4. Τα Αριθμητικά

4. TΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ

Χρήση και μορφή

Αριθμητικά επίθετα (απόλυτα, τακτικά, πολλαπλασιαστικά, αναλογικά)

Αριθμητικά ουσιαστικά (προσεγγιστικά, περιληπτικά)

4.1

Ορισμός - Λειτουργία - Χρήση

Τα αριθμητικά δηλώνουν αριθμό, σειρά, μέγεθος και ποσότητα. Είναι είτε επίθετα (αριθμητικά επίθετα), π.χ. ένας, δύο κτλ., είτε ουσιαστικά (αριθμητικά ουσιαστικά), π.χ. μονάδα, δυάδα κτλ.

4.2

Μορφολογία

α. Αριθμητικά επίθετα

Τα αριθμητικά επίθετα, ανάλογα με τη λειτουργία που επιτελούν και τη σημασία που έχουν στον λόγο, χωρίζονται σε απόλυτα, τακτικά, πολλαπλασιαστικά και αναλογικά.

Απόλυτα αριθμητικά

Τα απόλυτα αριθμητικά φανερώνουν ένα ορισμένο πλήθος από πρόσωπα, ζώα ή πράγματα, π.χ. πέντε άτομα, τρία καναρίνια.

Κλίση – Παρατηρήσεις

Τα απόλυτα αριθμητικά δύο ή δυο και από το πέντε μέχρι το εκατό έχουν τον ίδιο τύπο σε όλα τα γένη και σε όλες τις πτώσεις. Τα αριθμητικά ένας-μία/μια-ένα, τρεις-τρία και τέσσερις-τέσσερα έχουν τρία γένη και κλίνονται το πρώτο μόνο στον ενικό αριθμό, ενώ τα άλλα δύο μόνο στον πληθυντικό.

ένας-μια-ένα				τρεις-τρία		τέσσερις-τέσσερα
	Αρσ.	Θηλ.	Ουδ.	Αρσ.,Θηλ.	Ουδ.	Αρσ.,Θηλ.	Ουδ.
Ονομ.	ένας	μία/μια	ένα	τρεις	τρία	τέσσερις	τέσσερα
Γεν.	ενός	μίας/μιας	ενός	τριών	τριών	τεσσάρων	τεσσάρων
Αιτ.	έναν	μία(ν)/μια(ν)	ένα	τρεις	τρία	τέσσερις	τέσσερα

Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται και τα απόλυτα αριθμητικά που λήγουν όπως τα παραπάνω, π.χ. δεκατρείς, δεκατέσσερις, διακόσιοι τρεις, πεντακόσιοι τέσσερις.

Για τον αριθμό 0 χρησιμοποιείται το ουδέτερο ουσιαστικό μηδέν: Ον. – Αιτ.: το μηδέν, Γεν.: του μηδενός.

Για τη μισή μονάδα χρησιμοποιείται το επίθετο μισός-μισή-μισό, το οποίο, όταν συντίθεται ως δεύτερο συνθετικό με άλλα αριθμητικά επίθετα, παίρνει τη μορφή -ήμισι (μετά από σύμφωνο) και -μισι (μετά από φωνήεν), π.χ. τρεισήμισι, πεντέμισι.

Τα απόλυτα αριθμητικά από το διακόσια και πάνω κλίνονται όπως τα αντίστοιχα επίθετα με τις ίδιες καταλήξεις στον πληθυντικό αριθμό, π.χ. τίμιοι-τίμιες-τίμια → διακόσιοι-διακόσιες-διακόσια.

Οι μορφολογικοί τύποι μία, μίαν και δύο χρησιμοποιούνται συνήθως για μεγαλύτερη έμφαση, ενώ οι μορφολογικοί τύποι μια, μιαν και δυο χρησιμοποιούνται σε πιο χαλαρή ομιλία, π.χ. Έχεις μόνο μία μητέρα, αλλά δεν έχεις μια μόνο θεία. Τα γράμματα φτάνουν δυο δυο.

