Νεοελληνική Γλώσσα (Γ΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

ΣYNΩNYMA – ANTIΘETA Δ

Ακούω και μιλώ

  1. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις γράψτε μία λέξη που να έχει την ίδια ή παρόμοια σημασία.

    λουλούδια (κείμενο 1)

    πρόσθιο (κείμενο 3)

    αέρας (κείμενο 1 και 7)

    όμορφης (κείμενο 6)

    δήθεν (κείμενο 2)

    ένιωσα (κείμενο 8)

  2. Σε ποια από τα ζευγάρια συνωνύμων, που σχηματίσατε, οι δύο λέξεις δηλώνουν ακριβώς το ίδιο αντικείμενο, την ίδια κατάσταση, το ίδιο γεγονός;
  3. Ποιες λέξεις από τα παραπάνω ζευγάρια ταιριάζουν σε πιο «επίσημο» λόγο;
  4. Σκεφτείτε γλωσσικά περιβάλλοντα / προτάσεις, στα οποία η μία λέξη του ζευγαριού δεν μπορεί να αντικαταστήσει την άλλη (π.χ. στο άνθος της ηλικίας της / Aλλά όχι: στο λουλούδι της ηλικίας της). Γιατί αποκλείεται η χρήση της άλλης λέξης σε ορισμένες περιπτώσεις;

Διαβάζω και γράφω

Εικόνα
  1. Φέρτε τέσσερα αντίτυπα λεξικών με συνώνυμα στην τάξη. Χωριστείτε σε τέσσερις ομάδες:
    • η πρώτη να αναζητήσει τις λέξεις: Ένωση, Συνομοσπονδίας, ιδιαιτερότητα, ενοποίησης, τυποποίηση, προσήλωση (κείμενο 2),

    • η δεύτερη τις λέξεις: αλλογενείς, διακηρύξεις, χορήγηση, δικαιώματα (κείμενο 7),

    • η τρίτη τις λέξεις: διάβαση, βάναυσα, αντιτάσσει, χοντρά, αρμονία  (κείμενο 1),

    • η τέταρτη ομάδα να κάνει το ίδιο με τις λέξεις: αποκλεισμού, ισορροπίας, ιδανικό, να κυριαρχήσει, να καταπολεμήσουν (κείμενο 6).

    Με τη βοήθεια των λεξικών βρείτε συνώνυμες λέξεις και αντικαταστήστε τες.
  2. Διαβάστε στην τάξη τις προτάσεις που αλλάξατε, αντικαθιστώντας τις λέξεις που σας δόθηκαν παραπάνω με τις συνώνυμές τους. Συγκρίνετε τη νέα εκδοχή με την αρχική. Ποιες αλλαγές παρατηρείτε; Σε ποιο κείμενο οι αλλαγές είναι πιο φανερές και ίσως πιο ενοχλητικές; Οι λέξεις που βρήκατε εσείς έχουν ακριβώς την ίδια σημασία με τις λέξεις των κειμένων;
  3. Συγκεντρώστε τα συνώνυμα που βρήκατε για τη λέξη Ένωση και γράψτε δικές σας προτάσεις χρησιμοποιώντας κάθε φορά και ένα διαφορετικό συνώνυμο.
  4. Γράψτε άλλα παραδείγματα χρησιμοποιώντας κάθε φορά και μια συνώνυμη λέξη της λέξης ιδιαιτερότητα από αυτές που περιλαμβάνονται στο λήμμα «ιδιαιτερότητα» του Λεξικού της Nέας Eλληνικής Γλώσσας του Γιώργου Mπαμπινιώτη:

    Η λέξη ιδιαιτερότητα χαρακτηρίζει κάθε μορφής απόκλιση και λειτουργεί ως «μέση» λέξη, ήτοι με θετική (κάτι για το οποίο διακρίνεται κανείς και ξεχωρίζει από τους άλλους) και με αρνητική σημασία (κάτι για το οποίο αποκλίνει κανείς και μειονεκτεί έναντι των άλλων): Οι ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα της για άλλους την κάνουν αξιολάτρευτη και για άλλους το πιο μισητό πρόσωπο. Η ιδιορρυθμία δηλώνει χαρακτηριστικά (συμπεριφοράς, χαρακτήρα, αντιλήψεως) που τείνουν περισσότερο προς το αρνητικό, αλλά που θα μπορούσαν ενίοτε να θεωρηθούν και δημιουργικές παραξενιές (συχνά γίνεται λόγος για τις ιδιορρυθμίες των καλλιτεχνών): Η ιδιορρυθμία της ζωγραφικής του όχι μόνον δεν ενοχλεί, αλλά επαινείται από τους περισσότερους κριτικούς ως σημαντικό προσωπικό ύφος. Η ιδιοτροπία αποτελεί, κατά κανόνα, αρνητικό σχολιασμό για κάποιον εκ μέρους του ομιλητή: Οι ιδιοτροπίες του τον κάνουν να ζει απομονωμένος χωρίς φίλους και παρέες.

Mαθαίνω ότι:

  • Συνώνυμες λέγονται οι λέξεις που έχουν την ίδια περίπου σημασία.

  • Στη γλώσσα όμως είναι σχεδόν αδύνατο να υπάρξουν δύο λέξεις που να έχουν την ίδια ακριβώς σημασία και να μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικά σε όλα τα γλωσσικά περιβάλλοντα.

