Ραψωδία Π: Π (684-867)

ραψωδία Π 684-867

Το κύκνειο άσμα και ο θάνατος του Πάτροκλου

Ο Πάτροκλος ξεχνάει τις οδηγίες του Αχιλλέα
Τελευταίες φάσεις της αριστείας του Πάτροκλου
Ρόλος του Απόλλωνα στο θάνατο του Πάτροκλου
Ποιο γεγονός θα φέρει πίσω τον Αχιλλέα στη μάχη;

Εικόνα 28. Ο Κεβριόνης πάνω στο άρμα. Τον πλαισιώνουν ο Έκτορας και ο Γλαύκος.
Μελανόμορφη υδρία, 575-550 π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο (αντίγραφο).

Ο Πάτροκλος φτάνει έως τα τείχη της Τροίας

Τότ' είπε του ο Πάτροκλος να σπρώξει
το αμάξι αυτού κατάποδα των Τρώων και Λυκίων·
ποια τύφλωσις! Αν φύλαγε ,
την μοίραν θα εξέφευγε την μαύρην του θανάτου.
Αλλά πλιότερο ή του ανθρώπου,
που εύκολα και άνδρ' ατρόμητον δειλιάζει και την νίκην
του αφαιρεί και άλλην φοράν τον σπρώχνει αυτός στην μάχην
όπως τότ' έβαλε φωτιά στα στήθη του Πατρόκλου.
Ποιον πρώτον και ποιον ύστερον εγύμνωσες στην μάχην,
Πάτροκλε, οπόταν οι θεοί σ' εκάλεσαν στον Άδην;
Έπεσε πρώτα ο Άδρηστος· ο Αυτόνοος κατόπιν,
ο Επίστωρ, ο Μελάνιππος, ο Πέριμος Μεγάδης,
ο Έχεκλος, ο Έλασος, ο Μούλιος και ο Πυλάρτης,
κι οι άλλοι εδειλοψύχησαν κι εφύγαν όλοι εμπρός του.