Οι αριθμοί επτά (εφτά), οκτώ (οχτώ) και τα παράγωγά τους, καθώς και τα σύνθετα αριθμητικά που περιέχουν αυτούς τους αριθμούς, παρουσιάζουν τύπους με τα συμφωνικά συμπλέγματα πτ και κτ αντίστοιχα (επτά, οκτώ) και τύπους με τα φτ και χτ αντίστοιχα (εφτά, οχτώ). Οι πρώτοι χρησιμοποιούνται σε τυπικό και ουδέτερο ύφος, ενώ οι δεύτεροι σε οικείο, καθημερινό ύφος, π.χ. Οι σοφοί της αρχαιότητος ήταν επτά. Δος του οχτακόσια ευρώ. Αντίστοιχη υφολογική διαφορά υφίσταται μεταξύ του εννέα και του εννιά, μεταξύ του ένδεκα και του έντεκα, μεταξύ του δεκαέξι και του δεκάξι.

Τα απόλυτα αριθμητικά που δηλώνουν εκατοντάδες παρουσιάζουν δύο τύπους σε όλες τις πτώσεις, έναν με ι πριν από την κατάληξη και έναν χωρίς ι, π.χ. διακόσιοι και διακόσοι. Ο δεύτερος προφανώς προέρχεται από διαλεκτική επίδραση και χρησιμοποιείται σε καθημερινό λαϊκό λόγο, π.χ. Οι τριακόσιοι του Λεωνίδα, αλλά Κέρδισε τρακόσες χιλιάδες στο λαχείο.

Τακτικά αριθμητικά

Τα τακτικά αριθμητικά φανερώνουν τη θέση που παίρνει κάποιο πρόσωπο ή κάποιο πράγμα σε μια σειρά από όμοια πρόσωπα ή πράγματα, π.χ. Η Ελένη ήρθε πρώτη, ενώ ο Γιώργος τρίτος.

Οι καταλήξεις των τακτικών αριθμητικών είναι -(τ)ος, -(τ)η, -(τ)ο και κλίνονται όπως τα αντίστοιχα επίθετα σε -ος, -η, -ο.

Στα τακτικά αριθμητικά που αποτελούνται από δύο ή περισσότερες λέξεις κλίνονται όλες οι λέξεις, π.χ. ο χιλιοστός εξηκοστός τρίτος, του χιλιοστού εξηκοστού τρίτου κτλ.

Τα προπαροξύτονα τακτικά αριθμητικά παρουσιάζουν σε πολλές περιπτώσεις (όπως τα αντίστοιχα επίθετα σε -ος, -η, -ο, σ. 49) διπλό τονισμό στην προπαραλήγουσα και στην παραλήγουσα, π.χ. έβδομης και εβδόμης. Οι τύποι με τόνο στην παραλήγουσα συνηθίζονται σε τυπικό και επίσημο ύφος, ενώ οι τύποι με τόνο στην προπαραλήγουσα συνηθίζονται σε οικείο και σε ουδέτερο ύφος, π.χ. Είναι απόφοιτος του Δευτέρου Εκκλησιαστικού Λυκείου Αθηνών, ενώ Είναι ο νικητής του έβδομου πανελλήνιου αυτοκινητιστικού αγώνα.

