ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΙ

[1] Μετὰ δὲ τοῦτο, ἐπειδὴ ἐδόκει τῷ Νικίᾳ καὶ τῷ Δημοσθένει ἱκανῶς παρεσκευάσθαι, καὶ ἡ ἀνάστασις ἤδη τοῦ στρατεύματος τρίτῃ ἡμέρᾳ ἀπὸ τῆς ναυμαχίας ἐγίγνετο. [2] Δεινὸν οὖν ἦν οὐ καθ᾽ ἓν μόνον τῶν πραγμάτων, ὅτι τάς τε ναῦς ἀπολωλεκότες πάσας ἀπεχώρουν καὶ ἀντὶ μεγάλης ἐλπίδος καὶ αὐτοὶ καὶ ἡ πόλις κινδυνεύοντες, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ ἀπολείψει τοῦ στρατοπέδου ξυνέβαινε τῇ τε ὄψει ἑκάστῳ ἀλγεινὰ καὶ τῇ γνώμῃ αἰσθέσθαι. [3] Τῶν τε γὰρ νεκρῶν ἀτάφων ὄντων, ὁπότε τις ἴδοι τινὰ τῶν ἐπιτηδείων κείμενον, ἐς λύπην μετὰ φόβου καθίστατο, καὶ οἱ ζῶντες καταλειπόμενοι τραυματίαι τε καὶ ἀσθενεῖς πολὺ τῶν τεθνεώτων τοῖς ζῶσι λυπηρότεροι ἦσαν καὶ τῶν ἀπολωλότων ἀθλιώτεροι. [4] Πρὸς γὰρ ἀντιβολίαν καὶ ὀλοφυρμὸν τραπόμενοι ἐς ἀπορίαν καθίστασαν, ἄγειν τε σφᾶς ἀξιοῦντες καὶ ἕνα ἕκαστον ἐπιβοώμενοι, εἴ τινά πού τις ἴδοι ἢ ἑταίρων ἢ οἰκείων, τῶν τε ξυσκήνων ἤδη ἀπιόντων ἐκκρεμαννύμενοι καὶ ἐπακολουθοῦντες ἐς ὅσον δύναιντο, εἴ τῳ δὲ προλίποι ἡ ῥώμη καὶ τὸ σῶμα, οὐκ ἄνευ ὀλίγων ἐπιθειασμῶν καὶ οἰμωγῆς ὑπολειπόμενοι, ὥστε δάκρυσι πᾶν τὸ στράτευμα πλησθὲν καὶ ἀπορίᾳ τοιαύτῃ μὴ ῥᾳδίως ἀφορμᾶσθαι, καίπερ ἐκ πολεμίας τε καὶ μείζω ἢ κατὰ δάκρυα τὰ μὲν πεπονθότας ἤδη, τὰ δὲ περὶ τῶν ἐν ἀφανεῖ δεδιότας μὴ πάθωσιν. [5] Κατήφειά τέ τις ἅμα καὶ κατάμεμψις σφῶν αὐτῶν πολλὴ ἦν. Οὐδὲν γὰρ ἄλλο ἢ πόλει ἐκπεπολιορκημένῃ ἐῴκεσαν ὑποφευγούσῃ, καὶ ταύτῃ οὐ σμικρᾷ· μυριάδες γὰρ τοῦ ξύμπαντος ὄχλου οὐκ ἐλάσσους τεσσάρων ἅμα ἐπορεύοντο. Καὶ τούτων οἵ τε ἄλλοι πάντες ἔφερον ὅτι τις ἐδύνατο ἕκαστος χρήσιμον, καὶ οἱ ὁπλῖται καὶ οἱ ἱππῆς παρὰ τὸ εἰωθὸς αὐτοὶ τὰ σφέτερα αὐτῶν σιτία ὑπὸ τοῖς ὅπλοις, οἱ μὲν ἀπορίᾳ ἀκολούθων, οἱ δὲ ἀπιστίᾳ· ἀπηυτομολήκεσαν γὰρ πάλαι τε καὶ οἱ πλεῖστοι παραχρῆμα. Ἔφερον δὲ οὐδὲ ταῦτα ἱκανά· σῖτος γὰρ οὐκέτι ἦν ἐν τῷ στρατοπέδῳ. [6] Καὶ μὴν ἡ ἄλλη αἰκία καὶ ἡ ἰσομοιρία τῶν κακῶν, ἔχουσά τινα ὅμως τὸ μετὰ πολλῶν κούφισιν, οὐδ᾽ ὣς ῥᾳδία ἐν τῷ παρόντι ἐδοξάζετο, ἄλλως τε καὶ ἀπὸ οἵας λαμπρότητος καὶ αὐχήματος τοῦ πρώτου ἐς οἵαν τελευτὴν καὶ ταπεινότητα ἀφῖκτο. [7] Μέγιστον γὰρ δὴ τὸ διάφορον τοῦτο [τῷ] Ἑλληνικῷ στρατεύματι ἐγένετο, οἷς ἀντὶ μὲν τοῦ ἄλλους δουλωσομένους ἥκειν αὐτοὺς τοῦτο μᾶλλον δεδιότας μὴ πάθωσι ξυνέβη ἀπιέναι, ἀντὶ δ᾽ εὐχῆς τε καὶ παιάνων, μεθ᾽ ὧν ἐξέπλεον, πάλιν τούτων τοῖς ἐναντίοις ἐπιφημίσμασιν ἀφορμᾶσθαι, πεζούς τε ἀντὶ ναυβατῶν πορευομένους καὶ ὁπλιτικῷ προσέχοντας μᾶλλον ἢ ναυτικῷ. ὅμως δὲ ὑπὸ μεγέθους τοῦ ἐπικρεμαμένου ἔτι κινδύνου πάντα ταῦτα αὐτοῖς οἰστὰ ἐφαίνετο.