685

690

695

Η παρέμβαση του Απόλλωνα	Θα 'παιρναν τότ' οι Αχαιοί την υψηλήν Τρωάδα, τόσο τριγύρω εμάνιζεν η λόγχη του Πατρόκλου, στον πύργον αν δεν έστεκεν ο Φοίβος, που, των Τρώων υπέρμαχος, τον όλεθρον εκείνου εμελετούσε. Και τρεις εσκάλωσε φορές ο Πάτροκλος στο τείχος και τρεις τον εξετίναξεν ο Φοίβος με τα χέρια τ' αθάνατα κτυπώντας του την φωτεινήν ασπίδα. Αλλ' ότι ως δαίμων τέταρτην φοράν εχύθη ο ήρως, φοβερήν του 'βαλε κραυγήν ο Απόλλων και του είπε: «Πάτροκλε διογέννητε, δεν έχει ορίσ' η μοίρα των αποτόλμων Τρώων συ την πόλιν να πορθήσεις, ούδ' ο Αχιλλεύς, εις την ανδρειά περίσσ' ανώτερός σου». Είπε, κι ευθύς ο Πάτροκλος μακράν εσύρθη οπίσω για να αποφύγει την οργήν του μακροβόλου Φοίβου. Κι έμειν' ο Έκτωρ στες Σκαιές με τα γοργά πουλάρια· κι ερεύνα ο νους του αν θα στραφεί στην ταραχήν της μάχης ή θα φωνάξει στον λαόν ν' αποκλεισθεί στο τείχος. Και τούτο ενώ στοχάζονταν, ήλθεν εμπρός του ο Φοίβος· άνδρας εφάνη στην μορφήν καλός και ρωμαλέος, ο Άσιος, οπού θείον του τον είχε απ' την Εκάβην, και ήταν υιός του Δύμαντος, που πέρα εις της Φρυγίας τα μέρ' ήταν εγκάτοικος κει που ο Σαγγάριος ρέει. Εκείνου επήρε την μορφήν και του 'πε τότε ο Φοίβος: «Έκτορ', από τον πόλεμον τι απέχεις; Δεν σου πρέπει. Άμποτε αντί κατώτερος να 'μουν ανώτερός σου, ελεεινήν ανάπαυσιν θα είχες απ' την μάχην. Αλλ' έλα, κίνα τ' άλογα στον Πάτροκλον επάνω ίσως τον πάρ' η λόγχη σου και ο Φοίβος σε δοξάσει».	700 705 710 715 720 725
Ο Έκτορας επιτίθεται και ο Πάτροκλος σκοτώνει τον Κεβριόνη	Είπε κι εστράφη ο θεός στον θόρυβον της μάχης και τον ανδρείον πρόσταξεν ο Έκτωρ Κεβριόνην ευθύς κατά τον πόλεμον τους ίππους να ραβδίσει. Κι έβαλε τάραχον κακόν ο Φοίβος στους Αργείους, των Τρώων και του Έκτορος την νίκην να χαρίσει. Και ο Έκτωρ δεν εφρόντιζε τους άλλους να φονεύει αλλά τους ίππους έσπρωχνε στον Πάτροκλο επάνω. Και από τ' αμάξι ο Πάτροκλος επήδησε κρατώντας την λόγχην με τ' αριστερό, κι εφούκτωσε με τ' άλλο χοντρό λιθάρι δοντερό, και αντιστυλωμένος το 'ριξε και τον Έκτορα εκτύπησε απ' ολίγο. Αλλ' όμως τον ηνίοχον τον Κεβριόνην ήβρε, που ήταν νοθογέννητος του δοξαστού Πριάμου, ενώ κρατούσε τα λουριά, μες στο μεσόφρυδό του, και ο τραχύς λίθος σύντριψε τα φρύδια, και όλο εσπάσθη το κόκαλο, και καταγής επέσαν οι οφθαλμοί του αυτού εμπρός στα πόδια του· και απ' τον λαμπρόν του θρόνον έπεσε κάτω ως βουτηχτής και εβγήκεν η ψυχή του. Και τότε τον ανάπαιξες, ως Πάτροκλε ιππόμαχε. «Ω κοίτα! Πόσο είν' ελαφρός που εύκολα βουτάει! μες στο ιχθυοφόρο πέλαγος αν τύχαινεν εκείνος, και μέσα στ' άγρια κύματα θα επήδ' από την πλώρην να ψάξει στρείδια και πολλούς μ' εκείνα να χορτάσει· τόσο εύκολ' απ' την άμαξα στο σιάδι αυτός βουτάει· είναι κι οι Τρώες βουτηχταί πιδέξιοι, καθώς βλέπω».	730 735 740 745 750

Αγώνας γύρω από το νεκρό Κεβριόνη

Είπε, κι ευθύς εχύθηκε στον ήρωα Κεβριόνην,
την ορμήν είχε λεονταριού, που ταύρους αφανίζει
ώσπου στο στήθος το κτυπούν κι η ανδρειά του το φονεύει·
με λύσσαν τέτοιαν, Πάτροκλε, του εχύθηκες επάνω.
Και απ' τ' άλλο μέρος πήδησεν ο Έκτωρ απ' τ' αμάξι·
κι εκείν' οι δυο πιάσθηκαν εις τον νεκρόν επάνω
σαν δυο λεοντάρια στο βουνό, της πείνας λυσσιασμένα,
μάχονται μεγαλόψυχα για σκοτωμένο ελάφι.
Παρόμοια ποίος τον νεκρόν να πάρει Κεβριόνην
ο Έκτωρ και ο Πάτροκλος, μάχης δεινοί τεχνίται,
με τον αλύπητον χαλκόν ν' αντισφαγούν ζητούσαν.
Με πείσμ' από την κεφαλήν ο Έκτωρ τον κρατούσε·
ο Έκτωρ και ο Πάτροκλος· κι επάνω των οι άλλοι,
οι Τρώες και οι Δαναοί, σφοδρήν κρατούσαν μάχην.
Και όπως μ' αγών' αντίζηλον βαθύ και φουντωμένο
από πολύφλουδες κρανιές και φράξα και μελέγους,
που σμίγουν όλ', αντικτυπούν τα μακριά κλαδιά τους,
και όπως συντρίβονται πολύς ο βρόντος αντηχάει,
όμοια με αντίθετην ορμήν οι Αχαιοί και οι Τρώες
σφάζονταν και την άνανδρην φυγήν στον νουν δεν είχαν.
Και ως μάχονταν ολόγυρα εκεί στον Κεβριόνην,
λόγχες εμπήχθηκαν πολλές και
και ασπίδες σκούντησαν πολλές λιθάρια φουκτωμένα.

