Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία (Β Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
| 2. Αναγέννηση και Ανθρωπισμός | |
Όροι – κλειδιά της ενότητας Αναγέννηση, ανθρωπισμός - ανθρωπιστές, οικουμενικός άνθρωπος, έλληνες λόγιοι, τυπογραφία, γράμματα, επιστήμη, τέχνη
Την ίδια εποχή με τις Ανακαλύψεις αλλά σε μεγαλύτερη χρονικά έκταση, το 15ο και 16ο αι., εκδηλώνεται στον ευρωπαϊκό χώρο ένα καλλιτεχνικό και πνευματικό ταυτόχρονα κίνημα, η Αναγέννηση. Στην προετοιμασία του κινήματος αυτού μεγάλη ήταν η συμβολή των Σταυροφοριών, που έστρεψαν το ενδιαφέρον της Δύσης στην Ανατολή, καθώς και της νέας κοινωνικής τάξης που αρχίζει να διαμορφώνεται, της αστικής. Κύριο χαρακτηριστικό της Αναγέννησης είναι η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, που είχαν μερικώς μόνο χρησιμοποιηθεί κατά το Μεσαίωνα, για τη θεμελίωση ενός καινούριου κόσμου. Το κοσμοείδωλο της Αναγέννησης Ο κόσμος δημιουργήθηκε βέβαια από το Θεό, αλλά ο άνθρωπος τον μεταμόρφωσε και τον βελτίωσε. Γιατί ό,τι μας περιβάλλει είναι δικό μας έργο, το έργο των ανθρώπων [...].Από μας προέρχονται οι ζωγραφιές και τα γλυπτά, από μας προέρχονται το εμπόριο, οι επιστήμες και τα φιλοσοφικά αριστουργήματα. Από μας προέρχονται όλες οι εφευρέσεις, όλες οι γλώσσες και όλα τα είδη των λογοτεχνικών κειμένων. Απόσπασμα από κείμενο του Chianozzo Manetti (1452), στο J. R. Hale, Fursten, Kunstler, Humanisten, Αμβούργο 1973, 26.
Ο άνθρωπος διευρύνει το πλαίσιο σκέψης και δράσης του και διαμορφώνει μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο. Αυτή η νέα οπτική δε στηρίζεται πλέον στη δύναμη της παράδοσης, όπου κυριαρχούν η συνεχής μέριμνα για τη σωτηρία της ψυχής, η αποχή από τις χαρές της ζωής και η ιδέα της ματαιότητας, αλλά στην κριτική σκέψη, στην εξέλιξη, στις επιστήμες και στην ιδέα της προόδου. Σε αντίθεση με το Μεσαίωνα, ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται το επίκεντρο της παρατήρησης και του ενδιαφέροντος των λογίων, των σοφών και των καλλιτεχνών. Το σώμα, η επίγεια ζωή και η ομορφιά αποκτούν τη δική τους θέση στη ζωή του ανθρώπου και διαμορφώνουν μια νέα αντίληψη για τη ζωή. Κοιτίδα των πολιτιστικών αυτών εξελίξεων είναι οι ακμαίες οικονομικά πόλεις της Ιταλίας, όπως η Φλωρεντία, η Ρώμη, η Βενετία και το Μιλάνο. Στις |
πόλεις αυτές, οι πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες ενθαρρύνονται από διάσημους μαικήνες* της εποχής, όπως είναι οι ηγεμόνες της Φλωρεντίας Μέδικοι και του Μιλάνου Σφόρτσα καθώς και ο πάπας Ιούλιος Β΄.
Ο άνθρωπος της Αναγέννησης στη προσπάθειά του να εκφράσει τις νέες αξίες στράφηκε προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό προκειμένου να αντλήσει τον αναγκαίο πνευματικό εξοπλισμό. Έτσι, άρχισε να μελετά, να μεταφράζει και να σχολιάζει συστηματικά τους αρχαίους συγγραφείς. Η στροφή αυτή προς τη βαθύτερη γνώση της αρχαιότητας ονομάστηκε ανθρωπισμός.
