Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία (Β Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
3. Η θρησκευτική Μεταρρύθμιση

Όροι – κλειδιά της ενότητας

Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, συγχωροχάρτια, Προτεσταντισμός, Λούθηρος-Λουθηρανισμός, Καλβίνος-Καλβινισμός

  • Η κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και οι ανθρωπιστές
Το πλοίο των τρελών (1490). Πίνακας του Ιερώνυμου Μπος.  ■ Ποια αλληγορία υπάρχει στην εικόνα αυτή σχετικά με την κατάσταση, στην οποία βρίσκονται οι Χριστιανοί; Ποιος ευθύνεται; (Να προσέξετε τα πρόσωπα)
Το πλοίο των τρελών (1490). Πίνακας του Ιερώνυμου Μπος.
  • Ποια αλληγορία υπάρχει στην εικόνα αυτή σχετικά με την κατάσταση, στην οποία βρίσκονται οι Χριστιανοί; Ποιος ευθύνεται; (Να προσέξετε τα πρόσωπα)

Στο τέλος του Μεσαίωνα η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία βρίσκεται σε κρίση και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις θρησκευτικές ανάγκες των πιστών, που τώρα είναι πιο προσωπικές. Οι φωνές διαμαρτυρίες για την ηθική διαφθορά ολοένα και πληθαίνουν. Οι ανώτεροι κληρικοί ανταγωνίζονται
γλωσσάρι

τους ηγεμόνες στην πολυτέλεια χωρίς να ενδιαφέρονται για το ποίμνιο τους, ενώ οι κατώτεροι είναι παραμελημένοι και ζουν μέσα στην αμάθεια. Οι χριστιανοί είναι θορυβημένοι από τους συνεχείς πολέμους, τις επιδημίες και τις προφητείες για το τέλος του κόσμου. Χωρίς πνευματική καθοδήγηση, βρίσκονται σε σύγχυση και κυριαρχούνται από την ιδέα του θανάτου και την αγωνία για τη σωτηρία της ψυχής τους. Η Εκκλησία όχι μόνο αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανησυχίες των πιστών αλλά και εκμεταλλεύεται το μεταθανάτιο φόβο τους για την κόλαση πουλώντας έγγραφα άφεσης αμαρτιών, τα λεγόμενα συγχωροχάρτια. Εξωτερικός Σύνδεσμος

Οι ανθρωπιστές καταδικάζουν αυτές τις πρακτικές της Εκκλησίας καθώς και τις δεισιδαιμονίες του λαού και αντιπροτείνουν μια ειλικρινή πίστη βασισμένη στο αληθινό μήνυμα του Χριστού. Υποστηρίζουν ότι αυτό θα το κατανοήσουν οι πιστοί με την άμεση επαφή τους με το θείο λόγο μέσω των μεταφράσεων της Αγίας Γραφής σε λαϊκή γλώσσα και χωρίς τη μεσολάβηση της επίσημης ερμηνείας των ιερών κειμένων από την Εκκλησία.

Η ηθική παρακμή του κλήρου

Εδώ και πολύ καιρό, οι πάπες, οι καρδινάλιοι και οι επίσκοποι ανταγωνίζονται τους ηγεμόνες στις συνήθειες τους και μάλιστα είναι έτοιμοι να τους ξεπεράσουν[...]. Οι επίσκοποι ξεχνούν ότι ο τίτλος τους σημαίνει εργασία, εγρήγορση και φροντίδα. Θυμούνται όμως πολύ καλά το ρόλο τους μόνο για να απομυζούν χρήματα από το ποίμνιο τους [...]. Και θα ήταν πολύ καλύτερα τα πράγματα αν οι καρδινάλιοι σκέφτονταν ότι είναι διάδοχοι των αποστόλων [...]. Και οι πάπες οι οποίοι είναι οι τοποτηρητές του Χριστού στη γη, αν προσπαθούσαν να μιμηθούν τη ζωή του, τη φτώχεια του, το σταυρικό του μαρτύριο, την περιφρόνηση στη ζωή, αν σκέφτονταν μόνο το βάρος του ονόματος που έχουν, δηλ. πατέρας, ή το επώνυμο τους, δηλ. παναγιότατος, θα υπήρχε στη γη δυστυχία;

Pierre de Nolhac, Erasme, Eloge de la folie, Flammarion,1964, 75-77.

