6_2_1 Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές (11ος -15ος αιώνας)

II. Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1.Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές
(11ος -15ος αιώνας)

Όροι – κλειδιά της ενότητας

Τριζωνική καλλιέργεια, εκχερσώσεις, πόλεις, εμπόριο, αστική τάξη, χάρτες ελευθεριών, μαύρη πανώλης, κρίση εξεγέρσεις, Μεγάλος χάρτης δικαιωμάτων, κοινοβούλιο, δίαιτα, γενικές τάξεις, έριδα της περιβολής, αιχμαλωσία της Αβινιόν

Οικονομικές μεταβολές

• Μεταβολές στην ύπαιθρο και δημογραφικές
Από τον 11ο αιώνα άρχισαν να εφαρμόζονται τεχνικές καινοτομίες στη γεωργία, όπως ήταν το τροχοφόρο άροτρο, το μεταλλικό υνί και το περιλαίμιο για τα υποζύγια. Με τις καινοτομίες αυτές, όπως και με την καθιέρωση της τριζωνικής καλλιέργειας, αυξήθηκε η γεωργική παραγωγή. Η πρόοδος αυτή στη γεωργία, οι ηπιότερες κλιματικές συνθήκες, η υποχώρηση των επιδημιών και η επικράτηση στην Ευρώπη μιας περιόδου σχετικής ηρεμίας οδηγούν σε ραγδαία αύξηση του πληθυσμού. Για να εξασφαλιστεί η διατροφή του, επεκτείνονται οι καλλιεργούμενες εκτάσεις με εκχερσώσεις και αποξηράνσεις ελών.

Μπορείτε να εξηγήσετε τι ήταν
η τριζωνική καλλιέργεια και ποιο ήταν
το όφελος από την εφαρμογή της;

Πήγη: Carlo M. Cipolla, The Fontana Economic History of Europe, t. 3, Fontana Collins, 1973, σ. 25-71

Εμπορικός δρόμος της μεσαιωνικής Φλωρεντίας. Αναπαράσταση.

Η ανάπτυξη των πόλεων

Την ίδια εποχή οι πόλεις, έπειτα από μια μακρά περίοδο παρακμής, ανακτούν το δυναμισμό τους. Ιδρύονται πολλές νέες πόλεις, ενώ οι παλιές επεκτείνονται έξω από τα τείχη. Οι μεταβολές στην ύπαιθρο ευνοούν την ανάπτυξη των αστικών κέντρων, όπου οι χωρικοί ανταλλάσσουν τα αγροτικά προϊόντα με βιοτεχνικά είδη και εμπορεύματα.

Το λιμάνι της Μπριζ.
Παρίσι Εθνική Βιβλιοθήκη.

Οι πόλεις αποτελούν το κέντρο του εμπορίου, της βιοτεχνίας των τραπεζικών εργασιών και της τεχνολογίας.

Οι τεχνικές εξελίξεις, όπως ο νερόμυλος και ο ανεμόμυλος, διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη των αστικών κέντρων αλλά και της υπαίθρου. Μετά το 10ο αιώνα ο αριθμός των νερόμυλων αυξάνεται σταθερά και γίνεται η κύρια πηγή ενέργειας. Ο άνεμος χρησιμοποιείται ως κινητήρια δύναμη στις πεδιάδες από το 12ο αιώνα για το άλεσμα κυρίως των σιτηρών και για την αποξήρανση των βάλτων

Χάρτης Ελευθεριών για την πόλη
Σεντ-Ομέρ, 1127

Εγώ, ο Γουλιέλμος, με τη χάρη του Θεού, κόμης της Φλάνδρας, επιθυμώντας να ανταποκριθώ στην παράκληση των κατοίκων της πόλης Σεντ-Ομέρ [...] παραχωρώ σ' αυτούς τα παρακάτω προνόμια με νόμο και διατάζω να είναι απαραβίαστα. Όσοι ανήκουν στη συντεχνία των εμπόρων και κατοικούν μέσα στα όρια της πόλης, απαλλάσσονται από τα λιμενικά τέλη [...] Όπως όλοι οι υπήκοοι της Φλάνδρας, οι κάτοικοι της πόλης απαλλάσσονται από τελωνειακά τέλη. Το ποσό των εβδομήντα λιρών που εισέπραττα κάθε χρόνο από το Σεντ-Ομέρ και γενικότερα όλα τα ποσά εισπράττω, τα παραχωρώ για την αποκατάσταση των ζημιών των εμπόρων και για τη διατήρηση της συντεχνίας τους. Ο καθένας μπορεί να έλθει στο Σεντ-Ομέρ με τα εμπορεύματά του με όποιο πλοίο θέλει.