Και όσον ο ήλιος έλαμπε στα μεσουράνια μέρη
κτυπιόταν κι έπεφταν πολλοί και απ' τα δύο μέρη ομοίως·
και άμ' έγειρεν ο ήλιος, ,
τότ' ενικούσαν οι Αχαιοί χωρίς να θέλ' η μοίρα.
Και από τ' ακόντια ξέσυραν τον ήρωα Κεβριόνην
μακράν των Τρώων, κι έπειτα τον γδύσαν απ' τα όπλα.
Στους Τρώας πέφτει ο Πάτροκλος αφανισμόν να φέρει
και τρεις φορές κραυγάζοντας τρομακτικώς εχύθη
και άνδρες εννέα τη φορά ροβόλησαν στον Άδη.

755

760

765

770

775

780

785

Η νέα παρέμβαση του Φοίβου - Το τέλος του Πάτροκλου	Αλλ' όταν τέταρτην φοράν ωσάν θεός ορμούσε, τότε σου εφάνη, Πάτροκλε, το τέλος της ζωής σου· ότι στην μάχην σου 'λθ' εμπρός τρομακτικός ο Φοίβος. Και δεν τον είδε, ως έρχονταν, στην ταραχήν της μάχης, μες στην κατάχνια ολόκλειστος· του εστήθη οπίσω ο Φοίβος, με την παλάμην πετακτήν τού επάταξε τους ώμους και όλην την ράχιν· κι έστριψαν τα μάτια του Πατρόκλου. Και ο Φοίβος απ' την κεφαλήν τού επέταξε το κράνος, που αντήχησε, ως εκύλησε στα πόδια εκεί των ίππων· και η χαίτη του στα χώματα μολύνθη και στο αίμα. Και ως τότε δεν εγίνετο να μολυνθεί στο χώμα ο κώνος λαμπροφούντωτος, που έσκεπε τ' ωραίο μέτωπο και την κεφαλήν του θείου Αχιλλέως· και τότε το 'δωκεν ο Ζευς του Έκτορος να σκέπει την κεφαλήν του κι έφθανε σ' αυτόν η μαύρ' ημέρα. Κι εκόπη το μακρόσκιο κοντάρι στην παλάμην το λογχοφόρο, το βαρύ, και του 'πεσε απ' τους ώμους μ' όλον τον τελαμώνα της η κροσσωμένη ασπίδα. Και ο Φοίβος, του Διός υιός, τον θώρακα του λύει.	790 795 800
Πάτροκλος και Εύφορβος	Εθεοκρούσθη ο Πάτροκλος, του ελύθηκαν τα μέλη και θαμπωμένος έμεινε· και οπίσω με την λόγχην τον κτύπησ' ένας Δάρδανος των ώμων εις την μέσην, ο Πανθοΐδης Εύφορβος, που επρώτευε των άλλων στην λόγχην, εις το τρέξιμο και στην ιππομαχίαν. Όταν πολέμου αμάθητος πρωτήλθεν ιππομάχος, είκοσι άνδρες μόνος του κατέβασε απ' τους ίππους. Αυτός πρώτος σ' ελόγχισεν, ω Πάτροκλε ιππομάχε, και δεν σε φόνευσε, κι ευθύς την λόγχην απ' το σώμα άρπαξε και μες στον στρατόν εσύρθη, δεν εστάθη ν' αντιταχθεί στον Πάτροκλον, αν και ξαρματωμένον. Αλλ' ως το χέρι του θεού τον δάμασε και η λόγχη, προς τους συντρόφους έστρεφε την μοίραν να αποφύγει.	805 810 815

