Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία (Β Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
| 2. Βυζαντινή Γραμματεία | |
Όροι – κλειδιά της ενότητας Θρησκευτική ποίηση, θεολογική γραμματεία, λόγια κοσμική γραμματεία, Ελληνική Ανθολογία, ακριτικά τραγούδια, δημώδης λογοτεχνία, ιστοριογραφια- χρονογραφια, φιλοσοφία Η ελληνική γλώσσα της Βυζαντινής Γραμματείας, δηλαδή του συνόλου των γραπτών μνημείων της βυζαντινής περιόδου, εμφανίζεται με τρεις μορφές: τη δημώδη, την αττική και την αττικίζουσα. Οι περισσότεροι λόγιοι συγγραφείς γράφουν στην αττικίζουσα γλώσσα, δηλ. δε χρησιμοποιούν ακριβώς την αττική διάλεκτο αλλά τη μιμούνται, ενώ από το 12ο αιώνα αναπτύσσεται παράλληλα η δημώδης λογοτεχνία, που γράφεται σε λαϊκή ή λαΐκότροπη γλώσσα.
Η θρησκευτική ποίηση αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μετά την επικράτηση του χριστιανισμού. Διακρίνεται σε δύο είδη, τη λειτουργική ποίηση, δηλαδή αυτή που χρησιμοποιείται στις λατρευτικές τελετές, και τη μη λειτουργική. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της θρησκευτικής ποίησης Λειτουργική ποίηση Ρωμανός ο Μελωδός (5ος-6ος αι.) Μη λειτουργική θρησκευτική ποίηση Ευδοκία (5ος αιώνας)
Οι θρησκευτικές αντιλήψεις, οι αιρέσεις και οι δογματικές διαμάχες είχαν ως συνέπεια την ανάδειξη σημαντικών εκκλησιαστικών συγγραφέων. Μεγάλη υπήρξε επίσης η συμβολή της αγιολογίας, της μελέτης δηλαδή όσων αφορούν τους αγίους, και των θρησκευτικών κινημάτων, όπως του μυστικισμού* και του ησυχασμού*, στην ανάπτυξη της θεολογικής γραμματείας |
Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της θεολογικής γραμματείας Ιωάννης ο της Κλίμακος ή ο Σχολαστικός (6ος αι.)
Κατά τους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου η κοσμική λογοτεχνία, σε αντίθεση με τη λειτουργική και τη θρη-σκευτική, δεν έχει να επιδείξει αξιόλογα έργα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος της περιόδου αυτής θεωρείται ο Γεώργιος Πισίδης που άκμασε στις αρχές του 7ου αιώνα και ύμνησε με τα ποιήματά του σε αρχαίο μέτρο τα κατορθώματα του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Το κυριότερο κοσμικό ποιητικό μνημείο υπήρξε η περίφημη Ελληνική Ανθολογία. Περιέχει τέσσερις χιλιάδες περίπου επιγράμματα σε αρχαία μέτρα χρονολογημένα από τον 6ο έως το 10ο αι. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο είδος αυτό της κοσμικής ποίησης οι Βυζαντινοί συνέχισαν την αρχαία παράδοση όχι μόνο στη μορφή αλλά και στο περιεχόμενο παρά την αλλαγή της θρησκείας.
Ελεφάντινο δίπτυχο (τέλος 5ου αι.). Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη. |
Μοναχός αντιγραφέας. Μικρογραφία από χειρόγραφο του 12ου αι. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη. |
|
Σημαντικό έργο της εποχής των Μακεδόνων αυτοκρατόρων είναι το έπος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, το οποίο γράφτηκε από άγνωστο ποιητή τον 11ο αιώνα. Μέσα από τους στίχους του αναδύεται ένας κοινός αραβοβυζαντινός κόσμος και διακρίνονται οι αμοιβαίες επιρροές των πληθυσμών που ζούσαν στις δύο πλευρές των ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας. Μια από τις σημαντικότερες προσφορές των Βυζαντινών στο νεότερο πολιτισμό υπήρξε η διάσωση των κλασικών γραμμάτων. Πολλά μοναστήρια ίδρυσαν βιβλιοθήκες και εργαστήρια αντιγραφής, όπου εξειδικευμένοι μοναχοί αντέγραφαν τα αρχαία κείμενα δείχνοντας μεγάλη επιμέλεια τόσο για την καλλιγραφία όσο και για την ακρίβεια της αντιγραφής. Μάλιστα, η χρήση της μικρογράμματης |
Οι σημαντικότεροι ιστοριογράφοι και χρονογράφοι Ευσέβιος Καισαρείας (263-340), έργο: Εκκλησιαστική Ιστορία. Χρονογράφοι Ιωάννης Μαλάλας (491-578) |
Ο πατριάρχης Φώτιος ένθρονος σε δημόσια συζήτηση. Μικρογραφία από χειρόγραφο (13ος αι.). Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη. |
|
γραφής, που ξεκίνησε από τον 9ο αιώνα στη μονή Στουδίου, διευκόλυνε την αντιγραφή των χειρογράφων. Οι λόγιοι, όπως οι φιλόσοφοι, οι ιστορικοί, οι ρήτορες, οι γραμματικοί, κατέβαλλαν μεγάλες προσπάθειες για να μιμηθούν το ύφος και τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων. Η προσπάθεια αυτή προϋπέθετε σχολαστική μελέτη και συχνά αποστήθιση των αρχαίων κειμένων. Έτσι, η αρχαιομάθεια κέρδιζε συνεχώς ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές. Ο πατριάρχης Φώτιος (9ος αι.), διαδραμάτισε γενικότερα πρωταρχικό ρόλο στην πνευματική άνθηση της εποχής του και στη διάσωση της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς. Στο έργο του περιέχονται σημαντικές πληροφορίες για πολλά έργα αρχαίων ελλήνων και χριστιανών συγγραφέων. Άλλος διακεκριμένος εκπρόσωπος των κλασικών γραμμάτων υπήρξε ο Αρέθας, Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας (10ος αι.). Οι Βυζαντινοί, επίσης, επιδόθηκαν στην Ιστοριογραφία και στη Χρονογραφία. Οι βυζαντινοί ιστορικοί είχαν ως πρότυπά τους αρχαίους Έλληνες ιστοριογράφους. Η χρονογραφία είναι λαϊκή ιστορική αφήγηση χωρίς προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας με έμφαση στα θαύματα ή τις φυσικές καταστροφές.