J. M. Kemble, The Saxons in England, London, Quaritch, 1876, t. II, Appendix, 528.

Τι είδους προνόμια περιλαμβάνει ο χάρτης ελευθεριών πόλης Σεντ-Ομέρ; Γιατί;

Μέχρι το 10ο αιώνα η βιοτεχνική παραγωγή είναι πρωτόγονη και διεξάγεται στην ύπαιθρο, στα μεγάλα αγροκτήματα. Από τον 11ο, όμως, αιώνα μεταφέρεται

στις πόλεις και βελτιώνεται σημαντικά χάρη στις τεχνολογικές εξελίξεις και την πολυάριθμη εργατική δύναμη που έχει συγκεντρωθεί στις πόλεις. Την εποχή αυτή η συσσώρευση πληθυσμού στα αστικά κέντρα είναι τόσο μεγάλη, ώστε μερικά από αυτά αριθμούν δεκάδες χιλιάδες κατοίκους. Μάλιστα, ο πληθυσμός του Μιλάνου και του Παρισιού φτάνει τις εκατό χιλιάδες στο τέλος του 12ου αιώνα.

Χάρτης ελευθεριών για την πόλη Οσέρ, 1215

Να γίνει γνωστό, στο παρόν και στο μέλλον, ότι ο ευγενής Πέτρος, κόμης της Οσέρ, ενοικιάζει στους αστούς της Οσέρ, τους φόρους της πόλης με τα προάστειά της, για έξι χρόνια, έναντι του ποσού των δύο χιλιάδων λιρών το χρόνο [...]. Η κοινότητα της πόλης θα εκλέξει δώδεκα αστούς και αυτοί θα επιλέξουν ένα δήμαρχο. Όλοι μαζί θα διεκπεραιώνουν τις υποθέσεις της πόλης. Οφείλουν, επίσης, να εκλέξουν τρεις αστούς που θα είναι υπεύθυνοι για τις εξωτερικές υποθέσεις της Οσέρ.

Abbe Lebeuf, Memoire concernant l' histoire d' Auxerre, Οσέρ 1864, 27-28.

Τι είδους προνόμια περιλαμβάνει ο χάρτης ελευθεριών της πόλης Οσέρ;

Στις πόλεις, ιδίως τις νέες, παραχωρούνται χάρτες ελευθεριών, δηλ. προνόμια οικονομικά και διοικητικά, και γι' αυτό ονομάζονται ελεύθερες ή αυτοκρατορικές, κοινότητες. Είναι αυτόνομες και διοικούνται από τους ευγενείς και τους αστούς. Στα δημοτικά συμβούλια συμμετέχουν, συνήθως, και εκπρόσωποι των επαγγελματικών συντεχνιών, όπως των εμπόρων, των υφαντουργών, των αρτοποιών και άλλων

Το εμπόριο

Η αύξηση της παραγωγής και του πληθυσμού συνέβαλε αποφασιστικά στην αναβίωση του εμπορίου. Η ανάπτυξή του συνδέεται με την εφαρμογή νέας ναυτικής τεχνολογίας, με την κατασκευή νέων δρόμων και με την καθιέρωση του θεσμού των εμποροπανηγύρεων, κυρίως στη Φλάνδρα και στη γαλλική Καμπανία.

Σε καίρια εμπορικά σημεία ιδρύονται νέες εμπορικές πόλεις ή αναβιώνουν παλαιές, όπως είναι η Μασσαλία, το Αμβούργο, η Μπριζ, η Κολωνία, το Παρίσι, το Λονδίνο. Στη Μεσόγειο, οι ιταλοί έμποροι της Βενετίας, της Γένουας και της Πίζας ιδρύουν εμπορικούς σταθμούς.

Για την καλύτερη προστασία των συμφερόντων τους οι έμποροι οργανώνονται σε ενώσεις. Μάλιστα, συγκροτούνται και ενώσεις εμπορικών πόλεων, όπως η γερμανική Χάνσα που περιλαμβάνει πάνω από ογδόντα πόλεις.

Η αυξανόμενη εμπορική δραστηριότητα πολλαπλασιάζει την κυκλοφορία του νομίσματος.

Οι αργυραμοιβοί ή τραπεζίτες ανταλλάσσουν τα χρήματα στις πόλεις και στα πανηγύρια. Από το 13ο αιώνα αρχίζουν να χρησιμοποιούνται οι συναλλαγματικές, δηλ. έγγραφες εντολές πληρωμής που μπορούν να μεταβιβαστούν. Η εμπορική αυτή πρακτική σε συνδυασμό με την πίστωση διευκολύνουν τις συναλλαγές.