  • Ποιες μομφές απευθύνει ο 'Ερασμος στον ανώτερο κλήρο;
  • Η προτεσταντική μεταρρύθμιση

Η μαζική πώληση συγχωροχαρτιών στη Γερμανία προκάλεσε την έντονη αντίδραση του μοναχού και θεολόγου Μαρτίνου Λουθήρου (1483-1546). Τον Οκτώβριο του 1517 θυροκόλλησε σε ναό της Βιτεμβέργης ένα κατάλογο με 95 θέσεις, δηλαδή επιχειρήματα με τα οποία καταδίκαζε τα συγχωροχάρτια και υποστήριζε τις απόψεις του για τη θρησκεία.

Ο πάπας προχώρησε στον αφορισμό του (1520), όμως αυτός έκαψε δημόσια το σχετικό έγγραφο, τη βούλα*.

Η ρήξη με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία

32. Θα καταδικαστούν αιώνια μαζί με αυτούς που τους διδάσκουν, όσοι πιστεύουν ότι τα συγχωροχάρτια τους εξασφαλίζουν τη σωτηρία[...].
36. Κάθε χριστιανός που μετανοεί ειλικρινά μπορεί να έχει άφεση αμαρτιών χωρίς συγχωροχάρτια.

Μαρτίνος Λούθηρος, στο: Genie, Religion and Ethics RT, N.Y. 1992, 33, 15

  • Τι καταδικάζει ο Λούθηρος με τη θέσεις του αυτές και τι υποστηρίζει;

Βασική θέση της διδασκαλίας του Λουθήρου

Μόνο η πίστη, χωρίς τη συνδρομή των έργων, φέρνει τη δικαιοσύνη, την ελευθερία, την ευτυχία. Αν πιστεύεις, θα αποκτήσεις τα αγαθά αυτά, αν δεν πιστεύεις δε θα τα αποκτήσεις. Πρέπει να απαρνηθείς τον εαυτό σου έχοντας ισχυρή πίστη και απόλυτη εμπιστοσύνη στο Θεό. Ακριβώς χάρη στην πίστη αυτή οι αμαρτίες σου θα συγχωρεθούν...

Μαρτίνος Λούθηρος, Για την ελευθερία του χριστιανού, 1520, στο: GEnie Religion and Ethics RT, N.Y. 1992, 45, 20.

  • Ποια είναι το βασικό σημείο της διδασκαλίας του Λουθήρου; Γιατί οι απόψεις αυτές του Λουθήρου έρχονται σε ρήξη με την κοινή πίστη της εποχής του; Να λάβετε υπόψη σας ότι, σύμφωνα με τον Λούθηρο, εφόσον μόνο η πίστη οδηγεί στη σωτηρία της ψυχής, οι εξωτερικοί λατρευτικοί τύποι (όπως νηστεία, προσευχή) δεν έχουν καμιά ουσιαστική αξία.

