Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής 
Λεξικά για το Δημοτικό
Λέξεις φτερουγίζουν πέρα,
ταξιδεύουν στον αγέρα
Σ' αυτή την ενότητα
-
Θα μάθουμε επίσης:
-
Να χρησιμοποιούμε τις αόριστες αντωνυμίες.
-
Να φτιάχνουμε χρονικές προτάσεις χρησιμοποιώντας χρονικούς συνδέσμους.
-
Πότε μια λέξη χρησιμοποιείται κυριολεκτικά και πότε μεταφορικά.
-
Λέξεις και εκφράσεις που έχουν σχέση με τις λέξεις γλώσσα και γράμματα.
… και όλα αυτά παίζοντας παιχνίδια με τις λέξεις !
Παιχνίδια με τις λέξεις
Παίζουν ο Κωστής κι ο Αλέξης
το παιχνίδι με τις λέξεις.
Γρύλος, γρίφος και γρι γρι,
να τρεις λέξεις από «γρι».
Κι άλλες να τελειώνουν σε «άνι»;
Πάει η γλώσσα τους ροδάνι…
Ο Αλέξης για ο Κωστής
θα ’ναι τάχα ο νικητής;
Λέξεις φτερουγίζουν πέρα,
ταξιδεύουν στον αγέρα. |
Πες ο ένας, πες ο άλλος,
πο, πο, σαματάς μεγάλος!
Τόσες λέξεις από «ρο»
πού τις βρήκαν; Απορώ…
Να κι ο Φάνης, να κι η Υβόνη.
Το παιχνίδι πια φουντώνει.
Κρυφακούει η μυγδαλιά,
σκάν’ στα γέλια τα πουλιά…
Παν στον ουρανό ψηλά
κι όλη η γειτονιά γελά… |
Ντίνα Χατζηνικολάου
(από τη Νεότερη Σχολική Ανθολογία του Θεόδωρου Α. Γιαννόπουλου,
εκδ. Ν. Δ. ΝΙΚΑΣ Α.Ε, Αθήνα, 1983)
1. Απαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις για να θυμηθείτε το παιχνίδι των παιδιών.
-
Τι παιχνίδι παίζουν τα παιδιά;
-
Πώς νομίζετε ότι παίζεται αυτό το παιχνίδι;
-
Γιατί γινόταν μεγάλη φασαρία;
-
Γιατί νομίζετε ότι γελούν τα πουλιά;
-
Τι έγιναν οι λέξεις που είπαν τα παιδιά στο παιχνίδι;
-
Μπορείτε να βρείτε τους στίχους στους οποίους ακούγονται ήχοι;
2. Πόσες στροφές έχει το ποίημα; Πόσους στίχους έχει η κάθε στροφή; Υπογραμμίστε τις λέξεις που ομοιοκαταληκτούν.
3.Στο ποίημα διαβάζουμε:
"Λέξεις φτερουγίζουν πέρα,
ταξιδεύουν στον αγέρα".
Στους παραπάνω στίχους του ποιήματος οι «λέξεις» παρουσιάζονται σαν πουλιά που φτερουγίζουν και ταξιδεύουν. Οι λέξεις «φτερουγίζουν» και «ταξιδεύουν» χρησιμοποιούνται εδώ με την πραγματική τους σημασία;
Όταν μια λέξη ή μια φράση χρησιμοποιείται με την πραγματική της σημασία, λέμε ότι χρησιμοποιείται κυριολεκτικά.
π.χ. Τα πουλιά φτερουγίζουν στον αέρα.
Αντίθετα, όταν μια λέξη ή μια φράση δε χρησιμοποιείται με την πραγματική της σημασία, λέμε ότι χρησιμοποιείται μεταφορικά.
π.χ. Οι λέξεις φτερουγίζουν στον αέρα.
Βρείτε στο ποίημα και αντιγράψτε τρεις στίχους όπου υπάρχουν μεταφορές.