Οι ανθρωπιστές, οι φορείς του ανθρωπισμού, ταξιδεύουν σε ολόκληρη την Ευρώπη για να διαδώσουν τις ιδέες τους, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό ένα δίκτυο σχέσεων και πολιτισμού, που ονομάστηκε Πολιτεία των Γραμμάτων. Έχουν βαθύ θρησκευτικό αίσθημα, ασκούν κριτική στις μεσαιωνικές αντιλήψεις και αγωνίζονται για μια καλύτερη κοινωνία. Γράφουν στη λατινική, η οποία παραμένει η κοινή γλώσσα των ανθρώπων των γραμμάτων και της Εκκλησίας. Υπερασπίζονται όμως τις εθνικές γλώσσες, στις οποίες συνθέτουν πολλά από τα έργα τους. Η σάτιρα ενοχλεί Τώρα, για την επίκριση ότι δαγκάνω (με το έργο Μωρίας Εγκώμιον), θ' αποκριθώ πως ανέκαθεν οι πνευματικοί άνθρωποι είχαν το ελεύθερο να κοροϊδεύουν ατιμώρητα τις συνθήκες της ζωής γενικά, φτάνει να μην καταντάει λύσσα. Θαυμάζω λοιπόν την ευαισθησία των σημερινών αυτιών, που δεν αντέχουν παρά μια γλώσσα με επίσημες κολακείες. Ανάμεσά τους βλέπεις ακόμα κι ανθρώπους ευλαβικούς, αλλά ευλαβικούς τόσο από την ανάποδη, ώστε ανέχονται καλύτερα τις πιο βαριές βλαστήμιες για το Χριστό, παρά το πιο ελαφρύ χωρατό για τον πάπα ή τον ηγεμόνα, όταν μάλιστα τρώνε απ' το ψωμί του. Από την επιστολή του Έρασμου στον Τόμας Μορ, στο: Στρατής Τσίρκας, Εράσμου, Μωρίας Εγκώμιον, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα 1970, 31-32. Ο Έρασμος (1467-1536), ο πρίγκιπας της Πολιτείας των Γραμμάτων και κορυφαίος Ελληνιστής, σατιρίζει επικριτικά τις καταχρήσεις της Εκκλησίας (Μωρίας Εγκώμιον, 1509), μάχεται υπέρ μιας ειρηνικής Ευρώπης και αποδίδει εξαιρετική σημασία στην παιδεία. Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται ο Φρανσουά Ραμπελαί (1483-1553, |
Πανταγκρουέλ 1532) και ο Τόμας Μορ (1478-1535) που οραματίζεται μια ιδανική πολιτεία, όπου θα βασιλεύουν η ειρήνη, η ισότητα και η ανεκτικότητα (Ουτοπία, 1516). Η αναβίωση όλων των σπουδών Τώρα όλες οι σπουδές έχουν αναβιώσει, όλες οι γλώσσες έχουν αποκατασταθεί: τα ελληνικά, χωρίς τη γνώση των οποίων είναι ντροπή να λέγεται κάποιος σοφός, τα εβραϊκά, τα χαλδαϊκά, τα λατινικά. Τα τυπωμένα βιβλία, που έχουν εφευρεθεί στις μέρες μας με θεϊκή έμπνευση είναι τόσο κομψά και ακριβή, σε αντίθεση με τα πυροβόλα όπλα που δημιουργήθηκαν με διαβολική προτροπή. Όλος ο κόσμος είναι γεμάτος από σοφούς ανθρώπους, από μορφωμένους παιδαγωγούς, από μεγάλες βιβλιοθήκες, ώστε [...] στο μέλλον δε θα συναντήσεις κανένα που να μην είναι μορφωμένος. Φρ. Ραμπελαί (1483-1553), Πανταγκρουέλ 1532, κεφ. VIII, στο Jean-Christian Dumont, Extraits, Librairie Larousse, Paris, 1972, 78-79.