Κοινωνία

Η οικονομική ανάπτυξη που παρατηρείται από τον 11ο έως το 13ο αιώνα οδήγησε το φεουδαρχικό σύστημα στην ακμή του. Ωστόσο, οι αλλαγές στην αγροτική οικονομία και η ανάπτυξη των πόλεων είχαν σοβαρές επιπτώσεις στις κοινωνικές σχέσεις και στη δομή της πολιτικής εξουσίας.

Στην ύπαιθρο οι δουλοπάροικοι εξαγοράζουν τις υποχρεώσεις τους προς τους γαιοκτήμονες και

χειραφετούνται. Αλλά, και ελεύθεροι χωρικοί εγκαταλείπουν την ύπαιθρο και αναζητούν εργασία στις πόλεις. Εκεί, οι έμποροι, οι βιοτέχνες, οι τραπεζίτες και γενικά όσοι ασχολούνται με τις νέες οικονομικές δραστηριότητες συνδέονται με κοινά συμφέροντα και συγκροτούν μια νέα κοινωνική ομάδα, την αστική τάξη. Αυτή επιζητεί και πετυχαίνει τον περιορισμό των φεουδαρχικών δικαιωμάτων στα αστικά κέντρα, ενισχύοντας παράλληλα το δικό της ρόλο στη διακυβέρνηση των πόλεων.

Παράλληλα, η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και η ευρεία χρήση του χρήματος ως ανταλλακτικού μέσου αποτέλεσε μια πραγματική επανάσταση. Η γη έπαυσε πλέον να αποτελεί το μοναδικό μέτρο κάθε αξίας, γεγονός που οδηγούσε σε κρίση το φεουδαρχικό σύστημα.

Συσταση εμπορικής εταιρίας

9 Απριλίου 1248
Εγώ, ο Ντ. Λεκλέρκ από την Μοντομπάν, αναγνωρίζω και ομολογώ σε σένα, Μπ. Λαπόρτ, ότι έχω λάβει για λογαριασμό της εταιρίας μας, 174 λίρες, στην οποία οφείλω να τοποθετήσω και εγώ 87 λίρες. Στο πλαίσιο αυτής της συμφωνίας και με άλλες εντολές που έχω, θα μεταβώ, με το θέλημα του Θεού, στον 'Αγιο Ιωάννη της Ακρας ή στη Σικελία, ή όπου αλλού είναι αναγκαίο, για το δικό σου και δικό μου όφελος και για το μισό κέρδος που πρέπει να έχω και για το άλλο μισό που δικαιούσαι. Και σου υπόσχομαι με τη συμφωνία αυτή να ενδιαφέρομαι για τις υποθέσεις της εταιρίας μας [...]. Και σου υπόσχομαι να σου επιστρέψω όλο το κεφάλαιο με 50% κέρδος και να σου πω την αλήθεια και να είμαι τίμιος μαζί σου [...]. Μάρτυρες [...].

L. Miancard, Documents inedits sur le commerce de Marseille au Moyen Age, εκδ. Balatir-Feissat, Μασσαλία, 1884, 35.

Σε τι εξυπηρετούσε τους εμπόρους η σύσταση εταιριών;
Στη συγκεκριμένη περίπτωση ποιο είναι το ποσοστό συμμετοχής στο εταιρικό κεφάλαιο του κάθε μέρους και ποιο το ποσοστό του κέρδους; Γιατί;

Η κρίση του μεσαιωνικού κόσμου

Έτσι από τα μέσα ήδη του 13ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα συμπτώματα παρακμής της φεουδαρχίας, που έλαβαν από τις αρχές του 14ου αι. τη μορφή μιας βαθιάς κρίσης. Η Ευρώπη εισέρχεται πλέον σε μεταβατική περίοδο (μέσα 13ου αι. - μέσα 15ου αι.) από το μεσαιωνικό κόσμο στην αυγή των νέων χρόνων.

Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις δεν επαρκούν πλέον για τη διατροφή του πληθυσμού που αυξάνεται με ρυθμούς υψηλότερους από τις δυνατότητες της παραγωγής. Η κατάσταση επιδεινώνεται από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες κατά το 14ου αι., οπότε η έλλειψη τροφίμων λαμβάνει γρήγορα τη μορφή παρατεταμένου λιμού.

Υπό αυτές τις συνθήκες βρήκε πρόσφορο έδαφος η μαύρη πανώλης που εισέβαλε στην Ευρώπη το 1345 και μέχρι το 1400 εξόντωσε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της. Όχι λιγότερη, επίσης, δημογραφική και οικονομική φθορά προκαλούσαν οι αιματηροί και μακροχρόνιοι πόλεμοι που μάστιζαν τον ευρωπαϊκό χώρο, με κυριότερο τον εκατονταετή μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας (1337-1453).