4.  «Πάει η γλώσσα τους ροδάνι…» λέμε για όσους μιλούν γρήγορα και πολύ και μοιάζει η γλώσσα τους με το ροδάνι, το εργαλείο με το οποίο μαζεύεται το νήμα γρήγορα.
Βγάζει γλώσσα.
Δε βάζει γλώσσα μέσα του.
Η γλώσσα του στάζει μέλι.
Λύθηκε η γλώσσα του.
Φάε τη γλώσσα σου!
Μιλάμε άλλη γλώσσα. |
❍
❍
❍
❍
❍
❍ |
❍
❍
❍
❍
❍
❍ |
Άρχισε να μιλάει, γίνεται ομιλητικός.
Μην το ξαναπείς.
Μιλάει με καλοσύνη.
Δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε.
Μιλάει με άσχημο τρόπο, με αγένεια.
Μιλάει ασταμάτητα. |
5. Συμπληρώστε τα γράμματα και ανακαλύψτε τις λέξεις του ποιήματος.
__ __ __ χ __ __ δ__ __έ__ε__ __ __ __ __ φ __ ς
__ε__ __ __ __ ν__ υ__ __ π __ __ __ __ λ __ σ__ α
6. Σας αρέσει το παιχνίδι της κρεμάλας; Τι θα λέγατε να παίξετε το παιχνίδι με το διπλανό σας;
Διαλέξτε δύο λέξεις από το ποίημα που νομίζετε ότι θα τον δυσκολέψουν και… το παιχνίδι αρχίζει!
Γλωσσική αυτοβιογραφία
Πώς πρωτογνώρισα, πώς πρωτοαντίκρυσα στη ζωή μου τη Γλώσσα, δε θυμάμαι καλά καλά. Όταν άρχισα να πρωτολέω τα λόγια που λένε σήμερα κι οι κούκλες, όταν τους ζουλούνε το στομάχι τους, δεν ήξερα πως το πράγμα αυτό λέγεται: Γλώσσα. Έμαθα να μιλώ, όπως έμαθα να τρώω, να περπατώ και να τραβώ τα γένια του πατέρα μου. Όλοι μιλούσαν γύρω μου και μου φαινότανε πολύ φυσικό. Το μόνο που μου φαινότανε αφύσικο ήταν γιατί δε μιλούσε σαν εμένα κι η γάτα μας. Της έκανα πολλές τυραννίες, την τσίμπησα, της έσφιξα το λαιμό, τη μάδησα για να μιλήσει, μα επειδή και καλά δεν ήθελε να βγάλει λέξη, το πήρα απόφαση. Τότε η μητέρα μου μου είπε πως η γάτα είχε τη δική της γλώσσα. Ήτανε η πρώτη φορά που έλαβα κάποια ιδέα πως υπάρχει μια γλώσσα που μιλούσα εγώ κι άλλη μια που μιλούσε η γάτα μας και πως με το στανιό δεν μπορούσα να την κάνω να μιλάει σαν κι εμένα.
Ύστερα άκουσα κι άλλους ανθρώπους, που μιλούσαν και δεν τους καταλάβαινα. Ήτανε ένας Ιταλός ψαράς, μια ξανθή δασκάλα κι ο γιατρός του σπιτιού μας. Όταν τους άκουγα, μ’ έπιαναν τα γέλια. Είχαν κι αυτοί τη γλώσσα τη δική τους, κι επειδή όλες οι ξένες γλώσσες μού φαίνονταν ένα πράμα, είχα την ιδέα πως η γάτα μας καταλάβαινε τι έλεγαν. Ύστερα η μητέρα μου μου είπε πως ο ψαράς μιλούσε ιταλικά, η δασκάλα γερμανικά κι ο γιατρός στην καθαρεύουσα*. Έπειτα τα συνήθισα όλα αυτά, όπως συνηθίζει καθένας κάθε παράξενο, και μου ’μενε η
διασκέδαση, όταν έβλεπα τον ψαρά, να
φωνάζω ξεκαρδισμένος, πίσω από κανένα
έπιπλο: πέσι! πέσι! όταν έβλεπα τη δασκάλα:
φροϊλάιν, φροϊλάιν! κι όταν
έβλεπα το γιατρό: φέψη,
φέψη. Το φέψη αυτό
υποθέτω τώρα πως
ήθελε να πει:
αφέψημα*.