Εγκατάλειψη του στρατοπέδου. Αναχώρηση των Αθηναίων













Απόλυτη διάψευση των αρχικών προσδοκιών τους

Μετά τη ναυμαχία στο λιμάνι των Συρακουσών και τη γενική συμπλοκή στη γύρω περιοχή, οι Συρακούσιοι και οι σύμμαχοι τους ἀνείλοντο (συγκέντρωσαν) τα ναυάγια και τους νεκρούς τους και τους έθαψαν με τιμές. Οι Αθηναίοι μετά τη συντριπτική τους ήττα ούτε καν διανοήθηκαν να ζητήσουν πρόσκαιρη ανακωχή για «ἀναίρεσιν» των δικών τους νεκρών (7.72.2). Ο πανικός τούς έκανε να σκέφτονται μόνο πώς θα διαφύγουν μέσα στη νύχτα.

καὶ ἀνάστασις ἤδη τοῦ στρατεύματος τρίτῃ ἡμέρᾳ, ἀπὸ τῆς ναυμαχίας ἐγένετο

Μεσολάβησαν δηλαδή 48 ώρες από το βράδυ της ημέρας της ναυμαχίας έως την αυγή της αναχώρησης. Το χρονικό αυτό διάστημα εκμεταλλεύτηκαν οι Συρακούσιοι, για να οχυρώσουν όλες τις διαβάσεις, από τις οποίες θα περνούσαν οι Αθηναίοι.

δεινὸν οὖν ἦν... τῶν πραγμάτων

Ο Θουκυδίδης κάνει μία διάκριση μεταξύ της πραγματικής τους κατάστασης (πράγματα), της οποίας κάθε πτυχή (αναπτυσσόμενη με το ὅτι) ήταν αποθαρρυντική και της επίπτωσης που είχε στο ηθικό του στρατεύματος η εγκατάλειψη του στρατοπέδου.

τῶν τε γὰρ νεκρῶν ἀτάφων ὄντων
 

Πρόκειται για παραβίαση του άγραφου, ηθικού νόμου, που όριζε ότι οι νεκροί πρέπει οπωσδήποτε να θάβονται. Η πληροφορία αυτή δείχνει το βαθμό κατάπτωσης του ηθικού των Αθηναίων.

ἐς λύπην μετὰ φόβου καθίστατο

Φοβούνταν την οργή των θεῶν, οι οποίοι τιμωρούσαν, όσους άφηναν άταφους τους νεκρούς τους (πρβλ. Σοφ. Ἀντιγ.458-460: ἀνδρὸς οὐδενὸς/φρόνημα δείσασ', ἐν θεοῖσι τὴν δίκην/ δώσειν). Επίσης ο καθένας καταλαμβανόταν από τρόμο, μήπως μείνει και ο ίδιος άταφος, αν πεθάνει στην υποχώρηση.

