Ο Αλέξανδρος πέθανε χωρίς να αφήσει διάδοχο. Ο ετεροθαλής αδελφός του Φίλιππος Αρριδαίος δεν είχε τα απαραίτητα προσόντα. Δεν μπορούσε, ως εκ τούτου, να αποτελέσει λύση στο οξύ πρόβλημα της διακυβέρνησης του κράτους˙ το ίδιο επίσης ίσχυε και για τον γιο του Αλέξανδρου, που στο μεταξύ είχε γεννηθεί.

Η σύγκρουση των «διαδόχων» υπήρξε άγρια. Ο καθένας προσπαθούσε με κάθε τρόπο να υπερισχύσει. Παρατηρήθηκε μάλιστα το φαινόμενο να στρέφονται όλοι κατά του εκάστοτε ισχυρού. Η πιο αποφασιστική μάχη, στην οποία πήραν μέρος οι κυριότεροι διεκδικητές, έγινε στην Ιψό (301 π.Χ.). Η αυτοκρατορία του Αλέξανδρου διασπάστηκε οριστικά. Τα κράτη που προέκυψαν ήταν: της Μακεδονίας, της Θράκης, της Συρίας και της Αιγύπτου.

Το κράτος της Αιγύπτου ίδρυσε ο στρατηγός του Αλέξανδρου, Πτολεμαίος. Η ζωή οργανώθηκε με βάση τα ελληνικά πρότυπα, ενώ στη διοίκηση διατηρήθηκε γενικά το σύστημα των Φαραώ.  

Το κράτος είχε ομοιογενή πληθυσμό και σαφή σύνορα που δε διέτρεχαν κανέναν κίνδυνο. Μεγάλη πρόοδο σημείωσε η Αλεξάνδρεια, πρωτεύουσα του κράτους. Η εξαιρετική της θέση και το ευχάριστο κλίμα της προσέλκυσαν πλήθη ανθρώπων. Στο λιμάνι της έφθαναν πολλά πλοία και φόρτωναν σιτάρι. Τα αιγυπτιακά υαλικά και αλάβαστρα ήταν περιζήτητα. Η Αίγυπτος τότε είχε και το μονοπώλιο του παπύρου.

Ονομαστά υπήρξαν τα δημόσια ιδρύματα της πόλης, τα οποία λάμπρυναν με το έργο τους σπουδαίοι επιστήμονες. Το Μουσείο, στο οποίο φιλοξενούνταν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι, αποτέλεσε πραγματική εστία του πολιτισμού. Μεγάλη φήμη απέκτησε και η Βιβλιοθήκη, η οποία έφθασε να αριθμεί 700.000 βιβλία.  

Το κράτος της Συρίας, του οποίου ιδρυτής υπήρξε ο Σέλευκος (312-281 π.Χ.), αποτελούσε ένα μωσαϊκό εθνοτήτων με ασταθή σύνορα. Οι βασιλείς της Συρίας θεωρούσαν τους εαυτούς τους νόμιμους διαδόχους του Αλέξανδρου, επειδή το κράτος τους αποτελούσε το βασικό κορμό της αυτοκρατορίας του.

Ο Σέλευκος μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Βαβυλώνα στην Αντιόχεια, πόλη που πήρε το όνομα του πατέρα του. Η επικράτεια διαιρέθηκε σε 25 σατραπείες, των οποίων τη διοίκηση είχαν αναλάβει στρατηγοί. Γεωργοί από την Ελλάδα έκαναν πιο αποδοτική την εκμετάλλευση της γης με τη βελτίωση των καλλιεργειών. Επίσημη γλώσσα του κράτους ήταν η ελληνική.

Το κράτος της Θράκης διαλύθηκε γρήγορα. Αντίθετα, η περιοχή της Περγάμου που παραχωρήθηκε από τον Σέλευκο στον Φιλέταιρο (281 π.Χ.) εξελίχθηκε σταδιακά σε ανεξάρτητο κράτος.

Η Πέργαμος απέκτησε μεγάλη δύναμη επί Αττάλου Α’ (241-197 π.Χ.), ο οποίος, αφού νίκησε τους Γαλάτες, διεύρυνε τα όρια του κράτους και περιέλαβε τη μικρασιατική περιοχή του βασιλείου της Συρίας. Η πρωτεύουσα είχε κτιστεί κλιμακωτά πάνω σε λόφο, τον οποίο στεφάνωνε η ακρόπολη, λαμπρό θρησκευτικό και πολιτισμικό κέντρο. Από τα ιδρύματα ξεχώριζε η Βιβλιοθήκη, που είχε κάποτε 200.000 βιβλία. Στην Πέργαμο επινοήθηκε νέα γραφική ύλη από κατεργασμένο δέρμα ζώου, η περγαμηνή, η οποία ήταν πιο ανθεκτική από τον πάπυρο.

Με την ίδρυση νέων κρατών δημιουργήθηκαν νέες προΰποθέσεις για την ανάπτυξη του εμπορίου. Στις αγορές της Μεσογείου έγιναν περιζήτητα τα μπαχαρικά, το βαμβάκι, τα μαργαριτάρια, οι πολύτιμοι λίθοι. Έμποροι και τεχνίτες έσπευσαν στις νέες πόλεις αναζητώντας καλύτερες συνθήκες ζωής. Η καθημερινή επαφή των Ελλήνων με τους ντόπιους κατοίκους οδήγησε σταδιακά στην εξομάλυνση των διαφορών που υπήρχαν στα έθιμα, τη γλώσσα και τη θρησκεία.

Τα ελληνιστικά βασίλεια δέχθηκαν ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα από την Ελλάδα και απέβησαν για πολλά χρόνια κυψέλες του ελληνικού πολιτισμού. Βαθμιαία παρήκμασαν και υπέκυψαν στη Ρώμη, τη νέα δύναμη που πρόβαλε στη Δύση.

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Αναζητήστε περισσότερα στοιχεία για τον πάπυρο και την περγαμηνή και συζητήστε τη σημασία τους στη διάδοση και διάσωση της πολιτισμικής κληρονομιάς.

2. Παρατηρήστε το πρόπλασμα της Περγάμου και εντοπίστε τα κύρια πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της ελληνιστικής αυτής πόλης.

3. Ποιο από τα ελληνιστικά κράτη διεκδικούσε την κληρονομιά της αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου και γιατί;