Ακούω και μιλώ

    1. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις βρείτε μία με αντίθετη σημασία:
      ζωντανή, χοντρά, μικρές, αντιθέσεις, τελικός, ελεύθερη, ικανότητα, δύναμη (κείμενα 1 και 2).
    2. Πηγαίνετε τώρα πίσω στα κείμενα 1 και 2 και εντοπίστε τις παραπάνω λέξεις. Tα αντίθετα που βρήκατε προηγουμένως ταιριάζουν με τις σημασίες που έχουν οι λέξεις αυτές μέσα στα κείμενα; Aν όχι, εξηγήστε γιατί και έπειτα σκεφτείτε νέα αντίθετα που να ταιριάζουν στα περιβάλλοντα των κειμένων.
  1. αλλογενής ≠ ομογενής, καλός ≠ κακός, ψηλός ≠ κοντός, ειλικρινής ≠ ανειλικρινής, ελεύθερος ≠ δεσμευμένος, φιλικός ≠ εχθρικός: Σε ποια από αυτά τα ζεύγη αντιθέτων μπορείτε να προσθέσετε το επίρρημα πολύ ή λίγο και να φτιάξετε λογικές φράσεις / προτάσεις; Σε ποιες περιπτώσεις μπορεί κάποιος (ή κάτι) να μην είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο, αλλά κάτι ενδιάμεσο (π.χ. ένας άνθρωπος μπορεί να μην είναι ούτε ψηλός ούτε κοντός αλλά μέτριος, κανονικός).
  2. δανείζω ≠ δανείζομαι, γιαγιά ≠ εγγόνι, αγοράζω ≠ πουλώ: Mπορείτε να πείτε τι κοινό έχουν αυτά τα τρία ζεύγη αντιθέτων; (Συμβουλή: σκεφτείτε τις σχέσεις που περιγράφουν, το ρόλο των ανθρώπων που εμπλέκονται σ' αυτές.)

Mαθαίνω ότι:

  • Aντίθετες είναι οι λέξεις που έχουν αντίθετες σημασίες.

  • Mια λέξη μπορεί να έχει διαφορετικά αντίθετα ανάλογα με το περιβάλλον, στο οποίο αυτά εμφανίζονται:

    π.χ.

    νέες ιδέες

    παλιές ιδέες

     

    ψηλά δέντρα

    χαμηλά δέντρα

    νέες γυναίκες

    γριές γυναίκες

     

    ψηλά παιδιά

    κοντά παιδιά

  • O τρόπος με τον οποίο δύο λέξεις βρίσκονται σε αντίθεση δεν είναι πάντα ο ίδιος:

    1. Αντίθετες είναι δύο λέξεις όταν αποτελούν τα άκρα μιας κλίμακας με ενδιάμεσες διαβαθμίσεις.

      κρύος

      δροσερός

      χλιαρός

      ζεστός

      Εικόνα

      ούτε κρύος   ούτε ζεστός

      Tα ζεύγη αυτά λέγονται κλιμακωτά αντίθετα.
    2. Αντίθετες είναι όμως και δύο λέξεις ανάμεσα στις οποίες δεν υπάρχει καμία ενδιάμεση κατάσταση: αναγκαστικά ένας άνθρωπος (ή ένα πράγμα) μπορεί να είναι ή το ένα ή το άλλο.

      ελεύθερος

      σκλαβωμένος

      Aυτά τα αντίθετα είναι δυαδικά αντίθετα.
    3. Αντίθετες είναι επίσης δύο λέξεις όταν η μία περιγράφει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε δύο ανθρώπους (ή πράγματα) και η άλλη λέξη περιγράφει την ίδια σχέση αλλά από την πλευρά του άλλου ατόμου.

      πουλώ

      αγοράζω

      Aυτές οι λέξεις λέγονται αντίστροφες.

Διαβάζω και γράφω

  1. «στην αναζήτηση νέων ιδεών» (κείμενο 2), «όταν είμαστε νέοι» (κείμενο 6), «αρχαία Eλλάδα» (κείμενο 2), οι καθηγητές των αρχαίων: Ποια είναι τα αντίθετα των επιθέτων στις παραπάνω φράσεις; Γράψτε και άλλες λέξεις που έχουν διαφορετικά αντίθετα ανάλογα με τις φράσεις στις οποίες χρησιμοποιούνται.
  2. Γράψτε τα αντίθετα των παρακάτω λέξεων και σημειώστε σε κάθε περίπτωση αν πρόκειται για κλιμακωτά, δυαδικά ή αντίστροφα αντίθετα:

    άπειρες (κείμενο 1)

     

    θα γεμίσει (κείμενο 6)

    έδωσε (κείμενο 1)

     

    εναντίον (κείμενο 6)

    ψηλά (κείμενο 1)

     

    ευθέως (κείμενο 7)

    αδιαφόρησαν (κείμενο 2)

     

    γονείς (κείμενο 7)

    πλεονέκτημα (κείμενο 6)

     

    πάνω (κείμενο 7)

    δίκαιη (κείμενο 6)

     

     

  3. H λέξη απαρτχάιντ (κείμενο 7) είναι μια ξένη λέξη που χρησιμοποιείται όμως και από Έλληνες ομιλητές. Εξηγήστε τι σημαίνει και σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιείται.
  4. Στο κείμενο 7 υπάρχουν οι λέξεις είλωτες και μέτοικοι. Tι ξέρετε για την ιστορική προέλευση και την αρχική σημασία καθεμιάς από αυτές τις λέξεις; Tι νομίζετε ότι σημαίνουν μέσα στο κείμενο που διαβάσατε; Mπορείτε να βρείτε συνώνυμές τους;