πολὺ τῶν τεθνεώτων τοῖς ζῶσι λυπηρότεροι ἦσαν καὶ τῶν ἀπολωλότων ἀθλιώτεροι

Η μετοχή τεθνεώτων περιγράφει τους νεκρούς ως αντικείμενα, η δε ἀπολωλότων ως όντα, τα οποία δεν μπορούν πλέον να δρουν ούτε να υποφέρουν.

οὐκ ἄνευ ὀλίγων ἐπιθειασμῶν καὶ οἰμωγῆς ὑπολειπόμενοι

Γεγονός είναι ότι οι ασθενείς και οι τραυματίες δεν αποδέχτηκαν εύκολα τη μοίρα τους και το άκουσμα των θρήνων τους ήταν το τίμημα που έπρεπε να πληρώσουν οι αρτιμελείς, επειδή τους άφηναν πίσω.

πεπονθότας... δεδιότας

Οι δύο μετοχές προσδιορίζουν το στράτευμα και είναι σχήμα «κατά σύνεσιν» ή κατά το νοούμενο (βλ. A.B. Μουμτζάκη, Συντακτικό της Αρχαίας ελληνικής §188, σελ. 173).

οὐδὲν γὰρ ἄλλο ἤ πόλει ἐκπεπολιορκημένῃ ἐῴκεσαν ὑποφευγούσῃ

Η παρομοίωση των 40.000 ανδρών που άρχισαν να πορεύονται, με ένα πληθυσμό που προσπαθεί να γλιτώσει από μια πόλη που έχει καταληφθεί μετά από πολιορκία, μαρτυρεί την περιγραφική δύναμη, την παραστατικότητα, το ρεαλισμό αλλά και την τραγική ένταση της θουκυδίδειας γραφής. Πρόκειται για ευφυέστατη επινόηση του ιστορικού, η οποία αποδίδει το πλήθος των ανθρώπων αλλά και το μέγεθος της καταστροφής τους. Ωστόσο δεν πρόκειται για συρφετό. Το στράτευμα μέχρι αυτή τη στιγμή προχωρεί συντεταγμένο.

μυριάδες γὰρ τοῦ ξύμπαντος ὄχλου οὐκ ἐλάσσους τεσσάρων ἅμα ἐπορεύοντο

Ο Θουκυδίδης φαίνεται ότι υπολογίζει τον αριθμό αυτών που στάλθηκαν στη Σικελία σε όχι μικρότερο των 40.000 βάσει των όσων αναφέρει στο 6.43 και 7.16.2 και 42.1. Υποθέτει ότι τα 40 πλοία στην πρώτη επιχείρηση και ο ίδιος αριθμός πλοίων στη δεύτερη μετέφεραν στρατό (ήταν δηλαδή μεταγωγικά). Είναι ωστόσο βέβαιο ότι έχει συμπεριλάβει δούλους στον αριθμό των 40.000 ανδρών, υπολογίζοντας ότι ο αριθμός των δούλων, που έμεινε, ήταν περίπου ίσος με τον αριθμό των στρατιωτών και ναυτών που σκοτώθηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή χάθηκαν. (Πβ. Ίσοκρ. Περί εἰρήνης 86).

παρὰ τὸ εἰωθὸς

Είναι η σαφέστερη μαρτυρία, που επιβεβαιώνει ότι το σώμα των οπλιτών χρησιμοποιούσε στο πεδίο της μάχης δούλους για τη μεταφορά των χρησίμων.

οἱ μὲν ἀπορίᾳ ἀκολούθων

Οι ιππείς ακολουθούνταν από προσωπικούς ακολούθους (υπηρέτες), οι οποίοι μετέφεραν τα απαραίτητα.

οἱ δὲ ἀπιστίᾳ

Διότι δεν πίστευαν τους εναπομείναντες από τους δούλους, φοβούμενοι, μήπως και αυτοί αυτομολήσουν, όπως και οι υπόλοιποι.

