά με το «είναι» και η δεύτερη με το «γίγνεσθαι» των πραγμάτων.

α) ξεκαρδίζομαι στα γέλια, μειδιώ, γελώ: να τα κατατάξετε από τα ασθενέστερα στα ισχυρότερα.

β) Να βρείτε συνώνυμα της ρηματικής έκφρασης «ξεκαρδίζομαι στα γέλια».

Με το ουσιαστικό γέλιο και τα κατάλληλα επίθετα σχηματίστε ονοματικά σύνολα και χρησιμοποιήστε κάποιο από αυτά, για να περιγράψετε με λίγες φράσεις το χαρακτήρα ενός ατόμου, π.χ. Είναι ένας άνθρωπος ανοιχτόκαρδος που αγαπάει τη ζωή και ξέρει να τη χαίρεται. Κάθε φορά που μας έρχεται, το τρανταχτό του γέλιο γεμίζει το σπίτι μας.

Να συγκεντρώσετε τα συνώνυμα του ρ. κοροϊδεύω και να τα κατατάξετε από τα ασθενέστερα στα ισχυρότερα, π.χ. σκώπτω, εμπαίζω, μυκτηρίζω.

Να σχηματίσετε φράσεις με τα ρήματα διακωμωδώ και παρωδώ ή με τα αντίστοιχα ουσιαστικά (διακωμώδηση, παρωδία), ώστε να δηλωθεί με σαφήνεια η σημασία των λέξεων αυτών.

Να συμπληρώσετε τη στήλη Β με εκφράσεις που χρησιμοποιούνται σε ένα κείμενο με επίσημο ύφος.

α) τον πήραν στο μεζέ, – ψιλό
τον δούλεψαν

β) τον γιουχάισαν

γ) έγινε ρεζίλι, – θέατρο

α) έγινε στόχος σκωμμάτων,

β)

γ)

Προσπαθήστε να αποδώσετε το νόημα των παρακάτω φράσεων χρησιμοποιώντας άλλες ισοδύναμες.

• Είναι μεγάλος χωρατατζής.
• Προκαλεί τη θυμηδία.

Να βρείτε τα ουσιαστικά με τα οποία δηλώνουμε τον αστεϊσμό σε βάρος κάποιου σε επίσημο και ανεπίσημο ύφος.

Με το ουσιαστικό αστείο και τα κατάλληλα επίθετα σχημάτισε ονοματικά σύνολα και χρησιμοποίησε τα, για να περιγράψεις/χαρακτηρίσεις ένα άτομο ως προς την ποιότητα των αστεϊσμών του, π.χ. Είναι άξεστος και αγροίκος. Σε προσβάλλει συνέχεια με τη συμπεριφορά του. Ακόμη και τα αστεία του είναι χοντροκομμένα.

διασυρμός

λογοπαίγνιο

χαριεντισμός

δηκτικότητα

σκώμμα

καγχασμός

εμπαιγμός

πικρή ειρωνεία

επιδεικτικό, σαρκαστικό γέλιο

δημόσιος εμπαιγμός, δυσφήμιση

χαριτωμένο πείραγμα, αστεϊσμός, ευφυολογία, ευφυολόγημα

απάτη, περιγέλασμα, χλεύη

δηκτικό πείραγμα, κοροϊδία

παιχνίδι με λέξεις, που στηρίζεται στην πολλαπλή σημασία της ίδιας λέξης ή παιχνίδι με ομόηχες λέξεις που έχουν διαφορετική σημασία, κοινώς καλαμπούρι.

ευτράπελη διήγηση, σκωπτική διάθεση, κακεντρεχή σχόλια, δηκτικός υπαινιγμός, χαιρέκακο γέλιο: Να εντάξετε τα ονοματικά αυτά σύνολα στο κατάλληλο γλωσσικό πλαίσιο.

• Αυτή είναι ακριβώς η διαφορά που ξεχωρίζει την τραγωδία από την κωμωδία. Η κωμωδία θέλει να τους αναπαριστάνει χειρότερους [τους ανθρώπους] απ' ό,τι είναι, η τραγωδία θέλει να τους αναπαριστάνει καλύτερους.

