Για καθετί που είναι να κάνεις, εξέτασε αυτά που προέχουν² και τις συνέπειες του πράγματος³, και μετά να το επιχειρήσεις. Αλλιώς στην αρχή θα το κάνεις με ενθουσιασμό, επειδή τίποτα δεν αναλογίστηκες από αυτά που θα ακολουθήσουν, και μετά, όταν εμφανιστούν κάποιες δυσκολίες, θα τα παρατήσεις ντροπιασμένος […] Άνθρωπε, πρώτα εξέτασε τη φύση του πράγματος· μάθε μετά και τη δική σου φύση⁴, αν δηλαδή μπορείς να το αντέξεις, θέλεις να αγωνιστείς στο πένταθλο να γίνεις παλαιστής; Κοίταξε τα χέρια σου, τους μηρούς, δοκίμασε τη μέση σου. Γιατί, άλλος γεννήθηκε για το ένα, άλλος για το άλλο πράγμα. Νομίζεις ότι, κάνοντάς τα αυτά, μπορείς να τρως με τον ίδιο τρόπο, να πίνεις με τον ίδιο τρόπο, να επιθυμείς και να αποστρέφεσαι το ίδιο; Πρέπει να ξαγρυπνήσεις, να κοπιάσεις, να εγκαταλείψεις τους δικούς σου […] Εξέτασέ τα αυτά, και δες αν, με τούτα, θέλεις να ανταλλάξεις την απάθεια, την ελευθερία, την αταραξία⁵ αλλιώς μην πλησιάζεις· όχι όπως τα παιδιά – τώρα φιλόσοφος, αργότερα φοροεισπράκτορας, έπειτα ρήτορας και μετά επίτροπος του Kαίσαρα. Aυτά τα πράγματα δε συμφωνούν μεταξύ τους. Ένας άνθρωπος πρέπει να είναι είτε καλός είτε κακός· ή το κυρίαρχο μέρος σου της ψυχής⁶ πρέπει να καλλιεργείς ή τα εξωτερικά πράγματα· ή για τα μέσα να δουλεύεις ή για τα έξω⁷· πράγμα που σημαίνει ή του φιλοσόφου τη θέση να κρατάς⁸ ή αυτή ενός κοινού ανθρώπου.

1. Ο Επίκτητος (50/55-130/135 μ.Χ.), ο οποίος γεννήθηκε στην Iεράπολη της Φρυγίας, ήταν δούλος στη Pώμη, όπου ως απελεύθερος δίδασκε αρχικά και αργότερα στη Νικόπολη της Ηπείρου. Oι διδασκαλίες του έχουν καταγραφεί και συγκεντρωθεί από τον μαθητή του Αρριανό στο σύντομο Εγχειρίδιον, οδηγό ήθους, που περιέχει επιλογή σκέψεών του από το μεγαλύτερο έργο του, τις Διατριβές (από το οποίο σώζονται 4 βιβλία από τα 8 που είχε γράψει).
2. Αυτά που προέχουν: όσα προηγούνται και προαπαιτούνται, όταν πρέπει να κάνουμε μια επιλογή ή να πάρουμε μια απόφαση. O Eπίκτητος διαχωρίζει, επίσης, αυτά που είναι στο χέρι μας από αυτά που δεν είναι στο χέρι μας να κάνουμε ή να αποφύγουμε (τὰ ἐφ' ἡμῖν από τὰ οὐκ ἐφ' ἡμῖν) και θεωρεί πως η διάκριση αυτή μας καθιστά ελεύθερους και ευδαίμονες.
3. Tις συνέπειες του πράγματος: τα επακόλουθα των προσωπικών επιλογών στη συμπεριφορά και τη ζωή μας. Οι Στωικοί θεωρούν πως η λογική σκέψη και η προσεκτική εξέταση των καταστάσεων μας οδηγούν σε αποφάσεις συνειδητές και έλλογες με στόχο την ενάρετη συμπεριφορά.
4. Tη φύση: η πραγματική «φύση» του ανθρώπου συνίσταται στη λογικότητά του, η οποία του επιβάλλει έναν τρόπο κατάλληλης συμπεριφοράς από την οποία απορρέει η ευδαιμονία του. Bάση της ηθικής των Στωικών είναι να φροντίζει κάποιος τον εαυτό του και να ζει σε εσωτερική αρμονία με τον κόσμο.
5. Aπάθεια, ελευθερία, αταραξία: απαλλαγή από τα πάθη είναι η κατάσταση, όπου τα συναισθήματα (πάθη, όπως ηδονή, λύπη, επιθυμία, φόβος) δεν ταράσσουν υπερβολικά την ψυχή (ἀταραξία). Η απάθεια των Στωικών στόχευε στην εὐπάθεια, δηλαδή σε ευχάριστη ψυχική κατάσταση και θετική διάθεση της ψυχής.
   