καὶ μὴν ἡ ἄλλη αἰκία... ἐδοξάζετο

Η ανακούφιση που αισθάνεται κανείς, όταν βρίσκεται στην ίδια δεινή κατάσταση μαζί με πολλούς άλλους, δεν παρηγορούσε τους Αθηναίους, αντίθετα η διάχυτη σε όλους δυστυχία ενίσχυε την αίσθηση του τραγικού αδιεξόδου, που ορθωνόταν ενώπιον τους.

οἷς

Αναφέρεται στο «στρατεύματι»· λέξη με περιληπτική σημασία

[τῷ] Ἑλληνικῷ στρατεύματι

Ο προσδιορισμός Ἑλληνικῷ είναι απαραίτητος. Ο Θουκυδίδης είχε υπόψη του ολέθρους που έπληξαν πολυπληθή ανατολικά στρατεύματα.

ἀντὶ δ' εὐχῆς τε καὶ παιάνων μεθ' ὧν ἐξέπλεον

Κατά την αναχώρηση του στόλου από τον Πειραιά (βλ. 6.32). Πρόκειται για τραγική μεταβολή της θέσης τους.

[77.1] «Καὶ ἐκ τῶν παρόντων, ὦ Ἀθηναῖοι καὶ ξύμμαχοι, ἐλπίδα χρὴ ἔχειν (ἤδη τινὲς καὶ ἐκ δεινοτέρων ἢ τοιῶνδε ἐσώθησαν), μηδὲ καταμέμφεσθαι ὑμᾶς ἄγαν αὐτοὺς μήτε ταῖς ξυμφοραῖς μήτε ταῖς παρὰ τὴν ἀξίαν νῦν κακοπαθίαις. [2] Κἀγώ τοι οὐδενὸς ὑμῶν οὔτε ῥώμῃ προφέρων (ἀλλ᾽ ὁρᾶτε δὴ ὡς διάκειμαι ὑπὸ τῆς νόσου) οὔτ᾽ εὐτυχίᾳ δοκῶν που ὕστερός του εἶναι κατά τε τὸν ἴδιον βίον καὶ ἐς τὰ ἄλλα, νῦν ἐν τῷ αὐτῷ κινδύνῳ τοῖς φαυλοτάτοις αἰωροῦμαι· καίτοι πολλὰ μὲν ἐς θεοὺς νόμιμα δεδιῄτημαι, πολλὰ δὲ ἐς ἀνθρώπους δίκαια καὶ ἀνεπίφθονα. [3] Ἀνθ᾽ ὧν ἡ μὲν ἐλπὶς ὅμως θρασεῖα τοῦ μέλλοντος, αἱ δὲ ξυμφοραὶ οὐ κατ᾽ ἀξίαν δὴ φοβοῦσιν. Τάχα δὲ ἂν καὶ λωφήσειαν· ἱκανὰ γὰρ τοῖς τε πολεμίοις ηὐτύχηται, καὶ εἴ τῳ θεῶν ἐπίφθονοι ἐστρατεύσαμεν, ἀποχρώντως ἤδη τετιμωρήμεθα. [4] Ἦλθον γάρ που καὶ ἄλλοι τινὲς ἤδη ἐφ᾽ ἑτέρους, καὶ ἀνθρώπεια δράσαντες ἀνεκτὰ ἔπαθον. Καὶ ἡμᾶς εἰκὸς νῦν τά τε ἀπὸ τοῦ θεοῦ ἐλπίζειν ἠπιώτερα ἕξειν (οἴκτου γὰρ ἀπ᾽ αὐτῶν ἀξιώτεροι ἤδη ἐσμὲν ἢ φθόνου), καὶ ὁρῶντες ὑμᾶς αὐτοὺς οἷοι ὁπλῖται ἅμα καὶ ὅσοι ξυντεταγμένοι χωρεῖτε μὴ καταπέπληχθε ἄγαν, λογίζεσθε δὲ ὅτι αὐτοί τε πόλις εὐθύς ἐστε ὅποι ἂν καθέζησθε καὶ ἄλλη οὐδεμία ὑμᾶς τῶν ἐν Σικελίᾳ οὔτ᾽ ἂν ἐπιόντας δέξαιτο ῥᾳδίως οὔτ᾽ ἂν ἱδρυθέντας που ἐξαναστήσειεν. [5] Τὴν δὲ πορείαν ὥστ᾽ ἀσφαλῆ καὶ εὔτακτον εἶναι αὐτοὶ φυλάξατε, μὴ ἄλλο τι ἡγησάμενος ἕκαστος ἢ ἐν ᾧ ἂν ἀναγκασθῇ χωρίῳ μάχεσθαι, τοῦτο καὶ πατρίδα καὶ τεῖχος κρατήσας ἕξειν. [6] Σπουδὴ δὲ ὁμοίως καὶ νύκτα καὶ ἡμέραν ἔσται τῆς ὁδοῦ· τὰ γὰρ ἐπιτήδεια βραχέα ἔχομεν, καὶ ἢν ἀντιλαβώμεθά του φιλίου χωρίου τῶν Σικελῶν (οὗτοι γὰρ ἡμῖν διὰ τὸ Συρακοσίων δέος ἔτι βέβαιοι εἰσίν), ἤδη νομίζετε ἐν τῷ ἐχυρῷ εἶναι. Προπέπεμπται δ᾽ ὡς αὐτούς, καὶ ἀπαντᾶν εἰρημένον καὶ σιτία ἄλλα κομίζειν.
[7] Τό τε ξύμπαν γνῶτε, ὦ ἄνδρες στρατιῶται, ἀναγκαῖόν τε ὂν ὑμῖν ἀνδράσιν ἀγαθοῖς γίγνεσθαι ὡς μὴ ὄντος χωρίου ἐγγὺς ὅποι ἂν μαλακισθέντες σωθείητε καί, ἢν νῦν διαφύγητε τοὺς πολεμίους, οἵ τε ἄλλοι τευξόμενοι ὧν ἐπιθυμεῖτέ που ἐπιδεῖν καὶ οἱ Ἀθηναῖοι τὴν μεγάλην δύναμιν τῆς πόλεως καίπερ πεπτωκυῖαν ἐπανορθώσοντες· ἄνδρες γὰρ πόλις, καὶ οὐ τείχη οὐδὲ νῆες ἀνδρῶν κεναί.»