Το 10ο αιώνα εμφανίζονται και τα πρώτα ακριτικά τραγούδια που αναφέρονται στους αγώνες των ακριτών κατά των Αράβων και σηματοδοτούν την αρχή της νεοελληνικής δημοτικής ποίησης. |
Το 12ο αιώνα διαμορφώνεται η δημώδης λογοτεχνία (δεν πρέπει να συγχέεται με τα δημοτικά τραγούδια ή τις λαϊκές διηγήσεις), όπου επικρατεί η λαϊκή ή λαϊκότροπη γλώσσα, την οποία χρησιμοποιούν και πολλοί λόγιοι. Ο κυριότερος από αυτούς είναι ο Θεόδωρος Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος που έγραψε πολλά λογοτεχνικά έργα. Έγινε όμως διάσημος για τα πτωχοπροδρομικά του ποιήματα, όπου διεκτραγωδεί τα βάσανά του ασκώντας ταυτόχρονα κοινωνική κριτική. Αν μ' έλειπαν τα γράμματα και μάθαινα τεχνίτης Ως δ' ήκουσα του γέροντος, δέσποτα, του πατρός μου Απόσπασμα από πτωχοπροδρομικό ποίημα, στο Η. Βουτιερίδης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα 1976, 81. κλαπωτή τέχνη: ραπτική, πληθυντικόν: άφθονο |
Του μικρού Βλαχόπουλου Ο Κωνσταντίνος ο μικρός κι ο Αλέξης ο αντρειωμένος Μιχάλη Περάνθη, Ανθολογία, τ. Γ’, χ.χ. 491-522. ■ Ποιες ιστορικές πληροφορίες αντλούμε για τη ζωή των ακριτών από το απόσπασμα αυτό; Κατά την εποχή των Παλαιολόγων ευδοκιμεί το έμμετρο ιπποτικό μυθιστόρημα σε δημώδη γλώσσα με φραγκικές, ανατολικές και λαϊκές επιδράσεις. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της λογοτεχνικής παραγωγής της Φραγκοκρατίας είναι το ιστορικό ποίημα Το Χρονικόν του Μορέως (περίπου 1300). Το έργο αυτό που εξιστορεί τη φραγκική κυριαρχία (1204-1292) στο Μοριά (Πελοπόννησο) είναι χωρίς λογοτεχνική αξία, έχει όμως γλωσσικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Ο στιχουργός του, εξελληνισμένος |
γλωσσικά Φράγκος, δεν κρύβει τα εχθρικά αισθήματά του για τους Έλληνες. Η απομάκρυνση από την αρχαία θρησκεία έθεσε περιορισμούς στην ενασχόληση με τη φιλοσοφία, όπως την εννοούμε σήμερα, δηλ. ανεξάρτητη από τη θεολογική σκέψη. Ωστόσο, εξακολουθούν να μελετώνται έργα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Οι σημαντικότεροι βυζαντινοί φιλόσοφοι Μιχαήλ Ψελλός (1018-1096) Βυζάντιο και ελληνική αρχαιότητα Το βασικό χαρακτηριστικό της πνευματικής ζωής του Βυζαντίου κατά τους αιώνες του μεγαλείου του (10ος-11ος αι.), παραμένει η ανανέωση του ενδιαφέροντος για την ελληνική αρχαιότητα και τις επιτεύξεις της. Είναι πράγματι σημαντικό ότι σ' αυτή την περίοδο οι αναφορές στον κλασικό κόσμο και στις αξίες του πολλαπλασιάζονται [...] Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο πως αυτήν ακριβώς την εποχή, οι όροι Έλληνας και ελληνισμός απέκτησαν τη σημασία,που τους νομιμοποιεί στο βυζαντινό πολιτισμό. Όπως ξέρουμε, αυτοί οι όροι σήμαιναν προηγούμενα ειδωλολάτρης και ειδωλολατρία και ονειδίζονταν από την αυστηρή χριστιανική παράδοση. Τώρα σημαίνουν τον αρχαίο Έλληνα και την παιδεία του, που έγιναν πηγές νέων αρετών και θα διατηρήσουν αυτή την ευγενική σημασία, ως το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 1988, 70. ■ Ποιες διαπιστώσεις κάνει η συγγραφέας του κειμένου; Γνωρίζεις στοιχεία που να τις επιβεβαιώνουν;   |
Ερωτήσεις
|
|