Η διδασκαλία του Λουθήρου, ο οποίος υποστήριζε ότι σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης, διαδόθηκε με μεγάλη ταχύτητα στη Γερμανία

(Αγια Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). Ο αυτοκράτορας όμως Κάρολος Ε΄, που φοβόταν διάσπαση του κράτους, έθεσε το Λούθηρο εκτός νόμου ως αιρετικό και αποκήρυξε το Λουθηρανισμό. Οι οπαδοί του Λουθήρου και οι γερμανοί ηγεμόνες που τον υποστήριζαν διαμαρτυρήθηκαν και για το λόγο αυτό ονομάστηκαν διαμαρτυρόμενοι ή προτεστάντες. Ακολούθησε γενικευμένη σύρραξη μεταξύ των οπαδών του Λουθήρου και των δυνάμεων του αυτοκράτορα, που τερματίστηκε με την υπογραφή της Ειρήνης της Αυγούστας (1555). Η συνθήκη αυτή αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού και το δικαίωμα κάθε ηγεμόνα να επιβάλει στην επικράτειά του το δόγμα που ήθελε. Με τον τρόπο αυτό η Γερμανία διαιρέθηκε σε κρατίδια ρωμαιοκαθολικά και σε κράτη διαμαρτυρόμενα.

Η Μεταρρύθμιση διαδόθηκε και σε άλλες χώρες με διάφορες παραλλαγές, προκαλώντας την αντίδραση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ακολούθησε περίοδος συγκρούσεων με αποκορύφωμα τη σφαγή στο Παρίσι δύο χιλιάδων Γάλλων προτεσταντών ή καλβινιστών (Ουγενότων), δηλαδή οπαδών του Γάλλου μεταρρυθμιστή Καλβίνου (1509-1564), τη νύκτα του Αγίου Βαρθολομαίου (24 Αυγούστου 1572). Μετά από αρκετές δεκαετίες αιματηρών πολέμων αποκαταστάθηκε τελικά η ειρήνη με το Διάταγμα της Νάντης (1598), που αναγνώριζε το δικαίωμα των καλβινιστών να ασκούν ελεύθερα τη λατρεία τους υπό ορισμένες όμως προϋποθέσεις. Εξωτερικός Σύνδεσμος

  • Οι αντιδράσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας

Η ταχύτατη επιτυχία του Προτεσταντισμού ανάγκασε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία να οργανώσει τη δική της μεταρρύθμιση, τη λεγόμενη

Δόγμα και Λατρεία Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών
Δόγμα
Λατρεία
Ρωμαιοκαθολικοί Λουθηρανοί Προτεστάντες Καλβινιστές Αγγλικανοί
Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα της πίστης και των καλών πράξεων Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα της πίστης και του απόλυτου προορισμού (δηλ. ο Θεός προκαθορίζει την τύχη των ανθρώπων) Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης
7 μυστήρια 2 μυστήρια: βάπτιση και θεία κοινωνία
Λατρεία της Θεοτόκου και των Αγίων Άρνηση της λατρείας της Θεοτόκου και των Αγίων
Υπακοή στον πάπα Δεν αναγνωρίζεται η δικαιοδοσία του πάπα
Λειτουργία Ανάγνωση της Βίβλου, άσματα και κηρύγματα
Τελετές πομπώδεις Τελετές πολύ απλές Τελετές πολύ απλές Τελετές πομπώδεις
Επίσκοποι και καρδινάλιοι Επίσκοποί, όχι καρδινάλιοι Ούτε επίσκοποι, ούτε καρδινάλιοι Επίσκοποί, όχι καρδινάλιοι
Απαγορεύεται ο γάμος των κληρικών Επιτρέπεται ο γάμος των κληρικών

Τα μέτρα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας κατά της Μεταρρύθμισης

  • Τα μοναχικά τάγματα

Αναδιοργανώθηκαν τα μοναχικά τάγματα και ιδρύθηκαν νέα, που είχαν ως αποστολή να ενισχύσουν και να διαδώσουν τη ρωμαιοκαθολική πίστη. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούσαν διάφορα μέσα, όπως ήταν η ιδεολογική διαφώτιση (προπαγάνδα), η ίδρυση και η διαχείριση σχολείων, νοσοκομείων και η έκδοση βιβλίων.

