Στην εξωτερική όψη της κύλικας του Δούριδος (περ. 480 π.Χ.) απεικονίζονται σκηνές από την καθημερινή ζωή του σχολείου της εποχής. Στο κέντρο ο δάσκαλος κρατά ανοιχτό παπύρινο κύλινδρο, όπου διακρίνεται η αρχή ποιήματος, ενώ ο μαθητής στέκεται όρθιος. Αριστερά ένας άλλος δάσκαλος κάθεται σε δίφρο και παραδίδει μάθημα λύρας στον επίσης καθισμένο μαθητή. Στην άκρη δεξιά παρακολουθεί τη σκηνή ο παιδαγωγός (Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου).

Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα

A. Κείμενο

Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα αποτέλεσε πρότυπο για πολλές αρχαίες ελληνικές πόλεις. Ιδεώδες της ήταν να γίνουν οι νέοι «καλοὶ κἀγαθοί». Αυτό επιτυγχανόταν με την άσκηση του σώματός τους, ώστε αυτό να αποκτήσει ευρωστία και ομορφιά, και της ψυχής τους, ώστε να γίνουν ενάρετοι.

Ἐν Ἀθήναις τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσι. Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται ὅπως βέλτιστος γενήσεται ὁ παῖς, διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν ἐστι. Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν, οἱ γονεῖς εἰς διδασκάλων πέμπουσιν, ἔνθα οἱ μὲν γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται ὅπως γράμματα μάθωσιν καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, οἱ δὲ κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν πειρῶνται καὶ τὰς τῶν παίδων ψυχὰς πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν οἰκειοῦσι. Ἔτι οἱ παῖδες ἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις φοιτῶσιν, ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν ποιοῦσι, ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν τῶν σωμάτων πονηρίαν.

Πλάτων, Πρωταγόρας 325c-326c (ελεύθερη διασκευή)

Η κορασίδα πηγαίνει στο σχολείο… (460-450 π.Χ., Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης)

Γλωσσικά σχόλια

Ερμηνευτικά σχόλια

Στην Αθήνα της κλασικής εποχής η εκπαίδευση και η διαπαιδαγώγηση των νέων ενδιέφεραν οπωσδήποτε την επίσημη Πολιτεία, αλλά δεν αποτελούσαν δικό της μέλημα, όπως αποτελούν σήμερα. Η εκπαίδευση των παιδιών αποτελούσε μέριμνα κυρίως των γονέων. Τα κορίτσια δεν αποκτούσαν ιδιαίτερες γνώσεις πέρα από αυτές που θα τους επέτρεπαν να διαχειρίζονται σωστά τις υποθέσεις του σπιτιού τους, όταν θα αποκτούσαν οικογένεια.

Τρεις κατηγορίες δασκάλων αναλάμβαναν τη στοιχειώδη μόρφωση των αγοριών στην Αθήνα: ο γραμματιστής, ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης. Αυτοί δίδασκαν στα παιδιά γραφή, μουσική και γυμναστική αντίστοιχα, δίνοντας έμφαση όχι μόνο στη σωματική ευεξία και τη μουσική καλλιέργεια, αλλά και στην ψυχική, πνευματική και ηθική διαπαιδαγώγηση.

Νέοι γυμνάζονται υπό την επίβλεψη ενός παιδοτρίβη (από ανάγλυφη βάση κούρου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας)

Ερωτήσεις

1. Ποιοι είχαν την ευθύνη για τα πρώτα στάδια της αγωγής των παιδιών στην αρχαία Αθήνα;
2. Σε ποια σχολεία φοιτούσαν οι μικροί Αθηναίοι, από ποιες ειδικότητες δασκάλων εκπαιδεύονταν και τι μάθαιναν από τον καθένα;

Σε αυτό το πινακίδιο-«τετράδιο» των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων ο γραμματοδιδάσκαλος έχει γράψει δύο γνωμικά, για να τα αντιγράψει ο μαθητής: «Σοφοῦ παρ’ ἀνδρὸς προσδέχου συμβουλίαν» και «Μὴ πᾶσιν εἰκῇ τοῖς φίλοις πιστεύεται (αντί του ορθού «πιστεύετε»!)» (Βρετανικό Μουσείο).