Ο λόγος του Νικία

Αναφορά στην προσωπική του τύχη






Οδηγίες για την πορεία




Αισιοδοξία ότι η αθηναϊκή δύναμη θα ανορθωθεί ξανά

Ὁρῶν δὲ ὁ Νικίας...ὠφελεῖν τι

Μολονότι ο Νικίας διέπραξε πολλά σφάλματα, εντούτοις είναι αξιοθαύμαστη η αποφασιστικότητα που δείχνει στην παρούσα οικτρή κατάσταση. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα όσα αναφέρει για το γέροντα και άρρωστο πλέον στρατηγό ο Πλούταρχος (Νικ. 26.4): πολλῶν δὲ δεινῶν ἐν τῷ στρατοπέδῳ φαινομένων, οὐδὲν ἦν οἰκτρότερον αὐτοῦ Νικίου θέαμα, κεκακωμένου μὲν ὑπὸ τῆς ἀσθενείας, συνεσταλμένου δὲ παρ' ἀξίαν εἰς τὸ σῶμα πολλῶν διὰ τὴν νόσον δεόμενον, πράττοντος δὲ μετ' ἀρρωστίας καὶ καρτεροῦντος ἅ πολλοὶ τῶν ἐρρωμένων μόλις ὑπέμενον, καταφανοῦς δὲ πᾶσιν ὄντος οὐ δι' ἑαυτὸν οὐδὲ τῷ φιλοψυχεῖν τοῖς πόνοις ἐμμένοντος, ἀλλὰ δι' ἐκείνους τὴν ἐλπίδα μὴ προϊεμένου. (Κι ενώ πολλές συμφορές φαίνονταν στο στρατόπεδο, κανένα θέαμα δεν ήταν πιο αξιολύπητο από τον ίδιο το Νικία, εξαντλημένο από την αρρώστια και περιορισμένο, παρά την αξία του, στα απολύτως απαραίτητα και σε πολύ λίγα εφόδια για το σώμα του, αν και είχε ανάγκη από πολλά εξαιτίας της ασθένειας· και ενώ ήταν άρρωστος έδειχνε τέτοια καρτερικότητα σε πράγματα που πολλοί από τους υγιείς με δυσκολία υπέμεναν, κι ήταν ολοφάνερο σε όλους ότι έκανε υπομονή όχι για τον εαυτό του ή από αγάπη για τη ζωή του, αλλά γιατί δεν εγκατέλειπε την ελπίδα για χάρη εκείνων) (μετάφραση από τη μεταφραστική ομάδα εκδ. Κάκτου).