Αριστοτέλους Ποιητική, Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Σ. Ι. Δρομάζου,
εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1982, σ. 205

• Η κωμωδία είναι, όπως είπαμε, μίμηση των πιο ανάξιων ανθρώπων, όχι όμως σε όλα τους τα ελαττώματα αλλά μόνο σ' ένα, στο κωμικό· το κωμικό είναι ένα μέρος του άσχημου. Το κωμικό, δηλαδή, είναι ένα λάθος και μια ασχήμια, ανώδυνη και αβλαβής, όπως π.χ. το κωμικό προσωπείο είναι άσχημο και παραμορφωμένο, χωρίς να προκαλεί πόνο.

Αριστοτέλους, Ποιητική, ό.π., σ., 219

• Σύμφωνα με τον Καντ¹ το κωμικό προκαλείται, όταν μια έντονη προσδοκία μας ξαφνικά διαψεύδεται. Η διάψευση αφορά ένα αντικείμενο που δε μας ενδιαφέρει σοβαρά, γιατί διαφορετικά προκαλείται θλίψη και όχι ευθυμία.

• Σύμφωνα με τον Th. Lipps² κάτι μικρό και ασήμαντο μπορεί να γίνει κωμικό, όταν προβάλλει την αξίωση ότι είναι κάτι μεγάλο και γεμάτο σημασία, έπειτα όμως αποδείχνεται ξαφνικό και απρόοπτα αυτό που πραγματικά είναι. Μπορούμε λοιπόν να διακρίνουμε δύο στάδια στην αντίληψη του κωμικού: την εξαπάτηση με τη σοβαροφανή επίδειξη και το ξεμασκάρεμα με την αποκάλυψη. Η μετάπτωση από το πρώτο στάδιο στο δεύτερο προκαλεί το γέλιο.

Ε. Π. Παπανούτσος, Αισθητική, εκδ. Ίκαρος,
Αθήνα 1956, σ. 299, διασκευή

... Η σάτιρα από τη μια μεριά ξεσκεπάζει την ανοησία και από την άλλη καυτηριάζει το κακό. Κυμαίνεται ανάμεσα στο ελαφρό και το σοβαρό, στο εντελώς ασήμαντο και το πιο βαριά δασκαλίστικο. Εκτείνεται από την ακαριαία χοντροκοπιά και τη βαρβαρότητα μέχρι την τέλεια εκλέπτυνση και κομψότητα. Χρησιμοποιεί μεμονωμένα ή σε συνδυασμό μονόλογο, διάλογο, ποίηση, δημηγορία, αφήγηση, ηθογραφία, περιγραφή χαρακτήρων, αλληγορία, φαντασίωση, διακωμώδηση, παρωδία και οποιοδήποτε άλλο μέσο διαλέγει. Και χρησιμοποιώντας όλους τους τόνους του σατιρικού φάσματος, γελοιοποίηση, σαρκασμό, κυνισμό, σαρδόνιο γέλιο και λοιδορία, θυμίζει χαμαιλέοντα...

Σάτιρα, Arthur Pollard, Η γλώσσα της κριτικής, Ερμής,
Αθήνα 1972, σ. 16

Ο Τσάρλι Τσάπλιν
σε σκηνή από την ταινία
"Ο μεγάλος δικτάτωρ"

ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ

Οι υπάλληλοι όλοι λιώνουν και τελειώνουν
σαν στήλες δύο δύο μες στα γραφεία.
(Ηλεκτρολόγοι θα 'ναι η Πολιτεία
κι ο θάνατος, που τους ανανεώνουν).

Κάθονται στις καρέκλες, μουτζουρώνουν
αθώα λευκά χαρτιά, χωρίς αιτία.
«Συν τη παρούση αλληλογραφία
έχομεν την τιμήν» διαβεβαιώνουν.