Οι ανθρωπιστές πιστεύουν ότι ο άνθρωπος πρέπει να επιδίδεται σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, ώστε να αποκτήσει μια πολυδιάστατη προσωπικότητα με πνευματικά, ψυχικά και σωματικά χαρίσματα. Έτσι επιδιώκουν να διαμορφώσουν με την κατάλληλη αγωγή ένα νέο τύπο ανθρώπου, τον οικουμενικό άνθρωπο (homo universalis), που καθορίζει ο ίδιος με τη γνώση και τον προσωπικό του αγώνα το πεπρωμένο του. Αυτήν ακριβώς τη δυναμική εκφράζει με τη φράση του ο Έρασμος σε κανέναν δεν υποχωρώ. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και οι μέθοδοι διδασκαλίας κατέχουν δεσπόζουσα θέση στην αγωγή που οραματίζονται οι ανθρωπιστές. Ιδρύονται πολλά νέα σχολεία, κολέγια και πανεπιστήμια που συμβάλλουν στη διάδοση των νέων ιδεών. Τα προγράμματα σπουδών, διευρύνονται, σε σχέση με τα μεσαιωνικά, περιλαμβάνοντας ένα ευρύ φάσμα μαθημάτων, ώστε οι μαθητές να αποκτούν συνολική μόρφωση.
Οι ανθρωπιστικές σπουδές ενισχύθηκαν με την παρουσία σημαντικών ελλήνων λογίων στη Δύση πριν και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (1453). Οι λόγιοι αυτοί πρόβαλαν τα ελληνικά γράμματα με το διδακτικό και εκδοτικό τους έργο. Παράλληλα, ενίσχυσαν το ενδιαφέρον για την έκδοση αρχαίων ελληνικών κειμένων και τη συλλογή αρχαίων χειρογράφων από |
βιβλιοθήκες και ηγεμόνες. Ανάμεσα σ' αυτούς διακρίθηκαν ιδιαίτερα ο διαπρεπής φιλόσοφος Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (1355-1456) που έδρασε στον Μυστρά και ο επίσκοπος Νικαίας Βησσαρίων (1403-1472) από την Τραπεζούντα του Πόντου. Ο ανθρωπιστής δάσκαλος και η νέα αγωγή Ο Βιτορίνο ντα Φέλτρε αντιπροσώπευε την άποψη ότι ο δάσκαλος μπορεί να προσφέρει με ελκυστικό τρόπο. Ο ίδιος δίδασκε ανάγνωση και γραφή μέσω κινητών στοιχείων και τις στοιχειώδεις γνώσεις αριθμητικής με παιγνίδια [...] Στις κατώτερες τάξεις δίδασκε θρησκευτικά, ενώ στις ανώτερες επίκεντρο των μαθημάτων του ήταν η ελληνική και κυρίως η λατινική λογοτεχνία [...] Πάντα τόνιζε ότι η απόκτηση γνώσεων δεν αποβλέπει τόσο σε μια θεωρητική καλλιέργεια όσο στην αντιμετώπιση της καθημερινής ζωής. J. R. Hale, Fursten, Kunstler, Humanisten, Αμβούργο 1973, 50.
Η Αναγέννηση και ο Ανθρωπισμός γρήγορα επεκτάθηκαν και σε άλλες χώρες της υπόλοιπης Ευρώπης, όπου επικρατούσαν παρόμοιες συνθήκες με τις ιταλικές πόλεις. Οι συχνές μετακινήσεις καλλιτεχνών και λογίων διευκόλυναν, βέβαια, τη διασπορά της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού. 