οὔτ' εὐτυχίᾳ δοκῶν που ὕστερός του εἶναι κατά τε τὸν ἴδιον βίον καὶ ἐς τὰ ἄλλα
 

Ο Νικίας διέπρεπε και κατά τον πλούτο και ως προς τη λαμπρότητα της καταγωγής του.

κἀγώ τοι... τοῖς φαυλοτάτοις αἰωροῦμαι

Το επίθετο δε χρησιμοποιείται εδώ με την ηθική του σημασία αλλά με την πολιτική: τοῖς εὐτελεστάτοις. Εκφράζεται έτσι μια αριστοκρατική αντίληψη απολύτως σύμφωνη με το χαρακτήρα και με τη γενικότερη ιδεολογία του Νικία.

ἀνθ' ὧν

Δηλαδή της ευσέβειας προς τους θεούς και της δικαιοσύνης προς τους ανθρώπους. Ο Νικίας δεν ήταν φύσει τέτοιος χαρακτήρας, αλλά τα λέει αυτά για να εμψυχώσει το στρατό. Αξιοσημείωτη είναι η μαρτυρία του Πλούταρχου για τον Αθηναίο στρατηγό (Νικ. 2): τῇ φύσει γὰρ ὤν ἀθαρσὴς καὶ δύσελπις, ἐν μὲν τοῖς πολεμικοῖς ἀπέκρυπτεν εὐτυχίᾳ τὴν δειλίαν («Από τη φύση του ήταν άτολμος και απαισιόδοξος, όμως στον πόλεμο η καλή του τύχη έκρυβε τη δειλία του». (Μετάφραση από τη μεταφραστική ομάδα εκδ. Κάκτου).

ὅμως

Παρά τη δυσχερέστατη τωρινή μας κατάσταση

οὐ κατ' ἀξίαν δὴ

Η χρήση του δὴ υποδηλώνει ότι η συμφορά οδήγησε τους Αθηναίους σε αμφισβήτηση της αξίας τους, γεγονός που τονίζεται και στην §1.Ο Νικίας όμως δε φαίνεται να αμφιβάλλει καθόλου για την αξία του στρατού του. Οι αποτυχίες δεν εγείρουν σε καμιά περίπτωση θέμα αξίας του αθηναϊκού στρατεύματος, ούτε τον ανησυχούν υπέρμετρα. Τα λόγια του φανερώνουν την πεποίθησή του ότι ο στρατός του, ακόμα και τώρα, είναι ικανός να νικήσει.

εἰ τῳ θεῶν ἐπίφθονοι ἐστρατεύσαμεν

Οι αρχαίοι πίστευαν ότι το θείο είναι φθονερό (βλ. παράθεμα 2, σελ. 395).

ἀνθρώπεια δράσαντες ἀνεκτὰ ἔπαθον

Η παραδοσιακή αντίθεση δρᾶσαι/παθεῖν υποδηλώνει έγκλημα και τιμωρία. Έτσι το επίθετο ἀνθρώπεια σημαίνει: πράξεις που μπορεί να περιμένει κανείς από τη φύση του ανθρώπου, που είναι επιρρεπής στα σφάλματα. Με τη φράση αυτή ο Νικίας ομολογεί ότι η εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία ήταν πράξη άδικη.

τά τε ἀπὸ τοῦ θεοῦ

Ὀταν ο αρχαίος Έλληνας έκανε λόγο για θεό χωρίς να προσδιορίζει συγκεκριμένη θεότητα, εννοούσε το Δία ή οποιονδήποτε σχετιζόμενο με το πρόβλημά του θεό.