* καθαρεύουσα = η μορφή της ελληνικής γλώσσας που ήταν η επίσημη γλώσσα του κράτους ως το 1976.
* αφέψημα: το ζεστό ρόφημα από φύλλα ή άνθη φυτού που βράζονται στο νερό.
Και περνούσα ωραία τον καιρό μου.
Ύστερα από κάμποσο καιρό, ο πατέρας μου με πήρε μια μέρα στα γόνατά του και μου είπε πως είναι καιρός ν’ αρχίσω να μαθαίνω γράμματα. Την άλλη μέρα ήρθε ο δάσκαλος και μού ’φερε κάτι πλάκες, τετράδια, πετροκόντυλα και μολύβια. Τέτοια παιχνίδια δεν είχα δει ακόμα, τα πήρα στο χέρι μου, τα στριφογύριζα και τα καμάρωνα.Ο δάσκαλος πήρε δυο καρέκλες, τις έβαλε κοντά στο τραπέζι, δίπλα δίπλα, κάθισε κοντά μου και μου είπε κάποια λόγια που δεν τα θυμάμαι. Δεν ξέρω γιατί, μα όταν άρχισε να μου μιλάει, θυμήθηκα το Ναπολιτάνο τον ψαρά και μ’ έπιασαν τα γέλια. Ο δάσκαλος με χάιδεψε στην πλάτη με καλοσύνη, η μητέρα μου με μάλωσε. Ο δάσκαλος είπε τότε - το θυμάμαι καλά:
— Μη το μαλώνετε, κυρία. Έτσι είναι όλα τα παιδάκια. Όταν αρχίσουν να μαθαίνουν ελληνικά, τους φαίνονται παράξενα και γελούνε. Ύστερα συνηθίζουν. Ο δάσκαλος είχε δίκιο. Όχι μόνο συνήθισα, μα σε λίγο καιρό έπαιζα στα δάχτυλα, παρατατικούς, υπερσυντέλικους, μέσους μέλλοντες, δυϊκούς αριθμούς* :τῷ ἀνθρῶπῳ, τοῖν ἀνθρώποιν και χίλια δυο πράγματα, που δεν τα θυμάμαι σήμερα. Άρχισα να γίνομαι σοφός.
Παύλος Νιρβάνας, Τα Άπαντα, 3ος τόμος, εκδ. Χρήστου Γιοβάνη, Αθήνα, 1968 (διασκευή)
1. Ο συγγραφέας στη «γλωσσική αυτοβιογραφία» του γράφει πώς γνώρισε τη Γλώσσα.
-
Τι παιχνίδι παίζουν τα παιδιά;
-
Με ποιο τρόπο ο συγγραφέας έμαθε να μιλάει;
-
Πώς κατάλαβε ότι μόνο οι άνθρωποι μπορούν να μιλάνε;
-
Πώς κατάλαβε ότι κάποιοι άνθρωποι δε μιλούν την ίδια γλώσσα με αυτόν;
-
Πώς έμαθε ότι υπάρχουν διαφορετικές ξένες γλώσσες;
-
Γιατί τον έπιαναν τα γέλια κάθε φορά που μιλούσε ο γιατρός;
-
Γιατί θυμήθηκε το Ναπολιτάνο ψαρά όταν άρχισε να του μιλάει ο δάσκαλος;
2. Σκεφτείτε και εσείς μια ερώτηση που να έχει σχέση με το κείμενο και κάντε την
στο διπλανό σας.
* δυϊκός αριθμός = γραμματικός τύπος ονομάτων και ρημάτων της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που
δηλώνει δύο πρόσωπα ή πράγματα
3. «Η γάτα μας έχει τη δική της γλώσσα». Μπορούμε, πιστεύετε, να πούμε ότι και τα ζώα έχουν «τη δική τους γλώσσα»; Συζητήστε για τον τρόπο που επικοινωνούν τα ζώα μεταξύ τους. Αναφέρετε κάποια δικά σας παραδείγματα.