  • Ιερά Εξέταση

Η Ιερά Εξέταση απετέλεσε το κύριο κατασταλτικό μέτρο εναντίον των αιρέσεων. Αποτελούσε έναν ανακριτικό μηχανισμό, που είχε, σε συνεργασία με την κοσμική εξουσία, το δικαίωμα εξέτασης των υπόπτων για αίρεση, υποβάλλοντάς τους ακόμα και σε βασανιστήρια. Όσοι κρίνονταν ένοχοι και καταδικάζονταν σε θάνατο καίγονταν πάνω στην πυρά (autodafe).

  • Λογοκρισία

Η συμβολή της τυπογραφίας στη διάδοση των μεταρρυθμιστών ιδεών είχε αποφασιστική σημασία. Για το λόγο αυτό συγκροτήθηκε ένα συμβούλιο λογοκρισίας των βιβλίων που συνέτασσε κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum).

εσωτερικό ενός καλβινικού ναού. Πίνακας του 1565. Γενεύη,Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη. Το εσωτερικό ενός καλβινικού ναού. Πίνακας του 1565. Γενεύη, Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη.
  • Ποια διαφορά παρατηρείτε ως προς το διάκοσμο των δύο ναών; Ποια σκοπιμότητα εξυπηρετείται σε κάθε περίπτωση;
Η εκκλησία του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη  (Μπαλτακίνο- κουβούκλιο Αγίας Τράπεζας, 1624-1633.)

Η εκκλησία του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη (Μπαλτακίνο- κουβούκλιο Αγίας Τράπεζας, 1624-1633.)

Αντιμεταρρύθμιση. Στη Σύνοδο του Τρέντο (1545-1563) της Ιταλίας λήφθηκαν αποφάσεις για την ανασυγκρότηση της Εκκλησίας και δραστικά μέτρα εναντίον της Μεταρρύθμισης.

Στο πλαίσιο της ανανέωσης της Εκκλησίας κτίζονται καινούριοι επιβλητικοί ναοί σε ρυθμό μπαρόκ και με πλούσιο διάκοσμο. Στόχος είναι η προβολή της δύναμης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και η επιβεβαίωση της υπεροχής του ρωμαιοκαθολικού δόγματος έναντι του προτεσταντισμού. Ταυτόχρονα, ενισχύεται η λατρεία της Θεοτόκου και πολλαπλασιάζονται οι εικόνες και οι τελετές, προκειμένου να διεγερθεί η ευαισθησία των πιστών.

  • Η Ευρώπη μετά τη Μεταρρύθμιση

Έπειτα από ένα περίπου αιώνα μεταρρυθμίσεων η χριστιανική Ευρώπη είναι πνευματικά διαιρεμένη. Ο Προτεσταντισμός επικράτησε στη βόρεια Ευρώπη, ο Ρωμαιοκαθολικισμός διατήρησε τη δύναμή του στη νότια. Η Ορθοδοξία κυριαρχεί στον ελληνικό χώρο τα Βαλκάνια και τη Ρωσία.

Η προτεσταντική μεταρρύθμιση προκάλεσε, εκτός από θρησκευτικές, γενικότερες μεταβολές στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η μετάφραση της Βίβλου σε εθνικές γλώσσες συνέβαλε στην ανάπτυξη των εθνικών λογοτεχνιών και στη σφυρηλάτηση της

εθνικής συνείδησης. Εξάλλου, η απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων του ανθρώπου δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εξέλιξη των επιστημών, τον εκδημοκρατισμό των θεσμών, την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική ελευθερία.

img138

Ερωτήσεις

  1. Συζήτησε με τους συμμαθητές σου τα μέσα που χρησιμοποίησε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία για να επιβάλει τη θρησκευτική αντιμεταρρύθμιση στις χώρες της Ευρώπης; (άξονες αναφοράς: θρησκεία, κοινωνία, πολιτική, τέχνη. Αξιοποίηση των γνώσεων από τα αντίστοιχα μαθήματα: θρησκευτικά, κοινωνική και πολιτική αγωγή, αισθητική αγωγή).
img139