Και μοναχά η τιμή τους απομένει,
όταν ανηφορίζουνε τους δρόμους,
το βράδυ στις οχτώ, σαν κουρντισμένοι.

Παίρνουν κάστανα, σκέπτονται τους νόμους,
σκέπτονται το συνάλλαγμα, τους ώμους
σηκώνοντας οι υπάλληλοι οι καημένοι.

Δοκιμάστε να αφηγηθείτε ένα επεισόδιο από τη ζωή σας σατιρίζοντας πρόσωπα και πράγματα που σχετίζονται με αυτό. Για παράδειγμα, αφηγηθείτε ένα περιστατικό σχετικά με την έκδοση ενός πιστοποιητικού καυτηριάζοντας τη γραφειοκρατία που παραλύει τις δημόσιες υπηρεσίες και αποξενώνει τον πολίτη από το κράτος. Αν η αφήγηση σας είναι προφορική, θεωρήστε ότι την απευθύνετε σε ένα φιλικό πρόσωπο. Αν είναι γραπτή, υποθέστε ότι πρόκειται να δημοσιευτεί στην εφημερίδα ως επιστολή διαμαρτυρίας για το επεισόδιο.

• ... Εκείνος που σατιρίζει θέλει να θίξει, να «δαγκάσει» είτε από τάση προς το σαρκασμό και την κακεντρέχεια είτε από μνησικακία. Κάποια κακία υπάρχει πάντα στη σατιρική διάθεση, αφού προϋπόθεση της είναι η έλλειψη της επιείκειας [...] Η ευθυμία λοιπόν εκείνου που σατιρίζει είναι στο βάθος χαιρεκακία, ενώ το γέλιο του σατιριζόμενου είναι πικρό και οργισμένο. Αντίθετα από τη σάτιρα, το καθάριο κωμικό ενώνει όσους το δέχονται στην ίδια εύθυμη διάθεση...

• «τον μετέθεσαν, γιατί σατίριζε τον προϊστάμενο του».

• ... Από την αθώα πρωταπριλιάτικη φάρσα που είχε στόχο τη διασκέδαση, έχουμε ένα ποιοτικό πέρασμα στη φάρσα της βόμβας, μια διαφοροποίηση τόσο στις προθέσεις όσο και στις επιπτώσεις. Γιατί, ενώ ο στόχος της πρωταπριλιάτικης φάρσας ήταν η σταθεροποίηση της κοινωνικής δομής, δικλείδα ασφάλειας στο σοβαρό και αντιστάθμισμα στο «δέον», η φάρσα της βόμβας έχει σαν στόχο, αντίθετα, την αποσταθεροποίηση, ενέχει έμμεσα το αντικοινωνικό. Ο φαρσέρ στην πρώτη περίπτωση είναι «κοινωνικά μετέχων», ενώ στη δεύτερη «κοινωνικά απέχων»...

• ... Η ευαισθησία και ο συναισθηματικός κόσμος μιας κοινωνίας, η πνευματική της στάθμη και η αισθητική της καλλιέργεια μπορούν με πολύ ασφαλή τρόπο να προσδιοριστούν τόσο από τη συχνότητα του γέλιου όσο και από την ποιότητα των μέσων που το προκαλούν. Έτσι συχνά μας βοηθά να χαρακτηρίσουμε ένα λαό το αν γι' αυτόν μια κατάσταση θεωρείται κωμική ή όχι, ένας μορφασμός, μια χειρονομία, μια έκφραση, μια λέξη του προκαλεί γέλιο ή τον αφήνει αδιάφορο. Φυσικά κάτι ανάλογο συμβαίνει όταν πρόκειται να κρίνουμε ένα συγκεκριμένο άτομο· ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται το κωμικό, ο τρόπος με τον οποίο αντιδρά σ' αυτό και η ικανότητα του να κάνει χιούμορ συμβάλλουν πολύ στον χαρακτηρισμό του...