Πάτροκλος και Έκτορας

Και ο Έκτωρ απ' τες φάλαγγες, άμ' είδε τον γενναίον
Πάτροκλον ν' αποσύρεται κονταροπληγωμένος,
προχώρησε, του εστήθη εμπρός, και μέσα εις το λαγγόνι
την λόγχην όλην έμπηξε κι η άκρη εβγήκε πέρα.
Έπεσε και .
Και ως λέοντας και αδείλιαστος αγριόχοιρος στο όρος
μάχονται μεγαλόψυχα για μια μικρή βρυσούλα,
ότι να πιουν θέλουν και οι δυο με λύσσαν, ώσπου ο χοίρος
ξεψυχά στον λέοντ' αποκάτω·
ομοίως τον ανδράγαθον υιόν του Μενοιτίου,
πολλών φονέα μαχητών ο Πριαμίδης Έκτωρ
με λόγχην εθανάτωσε κι επάνω του εκαυχήθη:
«Την πόλιν μας, ω Πάτροκλε, θαρρούσες ν' αφανίσεις,
και δούλες στην πατρίδα σου να πάρεις τες γυναίκες,
ανόητε! Και ακούραστα γι' αυτές
τ' άλογα τα φτερόποδα του Έκτορος, κι εκείνος, —
που είμαι πρώτος μαχητής των φιλομάχων Τρώων,
και δεν θα ιδούν, ενόσω ζω, την δουλικήν ημέρα·
και τώρα σε τα όρνεα θα φάγουν εις την Τροίαν.
! Δεν σε ωφέλησεν ο ανδρείος Αχιλλέας·
θα σου παράγγελνε πολλά την ώραν που εκινούσες:
"Να μη γυρίσεις Πάτροκλε ιππόμαχε, στα πλοία
πριν σχίσεις εις του Έκτορος τα στήθη τον χιτώνα
βαμμένον εις το αίμα του"· αυτά θα είπ' εκείνος
και αυτά τα λόγια σ' άρεσαν, ανόητος ως είσαι».
Και, Πάτροκλε, του απάντησες με την ψυχήν στο στόμα:
«Έκτορ, καυχήσου όσο ημπορείς, τώρα που ο Ζευς και ο Φοίβος
την νίκην σού εχάρισαν — και αυτοί με καταβάλλουν
εύκολ', αφού μου αφαίρεσαν τα όπλ' από τους ώμους.
Κι είκοσιν όμοιοι με σε να είχαν έλθει εμπρός μου
όλοι νεκροί θα έπεφταν στην λόγχην μου αποκάτω.
Εμένα η μοίρα εφόνευσεν η μαύρη με τον Φοίβον
και απ' τους θνητούς ο Εύφορβος· τρίτος εσύ με γδύνεις.
Και άκουσε ακόμα τι θα ειπώ και βάλε το στον νου σου·
».
Με αυτά τα λόγι' απέθανε· και κλαίοντας θλιμμένη
την μοίραν, που νεότητα και ανδρείαν της επήρε,
από τα μέλη του η ψυχή κατέβηκε στον Άδη.
Νεκρόν τον επροσφώνησεν ο λαμπροφόρος Έκτωρ:
«Ω Πάτροκλε, τον θάνατον γιατί μου προμαντεύεις;
Ποιος ξέρει μήπως ο Αχιλλεύς, της Θέτιδος ο γόνος,
χάσει αυτός πρώτος την ζωήν στην λόγχη μου αποκάτω;»
Είπε και μέσ' απ' την πληγήν, πατώντας τον, την λόγχην
ανέσπασε και ανάσκελον τον έσπρωξε στο χώμα.
Κι ευθύς στον Αυτομέδοντα με το κοντάρι εχύθη,
που είχε ακόλουθον λαμπρόν ο ασύγκριτος Πηλείδης,
να τον κτυπήσει, αλλ' έπαιρναν αυτόν οι ταχείς ίπποι,
, που οι θεοί χαρίσαν του Πηλέως.