4. Ο μικρός άρχισε να γίνεται σοφός. Προσπαθήστε να διαβάσετε ένα απόσπασμα από την έκθεση που έγραψε με θέμα: «Μία ἐαρινή πρωϊα»:
«…Ὡραίαν τινά πρωϊαν ἐβαδίζομεν παρά θῖν' ἁλός. Ὁ οὐρανος προσεμειδία, το κῦμα ἔτυπτε τήν ἀκτἠν, ἡ αὔρα προσέπνεε θυμήρης, οἱ πυργῖται ἔψαλλον κεκρυμμένοι ἐπί τῶν κλάδων καί αἱ πρῶται ἀκτῖναι ἔστιζον το κυανοῦν στερἐωμα…»
-
Τι παρατηρείτε; Καταλαβαίνετε τι περιγράφει; Υπογραμμίστε όσες λέξεις δε σας δυσκολεύουν.
-
Συζητήστε με το δάσκαλό σας τις αλλαγές που έγιναν στην ελληνική γλώσσα μέσα στο χρόνο.
-
Γράψτε δίπλα σε κάθε λέξη αυτή που ταιριάζει από αυτές που βρίσκονται μέσα στην παρένθεση:
(τά ὦτα, ὁ ὀφθαλμός, ἡ ρίς, οἱ ὀδόντες, ἡ χείρ, ὁ παῖς)
τα δόντια: ......................
το χέρι: ....................... |
τα αυτιά: .......................
η μύτη: ....................... |
το μάτι: .......................
το παιδί: ....................... |
5. Ο συγγραφέας γέλασε όταν άκουσε για πρώτη φορά το δάσκαλο να του μιλάει στην καθαρεύουσα. Ο δάσκαλος όμως δε θύμωσε. Βρείτε και γράψτε τι είπε ο δάσκαλος εκείνη τη στιγμή.
6. «Όταν άρχισα να πρωτολέω τα λόγια, που λένε σήμερα κι οι κούκλες όταν τους ζουλούνε το στομάχι τους δεν ήξερα πως το πράγμα αυτό λέγεται: Γλώσσα.»
Υπογραμμίστε ποια από τις παρακάτω σημασίες της λέξης γλώσσα εννοεί ο συγγραφέας με την παραπάνω φράση.
Α. Όργανο που βρίσκεται μέσα στο στόμα και το χρησιμοποιούμε για να καταλαβαίνουμε τις γεύσεις, να βγάζουμε ήχους κτλ.
Β. Όλες οι λέξεις που χρησιμοποιούμε για να μιλάμε και να γράφουμε, καθώς και ο τρόπος που τις χρησιμοποιούμε.
Γ. Είδος ψαριού με πλατύ σώμα, που ψαρεύεται για το άπαχο και νόστιμο κρέας του.
Διαλέξτε μια από τις σημασίες της λέξης γλώσσα και γράψτε μια φράση. Μετά ζητήστε από το διπλανό σας να βρει για ποια γράψατε.
7. Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που ο συγγραφέας «πρωτογνώρισε τη γλώσσα». Έτσι χρησιμοποιεί πολλές αόριστες αντωνυμίες για να περιγράψει πρόσωπα ή πράγματα που είτε δεν τα θυμάται είτε δε θέλει να τα ονομάσει είτε δεν τα ξέρει.
Συμπληρώστε τις προτάσεις με τις αόριστες αντωνυμίες του κειμένου.
- «Ήτανε η πρώτη φορά που έλαβα .......................... ιδέα πως υπάρχει ......................... γλώσσα που μιλούσα εγώ κι ............................................. που μιλούσε η γάτα μας».