οἴκτου γὰρ ἀπ' αὐτῶν ἀξιώτεροι ἐσμὲν ἤ φθόνου

Γενικά οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων δεν αισθάνονται έλεος. Πάντως οι άνθρωποι που βρίσκονται σε δεινή θέση εύλογα στρέφονται προς τους θεούς και εκλιπαρούν την ευσπλαχνία τους.

οἷοι ὁπλῖται

Στη Σικελία είχε σταλεί το άνθος των Αθηναίων οπλιτών.

δέξαιτο

Ως στρατιωτικός όρος το δέχεσθαι (δέχομαι, αντιμετωπίζω τον εχθρό) είναι αντίθετο του φεύγειν (τρέπομαι σε φυγή, διαφεύγω, προσπαθώ να σωθώ με τη φυγή, δειλιάζω).

κρατήσας

Η μετοχή είναι υποθετική.

σπουδὴ δὲ... τῆς ὁδοῦ

Τα λόγια αυτά του Νικία αποτελούν υπόσχεση και όχι διαταγή προς το στράτευμα.

οὗτοι γὰρ ἡμῖν διὰ τὸ Συρακοσίων δέος ἔτι βέβαιοι εἰσὶν

Οι Σικελοί φοβούνταν τους Συρακουσίους, διότι είχαν αποστατήσει απ' αυτούς. Οι Αθηναίοι είχαν και Σικελιώτες συμμάχους, αλλά αυτοί δεν ήταν πλέον βέβαιοι.

οἵ τε ἄλλοι

Χωρίζει τους στρατιώτες σε δύο κατηγορίες, στους συμμάχους και στους Αθηναίους.

καίπερ πεπτωκυῖαν

Η πτώση της πόλης αποδίδεται στις δυστυχίες που επέφερε η εκστρατεία στη Σικελία. Πολύ εύστοχη είναι η αντίθεση που δημιουργεί η χρήση των δύο μετοχών: πεπτωκυῖαν ἐπανορθώσοντες.

ἄνδρες γὰρ πόλις

Αυτή η άποψη δε διατυπώθηκε πρώτη φορά από το Θουκυδίδη, αλλά χρονολογείται τουλάχιστον από την εποχή του λυρικού ποιητή Αλκαίου (βλ. παράθεμα 3, σελ. 395).

2. Πβ. Ομ. Οδ. ε 118: «Σχέτλιοί ἐστε, θεοί, ζηλήμονες ἔξοχον ἄλλων» «Θεοί, είστε φοβεροί, και φθονεροί περισσότερο απ' τους άλλους» (Μετάφραση Γ.Δ. Ζευγώλη)

Ηρόδ. 1. 32. 1 (Σόλων προς Κροίσο): «Ὦ Κροῖσε, ἐπιστάμενόν με τὸ θεῖον πᾶν ἐὸν φθονερόν τε καὶ ταραχῶδες ἐπειρωτᾷς ἀνθρωπηίων πρηγμάτων πέρι».
«Ρωτάς για τα ανθρώπινα πράγματα εμένα, άνθρωπο που ξέρει ότι οι θεοί είναι ζηλότυποι και αρέσκονται να διαταράσσουν τα πάντα».

Ηρόδ. 7. 10 ε (Αρτάβανος προς Ξέρξη):

«Ὁρᾷς δὲ ὡς ἐς οἰκήματα τὰ μέγιστα αἰεὶ καὶ δένδρεα τὰ τοιαῦτα ἀποσκήπτει τὰ βέλεα. Φιλέει γὰρ ὁ θεὸς τὰ ὑπερέχοντα πάντα κολούειν. Οὕτω δὲ καὶ στρατὸς πολλὸς ὑπὸ ὀλίγου διαφθείρεται κατὰ τοιόνδε· ἐπεάν σφι ὁ θεὸς φθονήσας φόβον ἐμβάλῃ ἤ βροντήν, δι' ὧν ἐφθάρησαν ἀναξίως ἑωυτῶν. Οὐ γὰρ ἔα φρονέειν μέγα ὁ θεὸς ἄλλον ἤ ἑωυτόν».
«Βλέπεις πώς εκτινάσσει ο θεός τα βέλη του εναντίον των υψηλότατων οικοδομημάτων και δέντρων. Διότι ο θεός αγαπά να ταπεινώνει όλα τα υπερέχοντα. Έτσι και στράτευμα πολυάριθμο για τον ίδιο λόγο καταστρέφεται από ολιγάριθμο, όταν ο θεός από φθόνο εμπνεύσει σε αυτό φόβο ή κατάπληξη, εξαιτίας των οποίων χάνεται κατά τρόπο ανάξιό του. Διότι ο θεός δεν επιτρέπει να μεγαλοφρονεί άλλος παρά αυτός μόνος».