820

825

830

835

840

845

850

855

860

865

στ. 684 του Αυτομέδοντος: Ο Αυτομέδοντας ήταν ο τρίτος στη ιεραρχία Μυρμιδόνας μετά τον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο. Όταν έπαιρνε μέρος στη μάχη ο Αχιλλέας, ο Πάτροκλος ήταν ηνίοχός του. Τώρα που ο Πάτροκλος έχει τη θέση του πολεμιστή, ο Αυτομέδοντας τον συνοδεύει ως ηνίοχος.
στ. 686 τον λόγον του Αχιλλέως: ο Πάτροκλος ξεχνάει την εντολή του Αχιλλέα, να γυρίσει πίσω, όταν διώξει τους Τρώες από τα πλοία (στ. 83-96).
στ. 688 του Δί’ αξίζει ο νους: ο Πάτροκλος είναι καταδικασμένος σε θάνατο και αυτό οφείλεται σε δύο αιτίες: η ορμή του ήρωα αποδίδεται στην αδυσώπητη βουλή του Δία, αλλά και ο ίδιος ο ήρωας είναι υπεύθυνος, αφού ξεχνάει τις εντολές του Αχιλλέα και βαδίζει με ολέθρια αυτοπεποίθηση στο χαμό του.
στ. 700 ο Φοίβος: κατάλογοι εννιά ή περισσότερων θυμάτων μιας αριστείας προκαλούν πάντοτε την αντίδραση του αντιπάλου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αντιδρά ο Φοίβος, προστάτης της Τροίας, όπως είχε προβλέψει ο Αχιλλέας (στ. 94).
στ. 702-705 Και τρεις εσκάλωσε φορές… ο ήρως: ο αριθμός τρία είναι τυπικός, όχι μόνο στον Όμηρο, αλλά γενικά στις λαϊκές διηγήσεις μέχρι σήμερα (βλ. και σχόλ. Α 54). Τυπικό επικό σχήμα είναι και η τριπλή επίθεση ενός ήρωα που αποκρούεται την τέταρτη φορά (πρβλ. και παρακάτω στ. 784 κ.εξ.).

στ. 709 ούδ’ ο Αχιλλεύς: ο θεός πληροφορεί τον Πάτροκλο ότι η πόλη δε θα κυριευτεί από κανέναν από τους δύο, αφού και ο Αχιλλέας θα σκοτωθεί πριν από την άλωσή της.
στ. 717 ο Άσιος: ο ποιητής υπογραμμίζει τη συγγενική σχέση του με τον Έκτορα, γιατί έτσι δικαιολογείται το γεγονός ότι ο Έκτορας θα δώσει προσοχή στα λεγόμενά του.
στ. 723 ελεεινήν ανάπαυσιν θα έχεις: θα πλήρωνες άσχημα την αποχή σου από την μάχη.
στ. 727 τον ανδρείον Κεβριόνην: ο Κεβριόνης ήταν νόθος γιός του Πριάμου (νοθογέννητος, στ. 738) και ηνίοχος του Έκτορα ( βλ. και εικόνα 28).
στ. 742 θρόνος: το σημείο του άρματος όπου καθόταν ο ηνίοχος.
στ. 745 κ. εξ. Ο Πάτροκλος θριαμβολογώντας επαινεί τον Κεβριόνη για τον τρόπο που έπεσε, σαν δύτης που βουτάει από την πλώρη στη θάλασσα για να μαζέψει στρείδια.
στ. 749 στο σιάδι: στο ίσιωμα, στο ομαλό έδαφος της πεδιάδας.
στ. 765-766 ο Εύρος με τον Νότον… δάσος πολεμούν: ο νοτιανατολικός άνεμος, ο σιρόκος, μαζί με το νοτιά, όταν φυσούν με ορμή μέσα σε δάσος πυκνό.
στ. 773 φτεροφορ’ ακόντια: εννοεί τα βέλη που είχαν στο πίσω μέρος τους φτερά.
στ. 775-776 Και αυτός … λησμονούσε: οι στίχοι αυτοί, που εδώ αναφέρονται στον Κεβριόνη, χρησιμοποιήθηκαν και για τον Αχιλλέα στην Οδύσσεια (ω 39).
στ. 779 όταν τα βόδια λυώνται: όταν οι γεωργοί έλυναν τα βόδια απο το ζυγό του οργώματος.
στ. 786 ωσάν θεός: στο πρωτότυπο δαίμονι ἴσος (= όμοιος με θεό). Η εξομοίωση του Πάτροκλου με θεό δικαιολογεί την επέμβαση του Απόλλωνα· μόνο ένας θεός μπορεί τώρα να τον καταβάλει.
στ. 787 σου εφάνη: η ξαφνική αποστροφή προς τον ήρωα φανερώνει τα αισθήματα συμπάθειας του ποιητή γι’ αυτόν, αλλά και τη συναισθηματική του φόρτιση λόγω του θανάτου που πλησιάζει.
στ. 790 στην καταχνιά ολόκλειστος: ο θεός ήταν καλυμμένος με ομίχλη.
στ. 805 θεοκρούομαι: παθαίνω σκοτοδίνη από κτύπημα θεού. Ο Απόλλωνας αφαιρεί από τον Πάτροκλο τη θεϊκή πανοπλία του Αχιλλέα, ώστε ευκολότερα να νικηθεί από τους θνητούς Εύφορβο και Έκτορα στη συνέχεια. Το μόνο όπλο του Πάτροκλου που δεν ανήκει στη θεϊκή πανοπλία του Αχιλλέα, το δόρυ, θα σπάσει στα δύο (στ. 801-802).
στ. 808 Εύφορβος: αδελφός του Πολυδάμαντα.
στ. 814-815: Ο Εύφορβος υποχωρεί, αν και ο Πάτροκλος είναι άοπλος και τραυματισμένος. Η δειλή συμπεριφορά του Τρώα σε συνδυασμό με τον έπαινο των πολεμικών του επιδόσεων (στ. 809-812) τονίζει ακόμα περισσότερο την ανδρεία του Πάτροκλου.
στ. 822 κατήφεια στους Αχαιούς εχύθη: η θλίψη που προκαλεί στους Έλληνες ο θάνατος του Πάτροκλου είναι ένας ακόμη τρόπος με τον οποίο ο ποιητής τονίζει τη σημασία της απώλειας και το μέγεθος της ανδρείας του ήρωα.
στ. 826 ασκομαχώ: αναπνέω βαριά, με δυσκολία.
στ. 832 ετρικυμίζαν: έτρεχαν για να πολεμήσουν.
στ. 837 άθλιε: δυστυχισμένε. Ο Έκτορας, γεμάτος έπαρση, κομπάζει και πέφτει σε πλάνη, με αποτέλεσμα να διαστρεβλώνει τις εντολές του Αχιλλέα (στ. 839-842, βλ. στ. 86 κ. εξ.).
στ. 852-854 Τα λόγια του Πάτροκλου είναι προφητικά. Συνήθως οι μελλοθάνατοι στον Όμηρο είχαν μαντικές ικανότητες.
στ. 866-867 οι αθάνατοι: τα ονομαστά άλογα του Αχιλλέα, Ξάνθος και Βαλίος.