Β. Πώς έγραφαν οι αρχαίοι Έλληνες;

Παρατηρήστε την επιγραφή που ακολουθεί και τη μεταγραφή της:

ΣΕΜΑ ΦΡΑΣΙΚΛΕΙΑΣ ΚΟΡΕ ΚΕΚΛΕΣΟΜΑΙ ΑΙΕΙ ΑΝΤΙ ΓΑΜΟ ΠΑΡΑ ΘΕΟΝ ΤΟΥΤΟ ΛΑΧΟΣ ΟΝΟΜΑ Σῆμα Φρασικλείας· κόρη κεκλήσομαι αἰεί, ἀντὶ γάμου παρὰ θεῶν τοῦτο λαχοῦσ' ὄνομα.

Ποια συμπεράσματα βγάζετε για τη λεγόμενη «μεγαλογράμματη» ή «κεφαλαιογράμματη» γραφή;

Η μικρογράμματη γραφή (η οποία συνδέεται με τη συστηματική χρήση τόνων, πνευμάτων και κενών μεταξύ των λέξεων) εισάγεται τον 9ο αι. μ.Χ.

Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποίησαν τρεις κυρίως τρόπους γραφής: α) από δεξιά προς τα αριστερά, β) βουστροφηδόν (βλ. επιγραφή παρακάτω), και γ) από αριστερά προς τα δεξιά (όπως και σήμερα).

Επιγραφή των μέσων του 7ου αι. π.Χ. από τη Δήλο (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας) χαραγμένη βουστροφηδόν (δηλ. από τα αριστερά προς τα δεξιά στην πρώτη σειρά, από τα δεξιά προς τα αριστερά στη δεύτερη κ.ο.κ.) στον αριστερό μηρό αγάλματος της Άρτεμης:
Νικάνδρη μ’ ἀνέθεκεν ἑκηβόλῳ ἰοχεαίρῃ κόρῃ, Δεινοδίκεω τοῦ Ναξίου, ἔξοχος ἀλέων, Δεινομένεος δὲ κασιγνήτη, Φράξου δ' ἄλοχος νῦν (μτφρ.: Η Νικάνδρα με αφιέρωσε στη θεά που χτυπά από μακριά και χαίρεται με τα βέλη, η κόρη του Δεινοδίκου από τη Νάξο, η πιο σπουδαία ανάμεσα στις άλλες, αδερφή του Δεινομένους και τώρα σύζυγος του Φράξου.).

Το παραπάνω επίγραμμα σε αττικό αλφάβητο είναι χαραγμένο στη βάση ενός επιτύμβιου κούρου (περ. 530 π.Χ.) που βρέθηκε στην Ανάβυσσο της Αττικής (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας):
Στῆθι καὶ οἴκτιρον Κροῖσον παρὰ σῆμα θανόντος, ὅν ποτ' ἐνὶ προμάχοις ὤλεσε θοῦρος Ἄρης (μτφρ.: Στάσου και θρήνησε δίπλα στον τάφο του νεκρού Κροίσου. Ο ορμητικός Άρης τον θανάτωσε, ενώ πολεμούσε στην πρώτη γραμμή).