3. (Ιερεύς) «Ὡς εἴπερ ἄρξεις τῆσδε γῆς, ὥσπερ κρατεῖς, / ξὺν ἀνδράσιν κάλλιον ἤ κενῆς κρατεῖν / ὡς οὐδέν ἐστιν οὔτε πύργος οὔτε ναῦς / ἔρημος ἀνδρῶν μὴ ξυνοικούντων ἔσω». (Οιδίπους τύραννος, 54-57)
«Αν εδώ ακόμα βασιλέψεις, κάλλιο να κυβερνάς λαό, παρά άδεια χώρα· γιατί ούτε κάστρο, ούτε καράβι αξίζει, αν είναι έρμο, χωρίς ανθρώπους μέσα». (Φ. Πολίτης, Εστία, 1936).
(Αίμων) Πόλις γὰρ οὐκ ἐσθ' ἥτις ἀνδρός ἐσθ' ἑνός.
(Κρέων) Οὐ τοῦ κρατοῦντος ἡ πόλις νομίζεται;
(Αίμων) Καλῶς ἐρήμης γ' ἄν συ γῆς ἄρχοις μόνος.
(Αντιγόνη, 737-739)
—  Πόλη καμιά δεν είναι ενός ανθρώπου
—  Στον άρχοντά της δεν ανήκει η πόλη;
—  Όμορφα θα βασίλευες μόνος στην ερημιά.
(Κ.Χ. Μύρης, Εταιρεία Σπουδών, 1980)

Αφού συμβουλευτείτε τα παράλληλα κείμενα του Ηροδότου στο πλαίσιο (παράθεμα 2), να σχολιάσετε την ομοιότητα στην προβληματική των δύο ιστορικών (Ηροδότου-Θουκυδίδη) σχετικά με την πίστη των αρχαίων Ελλήνων για τη φθονερή φύση του θείου. Υπάρχουν τέτοιες δοξασίες σήμερα στο λαό μας; Αν ναι, πού τις αποδίδετε;

Να σχολιάσετε την ακόλουθη άποψη. Προσπαθήστε να τεκμηριώσετε τη σύμφωνη ή αντίθετη δική σας γνώμη. «Ο λόγος του Νικία και με ιστορικά κριτήρια και με ποιητικά είναι ταιριαστός στην περίσταση και στο πρόσωπο. Ως ιστορικό στοιχείο βοηθάει στην καλύτερη κατανόηση της ψυχολογίας και των σκέψεων που είχαν οι Αθηναίοι μετά την αποφασιστική ήττα στο μεγάλο Λιμάνι. Αλλά και η περιγραφή των γεγονότων από το Θουκυδίδη βοηθάει στην κατανόηση του λόγου. Έτσι λόγοι και έργα συμπλέκονται σε άρρηκτο σύνολο... ο Νικίας με την αβουλία του, την ιδιοτέλεια και την προσήλωσή του στη συμβατική ηθική, εξαιτίας της πλήρους αντιστροφής των σχεδίων και της τύχης του, αποκτάει την τραγικότητα που μπορεί να συναντήσει κανείς στη μοίρα των συμβατικών ανθρώπων, οι οποίοι έχουν την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να περάσουν στην ιστορία ως ωφέλιμοι για την πατρίδα τους, χωρίς να δεχτούν να αντιμετωπίσουν προσωπικά πραγματικό κίνδυνο, όταν χρειαστεί» (Ε.Μ. Σούλης, ό.π., σσ. 50-51).

Γιατί ο Νικίας παραλληλίζει το στρατό του με πολιτεία (77.4); Θεωρείτε τον παραλληλισμό εναρμονισμένο και κατάλληλο προς τις περιστάσεις υπό τις οποίες γίνεται; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.