Εικόνα 29. Οι Αχαιοί σηκώνουν το κορμί του νεκρού Πά¬τροκλου, ενώ η ψυχή του πετάει τριγύρω με τη μορφή πά¬νοπλου πολεμιστή. Ερυθρόμορφος κρατήρας, περίπου 500 π.Χ. Ακράγας, Αρχαιολογικό Μουσείο (αντίγραφο).

Μάχη γύρω από το νεκρό Κεβριόνη

«Ὡς δ’ Εὖρός τε Νότος τ’ ἐριδαίνετον ἀλλήλοιιν
οὔρεος ἐν βήσσῃς βαθέην πελεμιζέμεν ὕλην,
φηγόν τε μελίην τε τανύφλοιόν τε κράνειαν,
αἵ τε προς ἀλλήλας ἔβαλον τανυήκεας ὄζους
ἠχῇ θεσπεσίῃ, πάταγος δέ τε ἀγνυμενάων,
ὣς Τρώες καί Αχαιοὶ ἐπ’ ἀλλήλοισι θορόντες
δῂουν, οὐδ' ἕτεροι μνώοντ’ ὀλοοῖο φόβοιο.»

(Π 765-771)

Εικόνα 29. Οι Αχαιοί σηκώνουν το κορμί του νεκρού Πάτροκλου, ενώ η ψυχή του πετάει τριγύρω με τη μορφή πάνοπλου πολεμιστή. Ερυθρόμορφος κρατήρας, περίπου 500 π.Χ. Ακράγας, Αρχαιολογικό Μουσείο (αντίγραφο).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

«Ο θάνατος του Διγενή»

[Απόσπασμα ακριτικού τραγουδιού που εξυμνεί τα υπεράνθρωπα κατορθώματα αλλά και το τέλος του Διγενή]

«...Σπίτι δεν τον εσκέπαζε, σπήλιο δεν τον εχώρει
τα όρη εδιασκέλιζε, βουνού κορφές επήδα,
χαράκι' αμαδολόγαγε και ριζιμιά ξεκούνιε.
Στο βίτσιμά πιανε πουλιά, στο πέταμα γεράκια,
στο γλάκιο και στο πήδημα τα λάφια και τ' αγρίμια.
Ζηλεύγει ο Χάρος, με χωσιά μακρά τονε βιγλίζει,
κι ελάβωσέ του την καρδιά και την ψυχή του πήρε».