Ο Αρχίλοχος υπήρξε μεγάλος λυρικός ποιητής που έζησε τον 7ο αι. π.Χ. Το 1960 βρέθηκε ο τάφος του στην Πάρο και το παραπάνω επιτύμβιο κιονόκρανο, στο οποίο υπάρχει η επιγραφή «Ἀρχίλοχος Πάριος Τελεσικλέος ἐνθάδε κεῖται το (= τοῦ) Δόκιμος μνημεῖον ὁ Νεοκρέωντος τόδ' ἔθηκεν». (Αρχαιολογικό Μουσείο Πάρου)

«Όστρακα» (θραύσματα αγγείων) με ονόματα πολιτικών της Αθήνας που προτάθηκαν από τον αθηναϊκό δήμο, για να πάρουν τον δρόμο της εξορίας (Μουσείο Αγοράς Αθήνας). Ο οστρακισμός αποτελούσε από τον 6ο αι. π.Χ. θεσμό της αθηναϊκής δημοκρατίας που απέβλεπε στην προστασία του πολιτεύματος από πολίτες που συγκέντρωναν επικίνδυνα μεγάλη δύναμη. Μία φορά τον χρόνο οι Αθηναίοι πολίτες αποφάσιζαν για τη σκοπιμότητα διεξαγωγής της διαδικασίας. Εάν η απόφαση ήταν καταφατική, σε μυστική ψηφοφορία που λάμβανε χώρα στην Εκκλησία του Δήμου χάραζε ο καθένας σε ένα θραύσμα αγγείου το όνομα του πολιτικού άντρα που θεωρούσε τον πλέον επικίνδυνο. Στη συνέχεια ο πολιτικός του οποίου το όνομα είχε χαραχτεί στα περισσότερα όστρακα απομακρυνόταν για δέκα χρόνια από την πόλη.

Γ. Φθόγγοι και γράμματα

  Οι φθόγγοι της α.ε. παριστάνονται με 24 γράμματα, που είναι τα ίδια με αυτά της ν.ε. [1] Οι φθόγγοι της α.ε. διαιρούνται σε φωνήεντα και σε σύμφωνα.

Φωνήεντα

• Τα φωνήεντα διαιρούνται σε βραχύχρονα, μακρόχρονα και δίχρονα, με βάση τη διάρκεια της προφοράς τους.
• Τα βραχύχρονα ή βραχέα (σύμβολο βραχύτητας: ˘ ) προφέρονταν όπως και σήμερα, σε σύντομο (βραχύ) χρόνο: ἔλεος = [eleos].
• Τα μακρόχρονα ή μακρά (σύμβολο μακρότητας: ˉ) προφέρονταν περίπου σε διπλάσιο (μακρότερο) χρόνο.
• Το «η» ακουγόταν ως δύο «ε» (εε) και το «ω» ως δύο «ο» (οο): ἠώς (η χαραυγή) = [eeoos].
• Τα δίχρονα ήταν σε κάποιες λέξεις βραχέα και σε κάποιες μακρά.
  

Σύμφωνα

Δίφθογγοι

Άσκηση

Να σημειώσετε επάνω από τις συλλαβές των παρακάτω λέξεων το σημείο ˉ για τις μακρόχρονες και το σημείο ˘ για τις βραχύχρονες: ζω-ή, ἥ-βη (= η νεότητα), ἡ-δέ-ως (= με ευχαρίστηση), κοι-νός, κρό-τος, νω-θρός, νό-μος, οἰ-ω-νός (= μαντικό πτηνό ή σημείο), μή-τηρ, παῖ-δες, γο-νεῖς, πρῶ-τον.

Βακτηρία γάρ ἐστι παιδεία βίου
Μένανδρος, Γνῶμαι Μονόστιχοι

Η παιδεία είναι στήριγμα στη ζωή.

[1] Αρχικά το ελληνικό αλφάβητο περιλάμβανε και το γράμμα βαῦ ή δίγαμμα (F), που προφερόταν σαν «β» ή σαν μισό «ου», όπως όταν προφέρουμε τη λέξη «Ουάσιγκτον». Επίσης, στην παλαιότατη α.ε. υπήρχε και ο φθόγγος γιοτ (που δε μας σώθηκε το σύμβολό του και ο οποίος παριστάνεται με το λατ. j), που ακουγόταν όπως ο φθόγγος «ι» στη λέξη «παιδιά».