Τυπογραφείο. Μινιατούρα εποχής. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη. |
Η εφεύρεση της τυπογραφίας στον τομέα αυτό υπήρξε αποφασιστική. Το κοσμοϊστορικό αυτό γεγονός συνέβη, όταν γύρω στο 1450 ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος από τη Μαγεντία της Γερμανίας χρησιμοποίησε κινητά μεταλλικά στοιχεία για την εκτύπωση των βιβλίων. Η ανακάλυψη αυτή διαδόθηκε με μεγάλη ταχύτητα. Το 1500 λειτουργούσαν τυπογραφεία σε 236 πόλεις της Ευρώπης και είχαν ήδη εκδοθεί 30-35 χιλιάδες τίτλοι βιβλίων. |
Αν και τα τυπωμένα πλέον βιβλία ήταν φθηνότερα και λιγότερο ογκώδη σε σχέση με τα μεσαιωνικά, μόνο οι άνθρωποι των πόλεων είχαν τη δυνατότητα να γίνουν κοινωνοί της γνώσης. Ο περισσότερος κόσμος ήταν αναλφάβητος και αμέτοχος στις εξελίξεις. Ωστόσο, η αρχή έγινε και οι άνθρωποι ολοένα προσπαθούσαν για βελτίωση της θέσης τους στην κοινωνία. |
Η διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού |
|
 Τιτσιάνο Η Αφροδίτη του Ουρμπίνο (1538). Ελαιογραφία σε μουσαμά. Φλωρεντία, Πινακοθήκη Ουφίτσι.
|
|
Κατά το 16ο αιώνα παρατηρείται λογοτεχνική ανανέωση με τη χρήση των εθνικών γλωσσών και με τον εμπλουτισμό της θεματολογίας. Στην ανανέωση αυτή συνέβαλαν σημαντικοί συγγραφείς, όπως ο γάλλος Μισέλ ντε Μονταίν (1533-1592) με το έργο του Δοκίμια, ο ισπανός Μινγκουέλ ντε Θερβάντες (1547-1616) με το περίφημο μυθιστόρημά του Δον Κιχώτης και ο άγγλος Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616) με τα θεατρικά του αριστουργήματα (Άμλετ, Μάκβεθ, Οθέλλος). Τέλος, ο ιταλός Νικολό Μακιαβέλλι (1469-1527) στο έργο του Ο Ηγεμόνας αναλύει την τακτική και τη συμπεριφορά που πρέπει να ακολουθεί ο ηγεμόνας για την κατάκτηση της εξουσίας. Ανεξαρτητοποιεί, έτσι, την πολιτική επιστήμη από τη θεολογία και την ηθική, όπως δείχνει και η χαρακτηριστική του φράση: ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Η διεύρυνση του κόσμου με τις Ανακαλύψεις, έθεσε νέους προβληματισμούς για τη γη, το σύμπαν και την επιστήμη. Οι κυριότεροι επιστήμονες της Αναγέννησης
Η τέχνη (αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική) της περιόδου αυτής αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο την ιδεολογία της Αναγέννησης Στην αρχιτεκτονική, οι τεχνίτες και οι καλλιτέχνες υιοθετούν χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά σχέδια ή λεπτομέρειες στη δόμηση και διακόσμηση των κτιρίων, τα οποία εμπνέονται, αντιγράφοντας δημιουργικά, από την κλασική αρχαιότητα. Τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, όμως, γνώρισε η γλυπτική και κυρίως η ζωγραφική, η οποία δεν διστάζει πλέον να απεικονίζει το γυμνό ανθρώπινο |
σώμα και να προβάλλει μύθους της αρχαιότητας και τη φύση παράλληλα με το θρησκευτικό συναίσθημα των ανθρώπων μέσα από θέματα με θρησκευτικό περιεχόμενο (σκηνές από τη Βίβλο κ.ά.). Όσον αφορά την τεχνοτροπία, οι καλλιτέχνες προχωρούν περισσότερο, εφαρμόζοντας την προοπτική, δηλ. δίνοντας την αίσθηση του βάθους στις απεικονίσεις, και την τεχνική της φωτοσκίασης. Το 15ο αιώνα, όταν η γοτθική τέχνη θριάμβευε ακόμα σε ολόκληρη τη Ευρώπη, η Φλωρεντία γίνεται το επίκεντρο μιας διαφορετικής καλλιτεχνικής άνθησης που επεκτείνεται σταδιακά και σε άλλες πόλεις της Ιταλίας. Ο αιώνας αυτός, γνωστός στην ιστορία της τέχνης ως κουατροτσέντο, προαναγγέλλει την ιταλική Αναγέννηση. Ήδη από την αρχή του αιώνα εμφανίζονται νέες τάσεις που εκπροσωπούνται από έξοχους καλλιτέχνες, όπως ο Μποτιτσέλι (1444-1510) που θεωρείται ως κυριότερος ζωγράφος της εποχής αυτής. Στην τέχνη του κουατροτσέντο μπορούμε να ανιχνεύσουμε επιρροές της γοτθικής και της  Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μόνα Λίζα ή Τζοκόντα, περίπου 1505. Ελαιογραφία σε μουσαμά. Παρίσι, Λούβρο.