Έτσι, η επαρχία ερημώνεται, η παραγωγή και το εμπόριο φθίνουν. Η έλλειψη τροφίμων προκαλεί άνοδο των τιμών και μείωση του πληθυσμού. Οι ηγεμόνες και οι φεουδάρχες για να καλύψουν τις έκτακτες πολεμικές δαπάνες και για να διασφαλίσουν τα έσοδά τους επιβάλλουν πρόσθετη φορολογία στους ήδη εξαθλιωμένους χωρικούς.

Η κατάσταση αυτή προκάλεσε τη λαϊκή οργή στη Γαλλία, την Αγγλία, την Ιταλία και αλλού. Εκδηλώθηκαν εξεγέρσεις με αίτημα τον περιορισμό των προνομίων και των αυθαιρεσιών των ευγενών. Το φαινόμενο αυτό δεν περιορίστηκε μόνον στην ύπαιθρο, αλλά επεκτάθηκε και σε ανεπτυγμένα αστικά κέντρα, όπως στη Φλάνδρα και στη βόρεια Ιταλία, με πρωταγωνιστές τους αστούς. Οι εξεγέρσεις αυτές, που τελικά καταπνίγηκαν όλες με βιαιότητα, εξέφραζαν τη γενικότερη κρίση του φεουδαρχικού συστήματος.

Τα ευρωπαϊκά κράτη

Από τον 11ο αιώνα στη Γερμανία, την Αγγλία και τη Γαλλία δοκιμάζεται η οργάνωση της πολιτικής εξουσίας. Οι ηγεμόνες επιδιώκουν την ενίσχυση της εξουσίας τους και δημιουργούνται νέοι θεσμοί διακυβέρνησης. Παράλληλα, γεννιούνται νέα κράτη στην περιφέρεια της Δυτικής Ευρώπης.

Η ίδρυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν σήμανε και την ενοποίηση της Γερμανίας, που ήταν χωρισμένη σε πολλά κρατίδια. Οι δούκες ή ηγεμόνες των σπουδαιότερων κρατιδίων, που ονομάζονταν και εκλέκτορες, γιατί λάμβαναν μέρος στην εκλογή του αυτοκράτορα, επιθυμούσαν εξασθενημένη την αυτοκρατορική εξουσία. Για το λόγο αυτό αντιτάσσονταν σε κάθε προσπάθεια δημιουργίας ενός ενιαίου κράτους. Για τους ίδιους λόγους ευνόησαν την ανάπτυξη του θεσμού της περιφερειακής Δίαιτας, που ήταν ένα είδος κοινοβουλίου στο οποίο συμμετείχαν αντιπρόσωποι των ευγενών, του κλήρου κα των αστών. Αργότερα, συγκροτήθηκε και μία κεντρική Δίαιτα για ολόκληρη την αυτοκρατορία με παρόμοια σύνθεση.

Η Αγγλία αντιμετώπιζε σοβαρά εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα. Οι συνεχείς πολεμικές αναμετρήσεις των άγγλων βασιλέων με τη Γαλλία είχαν ως αποτέλεσμα την απώλεια των πέρα από τη Μάγχη αγγλικών εδαφών. Οι ευγενείς, οι αστοί και ο κλήρος εκμεταλλεύτηκαν τη δυσαρέσκεια εναντίον του βασιλιά και επέβαλαν περιορισμούς στη βασιλική εξουσία. Με τον τρόπο αυτό ο βασιλιάς Ιωάννης Α΄ ο Ακτήμονας αναγκάστηκε να παραχωρήσει το Μεγάλο Χάρτη Δικαιωμάτων (1215), με τον οποίο αποδεχόταν σημαντικούς περιορισμούς της βασιλικής εξουσίας. Λίγο αργότερα η μοναρχία δέχτηκε τη συγκρότηση ενός Κοινοβουλίου που αποτελούνταν από αντιπροσώπους των ευγενών, του κλήρου και των αστών.