- Ύστερα άκουσα κι .......................... ανθρώπους, που μιλούσαν και δεν τους καταλάβαινα. Ήτανε .......................... Ιταλός ψαράς, ........................ ξανθή δασκάλα κι ο γιατρός του σπιτιού μας.».
- «Έπειτα τα συνήθισα όλα αυτά, όπως συνηθίζει ................................................ .......................... παράξενο».
- «Ύστερα από .......................... καιρό, ο πατέρας μου με πήρε .......................... μέρα στα γόνατά του..».
- « Την .......................... μέρα ήρθε ο δάσκαλος και μού ’φερε ........................... πλάκες, τετράδια, πετροκόντυλα και μολύβια».
8. Να μερικές λέξεις που έγραψε ο συγγραφέας όταν ήταν μικρός σε κάποια έκθεσή του: ενθυμούμαι, ιατρός, πατήρ, ομιλώ, διδάσκαλος, διασκέδασις, οικία, μήτηρ.
...........................................................................................................
Γράψτε μερικές: ....................................................................................
Xορεύοντας με... ανήκουστους ήχους
Η Ευγενία είναι ένα δεκάχρονο πολύ έξυπνο κοριτσάκι, το οποίο δεν κληρονόμησε το «προνόμιο» να ακούει τους ήχους... Είναι με λίγα λόγια μέλος της κοινότητας των κωφών. Διαθέτει εκπληκτική εκφραστικότητα, κατέχει την «επίσημη γλώσσα» των κωφών, τη νοηματική γλώσσα και είναι πολύ καλή χειλεαναγνώστρια*. Τη γνώρισα τυχαία σε ένα πάρτι κωφών.
To αλφάβητο προέρχεται από το έργο ΣΕΠΠΕ του Π.Ι.: «Νόημα στην Εκπαίδευση».
Η μικρή Ευγενία κάνει παρέα με κωφά και ακούοντα παιδιά και η πιο στενή της φίλη είναι ένα ακούον κοριτσάκι από την Κρήτη, η Στεφανία. Από την παρέα με την Ευγενία, η Στεφανία κατάφερε να μάθει αρκετά τη νοηματική γλώσσα, επομένως τίποτε δεν εμποδίζει την επικοινωνία τους. Το προηγούμενο καλοκαίρι, όταν είχε πάει στην Κρήτη για να περάσουν μαζί τις διακοπές, η Ευγενία εντυπωσιάστηκε πολύ από τα παπούτσια του μπαλέτου της Στεφανίας. Η Στεφανία τής εξηγούσε πως χορεύοντας νιώθει σαν να πετάει. Είδαν μαζί και τη βιντεοκασέτα από τις πρόβες της Στεφανίας στο μπαλέτο. «Θέλω και εγώ να νιώθω σαν να πετάω, όπως εσύ», είπε η Ευγενία στη φίλη της.
Έπειτα από λίγο καιρό, όταν γύρισε στην Αθήνα, η Ευγενία γράφτηκε κανονικά στη σχολή μπαλέτου. Η δασκάλα του μπαλέτου τη δέχθηκε με χαρά και εξήγησε στα άλλα παιδιά πως η Ευγενία δεν ακούει τους ήχους, όπως τους ακούν εκείνοι αλλά πως ο χορός είναι πάνω από όλα «η γλώσσα του σώματος».
Η αρχή δεν ήταν εύκολη. Ο πρώτος ενθουσιασμός της Ευγενίας άρχισε να υποχωρεί. Φοβόταν μήπως δεν τα καταφέρνει. Σημαντικό ρόλο για να επιμείνει έπαιξαν ο πατέρας και η δασκάλα της. «Τίποτε δεν μας χαρίζεται στη ζωή. Ούτε στους κωφούς ούτε στους ακούοντες. Τα πάντα κατακτούνται με θάρρος και προσπάθεια», της είπε ο πατέρας της.
* χειλεαναγνώστης, -τρια: αυτός που, χωρίς να ακούει, καταλαβαίνει τα λόγια κάποιου
διαβάζοντας τις κινήσεις των χειλιών του
|
Η Ραλλού σάς προτείνει..