|
||||||||||||
 Μιχαήλ Άγγελος, Η δημιουργία του Αδάμ, 1508-1512. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της Καπέλα Σιξτίνα, Βατικανό.
|
|
βυζαντινής τέχνης, δηλ. της τέχνης των προηγούμενων περιόδων. Η πολιτισμική αυτή συνάντηση της Δύσης με την Ανατολή εκφράζεται χαρακτηριστικά μέσα από την τοιχογραφία του Μπενότσο Γκοτσόλι (1420-1498) Η πορεία των τριών Μάγων. Η ιταλική Αναγέννηση και τα μηνύματά της απλώνονται και προς τον υπόλοιπο ευρωπαϊκό χώρο το 16ο αιώνα με αποτέλεσμα, παρά τις τοπικές ιδιαιτερότητες στην καλλιτεχνική έκφραση, να διαμορφωθεί ένα ενιαίο καλλιτεχνικό ρεύμα με πολλά κοινά χαρακτηριστικά, δηλ. η Τέχνη της Αναγέννησης. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519), ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, είναι ταυτόχρονα και αξιόλογος επιστήμονας (αρχιτέκτονας, μηχανικός, εφευρέτης), ενσαρκώνοντας έτσι τον οικουμενικό άνθρωπο. Καλλιτεχνικά επηρεάστηκε από το ανθρωπιστικό πνεύμα και την τεχνική της προοπτικής (Ευαγγελισμός). Αργότερα, όμως, επινόησε την τεχνική της διαβάθμισης (sfumato), η οποία με την εξαφάνιση των περιγραμμάτων δίνει την αίσθηση μιας ελαφριάς ομίχλης γύρω από τα σχήματα, προκαλώντας έτσι μια εντύπωση γλυκύτητας, ποίησης και μυστηρίου (Παρθένος των Βράχων, Τζοκόντα). Ο Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564) θεωρείται αρχηγός της Φλωρεντινής Σχολής και διακρίθηκε ως ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας και ποιητής. Συνδυάζει χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής τέχνης και τάσεις της εποχής του. Μια από τις αριστουργηματικές ζωγραφικές του συνθέσεις είναι |
η διακόσμηση της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα στο Βατικανό με θέμα τη Δευτέρα Παρουσία. Ο σκούφος με το κερί Συχνά σηκωνόταν τη νύχτα, όταν δεν μπορούσε να ησυχάσει για να δουλέψει τη σμίλη. Γι' αυτόν τον σκοπό είχε κατασκευάσει έναν σκούφο από χοντρό χαρτί και στην κορυφή του είχε στεριώσει ένα κερί, ώστε να έχει φως οπουδήποτε και αν εργαζόταν χωρίς να εμποδίζονται τα χέρια του. Από τη ζωή του Μιχαήλ Άγγελου, Giorgio Vasari, Καλλιτέχνες της Αναγέννησης, εκδ. Κανάκης, Αθήνα 1995, 301. Επικεφαλής της Ρωμαϊκής Σχολής ο Ραφαήλ Σάντι (1483-1520) τονίζει στα έργα του το ανθρώπινο στοιχείο, την ευγένεια και το πνεύμα, όπως στις περίφημες Μαντόνες (εικόνες της Παναγίας), ενώ ο Τιτσιάνο (1477-1576), ο κυριότερος εκπρόσωπος της Βενετικής Σχολής, προσέχει ιδιαίτερα