Ηλ. Σπυρόπουλος, Τα Αρχαία Ελληνικά στο Γυμνάσιο και το Λύκειο,
Εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 1980, σ. 44-5

• Η εκπληκτική περίπτωση Αμερικανού δημοσιογράφου. Θεράπευσε την αρθρίτιδα με το γέλιο.

από τις εφημερίδες

• Δε χρειάζεται να γίνει ιδιαίτερος λόγος για το πόσο απαραίτητο είναι το γέλιο στη ζωή μας. Η παρουσία του είναι ευεργετική και, αντίθετα, η απουσία του γίνεται δυσάρεστα αισθητή σε κάθε σχεδόν εκδήλωση της κοινωνικής ζωής.

Ηλ. Σπυρόπουλος, ό.π., σ. 44

• Από μια στατιστική που έγινε στη Γαλλία αποδείχτηκε ότι το 1939 γελούσαν 19΄ την ημέρα, ενώ το 1980 μόνο 6΄ την ημέρα.

• να γράψετε μια κωμική ιστορία (ευθυμογράφημα), μια σάτιρα, μια παρωδία
• να επινοήσετε ένα λογοπαίγνιο, ένα ανέκδοτο
• να παρουσιάσετε αυτοσχεδιάζοντας μια κωμική σκηνή
• να σχεδιάσετε μια γελοιογραφία.

• όταν βλέπουμε ένα σφάλμα, μια αδεξιότητα, ένα λάθος (γέλιο ανωτερότητας)
• όταν κάτι μας προκαλεί έκπληξη
• όταν επαναλαμβάνεται ένας λόγος, μια κίνηση, μια κατάσταση, μια σκηνή
• όταν συμβαίνει μια παρεξήγηση, π.χ. συγχέεται η ταυτότητα δύο προσώπων
• όταν έχουμε εκτροπή από το καθιερωμένο (νόρμα)· π.χ. ένας κροκόδειλος μιλάει σε ένα τηλεοπτικό παιχνίδι
• όταν έχουμε αντιστροφή όρων σε μια φράση, ρόλων σε μια κατάσταση κτλ.· π.χ. «– Γιατί πετάτε τα σκουπίδια σας στην ταράτσα μου; – Εσείς γιατί βάζετε την ταράτσα σας κάτω απ' τα σκουπίδια μου;» (αντιστροφή όρων σε μια φράση)· π.χ. «Ο κλέφτης που τον κλέβουν» (αντιστροφή ρόλων σε μια κατάσταση).
• όταν μεταφέρουμε/μεταθέτουμε μια φράση, μια σκηνή, μια ιστορία σ' ένα(ν) τόνο/ύφος που δεν της ταιριάζει: από το ταπεινό στο υψηλό (υπερβολή-grotesque), π.χ. η καυχησιολογία της μαντάμ-Σουσού, ή από το υψηλό στο ταπεινό (υποβάθμιση-burlesque), π.χ. η παρωδία της Ιλιάδας «Βατραχομυομαχία».

• Θεωρείτε «το γέλιο» βασικό κίνητρο για τη μάθηση;
• Νομίζετε ότι χρησιμοποιείται με αυτόν το σκοπό στην εκπαιδευτική διαδικασία;
• Πιστεύετε ότι «το γέλιο» λειτουργεί ως μέσο, για να δημιουργηθούν φιλικές σχέσεις ανάμεσα στους καθηγητές και τους μαθητές;
• Νομίζετε ότι η σοβαρότητα πρέπει να συνδέεται οπωσδήποτε με το βλοσυρό ύφος;
• Πώς μπορούμε να διακρίνουμε τα όρια ανάμεσα στη σοβαρότητα και τη σοβαροφάνεια;
• Ενθαρρύνεται ή αποθαρρύνεται «το γέλιο» στη σχολική πράξη, και για ποιους λόγους;

α) πώς μπορεί να ασκηθεί μια «αγωγή του γέλιου» στο σχολείο και

β) πώς μπορεί γενικότερα να εξασφαλιστεί μια ευχάριστη και δημιουργική ατμόσφαιρα στο σχολικό χώρο, από την οποία δε θα λείπει και το γέλιο.