Αντίθετα, στη Γαλλία ο βασιλιάς κατόρθωσε να κάνει πιο ισχυρή τη μοναρχική εξουσία και να επιβληθεί στους φεουδάρχες, ιδιαίτερα μετά τη σύγκρουσή του με τον πάπα και τη νικηφόρα έκβαση του εκατονταετούς πολέμου (1453). Για να

Μεγάλος Χάρτης Δικαιωμάτων, 1215

(Βασικά άρθρα)

Με πολλά άρθρα αναγνωρίζονταν λεπτομερώς τα παραδοσιακά φεουδαρχικά δικαιώματα των ευγενών.
1. Η Αγγλική Εκκλησία παραμένει ελεύθερη, όλα τα δικαιώματά και οι ελευθερίες της είναι απαραβίαστες.[...]
13. Το Λονδίνο καθώς και οι άλλες πόλεις και τα λιμάνια διατηρούν τις παραδοσιακές του ελευθερίες και τις τελωνειακές ατέλειες.[...]
39. Κανένας ελεύθερος άνθρωπος δεν επιτρέπεται να συλληφθεί ή να φυλακιστεί ή με οποιοδήποτε τρόπο να διωχθεί αυθαίρετα, εκτός αν υπάρχει νόμιμη απόφαση ή προβλέπεται από τους νόμους της χώρας.[...]
55. Ο φόροι που θεωρούνται άδικοι ή παράνομοι θα ανακαλούνται ή θα κρίνεται η νομιμότητά τους από το Συμβούλιο του Βασιλείου που αποτελείται από είκοσι πέντε βαρόνους.[...]
61. Οποιαδήποτε αντιδικία μεταξύ του βασιλιά και των βαρόνων, θα επιλύεται από το Συμβούλιο του Βασιλείου.

A. White - W. Notestein, Source Problem in English History, Harper and Brothers, New York, 1915.

Πώς εξασφαλίζονταν τα δικαιώματα των κοινωνικών ομάδων που επέβαλαν το κείμενο αυτό;

αφαιρέσει τη δυνατότητα διεκδίκησης εξουσιών από τους ισχυρούς φεουδάρχες, προχώρησε στη δημιουργία αντιπροσωπευτικών θεσμών. Ο κυριότερος από αυτούς ήταν η Συνέλευση Γενικών Τάξεων, στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι των

ευγενών, του κλήρου και των αστών.

Η Εκκλησία και η σύγκρουση της με την κοσμική εξουσία

Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, ως μια από τις κυριότερες εξουσίες της μεσαιωνικής ζωής, κυρίως στον πνευματικό τομέα, αντιδρούσε πάντοτε στον έλεγχο τον οποίο προσπάθησε να της επιβάλει η κοσμική εξουσία. Στην αρχή συγκρούστηκε με το γερμανό αυτοκράτορα και αργότερα με τους γάλλους βασιλείς.

Η πρώτη διαμάχη άρχισε, όταν ο πάπας απαγόρευσε τη λεγόμενη κοσμική περιβολή (1075), δηλαδή την απονομή των εκκλησιαστικών αξιωμάτων και το διορισμό των επισκόπων από τον αυτοκράτορα. Η σύγκρουση αυτή, που ονομάστηκε για το λόγο αυτό έριδα της περιβολής, υπήρξε μακροχρόνια και έληξε τελικά με συμβιβασμό (Κονκορδάτο ή Συμφωνία της Βορμς, 1122).

Διαφορετική έκβαση είχε η διαμάχη του πάπα με το βασιλιά της Γαλλίας. Ο τελευταίος, έχοντας και την υποστήριξη των Γενικών Τάξεων, ανάγκασε τον πάπα να μεταφέρει την έδρα του από τη Ρώμη στην Αβινιόν. Η παπική έδρα έμεινε στη γαλλική αυτή πόλη επί εβδομήντα περίπου χρόνια (1305-1377) και η περίοδος αυτή ονομάστηκε αιχμαλωσία της Αβινιόν. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία παρουσίασε την εποχή αυτή φαινόμενα διαφθοράς και ηθικής παρακμής, με αποτέλεσμα να διατυπώνεται έντονα το αίτημα για θρησκευτική μεταρρύθμιση.

Ερωτήσεις

Να χωριστείτε σε ομάδες. Καθεμιά να αναλάβει να παρουσιάσει ένα τομέα της οικονομικής ζωής της περιόδου που εξετάζουμε: εμπορικοί δρόμοι, εμπορικά κέντρα, εμπορεύματα, εμποροπανηγύρεις, εμπορικές ενώσεις. Σήμερα γίνονται εμποροπανηγύρεις ή παρόμοιες εκδηλώσεις;
Να συζητήσεις με τους συμμαθητές σου τις σχέσεις κράτους και εκκλησίας στο Βυζάντιο, στη Δυτική Ευρώπη και σήμερα. Να αντλήσετε στοιχεία και από το μάθημα των Θρησκευτικών (Γ΄ Γυμνασίου) και της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής (Γ΄ Γυμνασίου). Να καταγράψετε συνοπτικά τα συμπεράσματά σας.