το χρώμα, τη κομψότητα και τη χάρη. Στη Γερμανία διακρίθηκε ο διάσημος ζωγράφος και χαράκτης ο 'Αλμπρεχτ Ντύρερ (1471-1528). Στα έργα του εντοπίζονται τα χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής τέχνης ως προς τα θέματα και την τεχνική αλλά και στοιχεία σκοτεινά, όπως η δεισιδαιμονία και φόβος (Αυτοπροσωπογραφία, H αποκάλυψη). Στις Κάτω Χώρες αναδείχθηκαν ο Ιερώνυμος Μπος (1450-1510) και ο Πίτερ Μπρέγκελ ο πρεσβύτερος (1525-1569). Ο πρώτος συνέθεσε έργα με θέματα φανταστικά, συμβολικά και αινιγματικά στα οποία συνυπάρχουν η πραγματικότητα με το όνειρο, γι' αυτό και θεωρείται προάγγελος του υπερρεαλισμου (Το κάρο με το |
 Ραφαήλ, Ο γάμος της Παρθένου, Φλωρεντία 1597. Ελαιογραφία σε σανίδι. Μιλάνο, Μουσείο.
|
|
χόρτο, Ο κήπος των ηδονών). Ο δεύτερος ζωγραφίζει θέματα από την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων της εποχής του με μεγάλη μαεστρία, δίνοντας έμφαση στη λεπτομέρεια και το χρώμα καθώς και τις πιστές απεικονίσεις της φύσης και των εναλλαγών των εποχών (Οι ζητιάνοι, Οι κυνηγοί, Τοπίο με ουράνιο τόξο). Στην Ισπανία έζησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ή el Greco (= o Ελληνας) (1545-1614). Στα έργα του διακρίνουμε την τεχνοτροπία της Αναγέννησης ως προς τα θέματα και την προοπτική αλλά και τις επιρροές της βυζαντινής ζωγραφικής, ως προς τις μορφές και την πνευματικότητα. Τα έργα του, με την ιδιαιτερότητά τους, προβάλλουν έντονες συγκινησιακές καταστάσεις, όπως δραματικότητα και πάθος. |
Το πνεύμα της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού επηρεάζει και τη μουσική. Παράλληλα με την επίσημη μουσική παράδοση της Εκκλησίας καλλιεργείται η λαϊκή μουσική. Η κοινή μουσική κληρονομιά αρχίζει να διαφοροποιείται από χώρα σε χώρα, καθώς το μουσικό κλίμα κάθε τόπου, η ιδιοσυγκρασία του δημιουργού και το κοινό στο οποίο απευθύνεται καθορίζουν το ύφος της μουσικής. Την περίοδο αυτή η πολυφωνική μουσική παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη. Η Ιταλία έχει και στον τομέα αυτό το προβάδισμα με κορυφαίο μουσικό τον Τζοβάνι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα (1525-1594). Προς το τέλος του 16ου αιώνα εμφανίζονται και οι πρώτες μορφές κονσέρτου* και συμφωνίας*, που θα εξελιχθούν περισσότερο από τον επόμενο αιώνα. |
 Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, H ταφή του κόμητος Οργκάθ, Τολέδο 1586. Ελαιογραφία σε μουσαμά. Τολέδο, Santo Tome.
|
|
Ερωτήσεις
|
|
 |