Πίνακας των απόλυτων και τακτικών αριθμητικών

Αραβικά ψηφία	Ελληνικά σημεία	Απόλυτα αριθμητικά	Τακτικά αριθμητικά
1	α´	ένας, μία/μια, ένα	πρώτος, -η, -ο
2	β´	δύο/δυο	δεύτερος, -η, -ο
3	γ´	τρεις, τρία	τρίτος, -η, -ο
4	δ´	τέσσερις, τέσσερα	τέταρτος, -η, -ο
5	ε´	πέντε	πέμπτος, -η, -ο
6	στ΄(ς)΄	έξι	έκτος, -η, -ο
7	ζ´	επτά/εφτά	έβδομος, -η, -ο
8	η´	οκτώ/οχτώ	όγδοος, -η, -ο
9	θ´	εννέα/εννιά	ένατος, -η, -ο
10	ι´	δέκα	δέκατος, -η, -ο
11	ια´	ένδεκα/έντεκα	ενδέκατος, -η, -ο
			εντέκατος, -η, -ο
12	ιβ´	δώδεκα	δωδέκατος, -η, -ο
13	ιγ´	δεκατρία	δέκατος τρίτος
14	ιδ´	δεκατέσσερα	δέκατος τέταρτος
15	ιε´	δεκαπέντε	δέκατος πέμπτος
16	ιστ´(ις´)	δεκαέξι/δεκάξι	δέκατος έκτος
17	ιζ´	δεκαεπτά/δεκαεφτά	δέκατος έβδομος
18	ιη´	δεκαοκτώ/δεκαοχτώ	δέκατος όγδοος
19	ιθ´	δεκαεννέα/δεκαεννιά	δέκατος ένατος
20	κ´	είκοσι	εικοστός, -ή, -ό
21	κα´	είκοσι ένας, μία, ένα	εικοστός πρώτος
22	κβ´	είκοσι δύο	εικοστός δεύτερος
30	λ´	τριάντα	τριακοστός
40	μ´	σαράντα	τεσσαρακοστός
50	ν´	πενήντα	πεντηκοστός
60	ξ´	εξήντα	εξηκοστός
70	ο´	εβδομήντα	εβδομηκοστός
80	π´	ογδόντα	ογδοηκοστός
90		ενενήντα	ενενηκοστός
100	ρ´	εκατό	εκατοστός
101	ρα΄	εκατόν ένας, μία, ένα	εκατοστός πρώτος
102	ρβ΄	εκατό(ν) δύο	εκατοστός δεύτερος
200	σ΄	διακόσιοι, -ες, -α	διακοσιοστός, -ή, -ό
300	τ΄	τριακόσιοι, -ες, -α	τριακοσιοστός, -ή, -ό
400	υ΄	τετρακόσιοι, -ες,- α	τετρακοσιοστός, -ή, -ό
500	φ΄	πεντακόσιοι, -ες, -α	πεντακοσιοστός, -ή, -ό
600	χ΄	εξακόσιοι, -ες, -α	εξακοσιοστός, -ή, -ό
700	ψ΄	επτακόσιοι, -ες, -α	επτακοσιοστός,-ή, -ό
		εφτακόσιοι, -ες, -α	εφτακοσιοστός,-ή, -ό
800	ω΄	οκτακόσιοι, -ες, -α	οκτακοσιοστός,-ή, -ό
		οχτακόσιοι, -ες, -α	οχτακοσιοστός,-ή, -ό
900		εννιακόσιοι, -ες, -α	εννιακοσιοστός,-ή, -ό
1.000	‚α	χίλιοι, -ες, -α	χιλιοστός,-ή, -ό
2.000	‚β	δύο χιλιάδες	δισχιλιοστός,-ή, -ό
10.000	‚ι	δέκα χιλιάδες	δεκακισχιλιοστός,-ή, -ό
100.000	‚ρ	εκατό χιλιάδες	εκατοντακισχιλιοστός,-ή, -ό
1.000.000		ένα εκατομμύριο	εκατομμυριοστός, -ή, -ό
1.000.000.000		ένα δισεκατομμύριο	δισεκατομμυριοστός, -ή, -ό

Πολλαπλασιαστικά αριθμητικά

Τα πολλαπλασιαστικά αριθμητικά δηλώνουν την ποσότητα των μερών από τα οποία αποτελείται κάτι, π.χ. διπλός (δηλ. αποτελείται από δύο μέρη).

Πολλαπλασιαστικά αριθμητικά είναι τα εξής: α) απλά: απλός, διπλός, τριπλός, τετραπλός, πενταπλός, εξαπλός, δεκαπλός, εικοσαπλός, εκατονταπλός κτλ., β) σύνθετα με το διπλός: τρίδιπλος, τετράδιπλος κτλ.

Οι καταλήξεις των πολλαπλασιαστικών αριθμητικών είναι -πλό(ο)ς, -πλή(η), -πλό(ο) και κλίνονται όπως τα επίθετα σε -ος, -η, -ο.

Αναλογικά αριθμητικά

Τα αναλογικά αριθμητικά δηλώνουν πόσες φορές ένα ποσό είναι μεγαλύτερο από ένα άλλο, π.χ. Ο μισθός του Γιώργου είναι διπλάσιος από τον μισθό του Κώστα (δηλ. δύο φορές μεγαλύτερος).

Αναλογικά αριθμητικά είναι τα διπλάσιος, τριπλάσιος, τετραπλάσιος, πενταπλάσιος, εξαπλάσιος, εφταπλάσιος, εικοσαπλάσιος κτλ.

Οι καταλήξεις των αναλογικών αριθμητικών είναι -πλάσιος, -πλάσια, -πλάσιο και κλίνονται όπως τα επίθετα σε -ιος, -ια, -ιο.