6. Tο κυρίαρχο μέρος της ψυχής: το ἡγεμονικόν, δηλαδή ο νους και η λογική ικανότητα που οδηγούν στην αρετή.
7. Tα μέσα… τα έξω: θεμέλιο της στωικής ηθικής ήταν η απόλυτη διάκριση ανάμεσα «στα μέσα» και «στα έξω». Τα πρώτα είναι τα πράγματα που εξαρτώνται από τον ίδιο τον άνθρωπο (όπως η σωστή κρίση, η συνείδηση και η βούληση)· τα δεύτερα είναι όσα δεν εξαρτώνται από αυτόν (όπως η υγεία, ο πλούτος, η δόξα και η κοινωνική θέση). Η στωική στάση ζωής ήταν επίμονη φροντίδα για «τα μέσα», διαρκής επιστροφή και αναδίπλωση στον εαυτό (Μάρκος Αυρήλιος: ἔνδον σκάπτε), με παράλληλη αδιαφορία ή, τουλάχιστον, ανοχή για τα συμβάντα της εξωτερικής πραγματικότητας.
   
8. Του φιλοσόφου τη θέση: στην προσπάθεια του ανθρώπου για ενάρετη συμπεριφορά, ο «σοφός» αποτελεί πρότυπο και ιδεώδες. Ο στωικός σοφός μπορεί να είναι ένα ανέφικτο ιδεώδες για τους συνηθισμένους ανθρώπους, δείχνει όμως το ενδιαφέρον της αρχαίας ηθικής για το τι είδους άνθρωποι πρέπει να είμαστε. Για τον Στωικό ο σκοπός της ζωής ταυτίζεται με τον ενάρετο βίο και το ηθικό αγαθό είναι το μόνο πράγμα που αξίζει.

1. Ποια συμβουλή δίνει ο Επίκτητος στους ανθρώπους, όταν πρόκειται να κάνουν επιλογή για τις πράξεις τους και τον τρόπο ζωής τους; Ποιες δυσκολίες νομίζετε ότι θα αντιμετωπίζατε, ενδεχομένως, αν ακολουθούσατε τη συμβουλή του;
2. Ο Επίκτητος αντιδιαστέλλει δυο τρόπους ζωής. Ποιοι είναι αυτοί; Υπάρχουν στην εποχή μας ανάλογοι τρόποι ζωής που έρχονται σε σύγκρουση;
3. Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Επίκτητος, δούλος που απέκτησε την ελευθερία του ο ίδιος, δίνει την άποψή του για την πραγματική ελευθερία. Σε ποια βασική παραδοχή στηρίζεται ο συλλογισμός του; Συμφωνείτε με την άποψή του;
4. Στο παράλληλο κείμενο (2) ο Μάρκος Αυρήλιος, Pωμαίος αυτοκράτορας, υποστηρίζει ότι η στροφή προς τον εαυτό μας και η ενδοσκόπηση, που χαρίζει αρμονική διάθεση, μας οπλίζει με την ανεκτικότητα απέναντι στην κακία των άλλων ανθρώπων. Μπορείτε να σκεφτείτε περιπτώσεις της καθημερινής ζωής σας που θα ήταν ίσως ωφέλιμο να τις αντιμετωπίζετε με λιγότερη αγανάκτηση και με περισσότερη ανεκτικότητα, δηλαδή με «στωικότητα»;
5. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, οι άνθρωποι στην ελληνιστική εποχή και στους πρώτους αυτοκρατορικούς ρωμαϊκούς χρόνους αναζητούσαν τόσο εναγώνια έναν νέο τρόπο ζωής; Συμβαίνει κάτι ανάλογο στις μέρες μας;
    

Να επιλέξετε για συζήτηση ένα από τα παρακάτω σημεία στα οποία επικεντρώνεται η κριτική που ασκείται στον στωικό τρόπο ζωής:
(α) Το ιδεώδες της απάθειας και της αταραξίας αποκλείει από τη συμπεριφορά μας εκδηλώσεις συμπάθειας για τους ανθρώπους και τα βάσανά τους.
(β) Η αναδίπλωση στον εαυτό, η μοναξιά και η ενδοσκόπηση (ἔνδον σκάπτε) δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα της ζωής.
(γ) Σε κάποιες περιπτώσεις, η ανεκτικότητα και η υποχώρηση από τη δράση είναι δείγματα δειλίας και παθητικότητας, αφού μπορεί να οδηγήσουν σε έμμεση αποδοχή ακόμη και της δουλείας.

Να αναζητήσετε αρετές της χριστιανικής ηθικής (π.χ. αγάπη, ταπεινότητα, φιλανθρωπία, καρτερία), που σας είναι ήδη γνωστές από το μάθημα των Θρησκευτικών της B' και Γ' Γυμνασίου, και να τις συγκρίνετε με τις αρχές ή τις αρετές της στωικής ηθικής που γνωρίσατε σε αυτήν την ενότητα.