(Ν. Πολίτης, Εκλογή από τα τραγούδια του ελληνικού λαού,
εκδόσεις «γράμματα», Αθήνα 1991, σελ. 125-126)

σπήλιο: σπηλιά, διασκελίζω: υπερπηδώ, χαράκι: μικρός βράχος, αμαδολογώ: ρίχνω μια πέτρα (αμάδα) προς συγκεκριμένο στόχο, ριζιμιό: αυτό που έχει ριζώσει κάπου, που έχει βαθιές και δυνατές ρίζες, βίτσιμα: το τίναγμα του σώματος, γλάκιο: (το λάκημα<λακώ), το τρέξιμο, ο αγώνας δρόμου, χωσιά: ενέδρα, παγίδα, βιγλίζω: παραμονεύω, ενεδρεύω, παρατηρώ αθέατος.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Ποια είναι τα τελευταία κατορθώματα του Πάτροκλου; Αφού μελετήσετε και την Περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας, να δείξετε ότι όλη η δράση του ήρωα στη ραψωδία Π έχει τα χαρακτηριστικά της αριστείας με αποκορύφωμα τους στ. 783-785.
2. Πώς δικαιολογείται η μάχη γύρω από το νεκρό Κεβριόνη με βάση τους κανόνες του ομηρικού πολέμου;
3. Ποιο ρόλο παίζει ο Απόλλωνας στην ενότητα; Ο τρόπος με τον οποίο δρα ο θεός στο θάνατο του Πάτροκλου (προσέξτε κυρίως τους στ. 789-790) μειώνει ηθικά τον ίδιο ή προβάλλει περισσότερο την ανδρεία του θύματός του; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
4. Να παρακολουθήσετε το σταδιακό αφοπλισμό του Πάτροκλου και να απαντήσετε στα ακόλουθα ερωτήματα: α) Με ποια σειρά αφαιρούνται τα όπλα του ήρωα; β) Θεωρείτε ότι ο αφοπλισμός του ήταν απαραίτητος και ότι έπρεπε να γίνει από ένα θεό; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
5. Τι προοικονομεί η εικόνα του Έκτορα με το κράνος του Αχιλλέα στο κεφάλι (στ. 799-800); Σε ποιο σημείο της ενότητας η προσήμανση γίνεται ξεκάθαρη;
6. Αφού μελετήσετε τους στ. 786-855, όπου παρουσιάζεται η πτώση και ο θάνατος του Πάτροκλου, να απαντήσετε στις εξής ερωτήσεις: α) Ποιοι (θεοί ή άνθρωποι) συμπράττουν στην ήττα του Πάτροκλου και τι ακριβώς κάνει καθένας; β) Με ποιους τρόπους ο ποιητής προβάλλει την ανδρεία του συντρόφου του Αχιλλέα;
7. Πού φαίνεται η συμπάθεια του ποιητή για τον Πάτροκλο; Να σημειώσετε τα αντίστοιχα χωρία του κειμένου.
8. Να συγκρίνετε τη συμπεριφορά και το ρόλο του Απόλλωνα στο θάνατο του Πάτροκλου με τον τρόπο τον οποίο χρησιμοποιεί ο Χάρος, για να σκοτώσει τον Διγενή στο ακριτικό τραγούδι που εξυμνεί τα υπεράνθρωπα κατορθώματα του ακρίτη (βλ. Παράλληλο κείμενο). Να ελέγξετε τι επιδιώκουν τόσο ο Όμηρος όσο και ο ανώνυμος ποιητής του ακριτικού τραγουδιού με το να αποδίδουν παρόμοιες συμπεριφορές στον Φοίβο και στον Χάρο αντίστοιχα.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
1. Ήδη στο προοίμιο του ιλιαδικού έπους επισημάναμε το πρόβλημα της ευθύνης των θνητών και του βαθμού θεϊκής επέμβασης στα ανθρώπινα πράγματα. Παίρνοντας αφορμή από το θάνατο του Πάτροκλου, που παρουσιάζεται από τον ποιητή ως αποτέλεσμα προσωπικής ευθύνης του ήρωα αλλά και της βουλής του Δία (στ. 685 κ.εξ.), να επισημάνετε χωρία από τις ενότητες που διδαχθήκατε μέχρι τώρα, στα οποία προβάλλεται το πρόβλημα της ανθρώπινης ευθύνης, να τα μελετήσετε κατά ομάδες, να καταγράψετε τις σκέψεις και τα συμπεράσματά σας και να τα συζητήσετε στην τάξη. 2. Αφού μελετήσετε την Περιληπτική αναδιήγηση και τις ενότητες της Π ραψωδίας που δίνονται αναλυτικά σε συνδυασμό με το εικονογραφικό υλικό που τις πλαισιώνει: α) Να συζητήσετε στην τάξη τις λεπτομέρειες που θέλησε να αποδώσει κάθε καλλιτέχνης με το έργο του. β) Να επισημάνετε τις εικόνες που δεν αποδίδουν ομηρικές σκηνές και να συζητήσετε τι θέλησαν να αποδώσουν με αυτές οι δημιουργοί τους. γ) Ποια λεπτομέρεια του ομηρικού κειμένου νομίζετε ότι θα ερέθιζε δημιουργικά έναν καλλιτέχνη (εικαστικό, θεατρικό συγγραφέα κτλ.) και γιατί; δ) Προσπαθήστε να αποδώσετε τη λεπτομέρεια αυτή με ένα δικό σας έργο (εικαστικό, ποιητικό, θεατρικό κτλ.) και, παρουσιάζοντάς το στην τάξη σας, να εκθέσετε ποιος ήταν ο στόχος σας και ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε για την υλοποίησή του. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Τέχνη, Δημιουργία, Ομοιότητα - Διαφορά]