β. Αριθμητικά ουσιαστικά

Τα αριθμητικά ουσιαστικά είναι αφηρημένα περιληπτικά ουσιαστικά και φανερώνουν ή ένα σύνολο από μονάδες (περιληπτικά), π.χ. Αγόρασα μια δωδεκάδα πιάτα, ή ένα πλήθος κατά προσέγγιση (προσεγγιστικά), π.χ. Ήταν καμιά δεκαριά παιδιά.

Σχηματίζονται από τα απόλυτα αριθμητικά με τις καταλήξεις -άδα ή -(α)ριά, π.χ. δεκάδα, δεκαριά (απότο δέκα).

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ:

Τα απόλυτα αριθμητικά από το ένα μέχρι το είκοσι γράφονται με μία λέξη, ενώ από το είκοσι ένα και πάνω με ξεχωριστές λέξεις οι μονάδες, οι δεκάδες, οι εκατοντάδες κτλ., π.χ. δεκατρία, χίλια τριακόσια τριάντα οκτώ.

Τα τακτικά αριθμητικά από το δέκατος τρίτος και μετά γράφονται με ξεχωριστές λέξεις, π.χ. εκατοστός εξηκοστός τέταρτος κτλ.

Τα σύνθετα με δεύτερο συνθετικό το μισός γράφονται στη λήγουσα με -η, αν το πρώτο συνθετικό είναι το ένας ή μία. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γράφονται με -ι, π.χ. μιάμιση μέρα, ενάμισης χρόνος, αλλά ενάμισι ψωμί, επτάμισι λίτρα.

Παρατηρώ και... καταλαβαίνω...

1. Οι διάφορες κατηγορίες των αριθμητικών (απόλυτα, τακτικά κτλ.) αλλάζουν μορφή με βάση την κατάληξη που παίρνει κάθε κατηγορία, αλλά αλλάζει και η μορφή του θέματος.

Παρατηρήστε τα παρακάτω αριθμητικά.

Απόλυτα

Τακτικά

Πολλαπλασιαστικά

Αναλογικά

Ουσιαστικά

δύο

πέντε

έξι

δεύτερος

πέμπτος

έκτος

διπλός

πενταπλός

εξαπλός

διπλάσιος

πενταπλάσιος

εξαπλάσιος

δυάδα

πεντάδα

εξάδα

2. Οι αριθμοί 2, 7, 8, 9, 11, 17, 18, 19, 27, 28, 29 κτλ. παρουσιάζουν δυο μορφές στον προφορικό λόγο, τις εξής:

Α΄ μορφή

Β΄ μορφή

δύο

επτά

οκτώ

εννέα

ένδεκα

δεκαεπτά

δεκαοκτώ

δυο

εφτά

οχτώ

εννιά

έντεκα

δεκαεφτά

δεκαοχτώ

Παρατηρήστε τις παρακάτω φράσεις:

– Το λαχείο έληξε στο εφτά.

– Ήρθαν επειγόντως εννέα πυροσβεστικά οχήματα.

– Ο Αθανάσιος εορτάζει στις δεκαοκτώ Ιανουαρίου.

– Τα κύματα έρχονται δυο δυο.

Όπως φαίνεται, σε τυπικό ύφος προτιμώνται συνήθως οι μορφολογικοί τύποι της α΄στήλης, ενώ σε ουδέτερο και οικείο ύφος προτιμώνται οι τύποι της β΄ στήλης.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

Αριθμητικά επίθετα				Αριθμητικά ουσιαστικά
Απόλυτα	Τακτικά	Πολλαπλα-σιαστικά	Αναλογικά	Προσεγγιστικά	Περιληπτικά
	*-(τ)ος,-(τ)η, -(τ)ο***	-πλός, -πλή,*-πλό*	*-πλάσιος,-πλάσια, -πλάσιο***	*-αριά*	*-άδα*
ένας,	πρώτος,	απλός,		δεκαριά,
δύο,	δεύτερος,	διπλός,	διπλάσιος,	δωδεκαριά	δυάδα,
τρία,	τρίτος,	τριπλός,	τριπλάσιος,	κτλ.	τριάδα,
τέσσερα	τέταρτος	τετραπλός	τετραπλάσιος		τετράδα
κτλ.	κτλ.	κτλ.	κτλ.		κτλ.
δώδεκα	δωδέκατος	δωδεκαπλός	δωδεκαπλάσιος		δωδεκάδα
κτλ.	κτλ.	κτλ.	κτλ.		κτλ.