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Ήδη στο προοίμιο του ιλιαδικού έπους επισημάναμε το πρόβλημα της ευθύνης των θνητών και του βαθμού θεϊκής επέμβασης στα ανθρώπινα πράγματα. Παίρνοντας αφορμή από το θάνατο του Πάτροκλου, που παρουσιάζεται από τον ποιητή ως αποτέλεσμα προσωπικής ευθύνης του ήρωα αλλά και της βουλής του Δία (στ. 685 κ.εξ.), να επισημάνετε χωρία από τις ενότητες που διδαχθήκατε μέχρι τώρα, στα οποία προβάλλεται το πρόβλημα της ανθρώπινης ευθύνης, να τα μελετήσετε κατά ομάδες, να καταγράψετε τις σκέψεις και τα συμπεράσματά σας και να τα συζητήσετε στην τάξη.
2. Αφού μελετήσετε την Περιληπτική αναδιήγηση και τις ενότητες της Π ραψωδίας που δίνονται αναλυτικά σε συνδυασμό με το εικονογραφικό υλικό που τις πλαισιώνει: α) Να συζητήσετε στην τάξη τις λεπτομέρειες που θέλησε να αποδώσει κάθε καλλιτέχνης με το έργο του. β) Να επισημάνετε τις εικόνες που δεν αποδίδουν ομηρικές σκηνές και να συζητήσετε τι θέλησαν να αποδώσουν με αυτές οι δημιουργοί τους. γ) Ποια λεπτομέρεια του ομηρικού κειμένου νομίζετε ότι θα ερέθιζε δημιουργικά έναν καλλιτέχνη (εικαστικό, θεατρικό συγγραφέα κτλ.) και γιατί; δ) Προσπαθήστε να αποδώσετε τη λεπτομέρεια αυτή με ένα δικό σας έργο (εικαστικό, ποιητικό, θεατρικό κτλ.) και, παρουσιάζοντάς το στην τάξη σας, να εκθέσετε ποιος ήταν ο στόχος σας και ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε για την υλοποίησή του. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Τέχνη, Δημιουργία, Ομοιότητα - Διαφορά]