Ρητορικά Κείμενα (Β΄ Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
 

 

ΚείμενοΕικόνα

 

  
 

 
     [50] Καὶ μηδεὶς οἰέσθω με δυσκόλως διακεῖσθαι πρὸς τοὺς ταύτην ἔχοντας τὴν ἡλικίαν. Οὔτε γὰρ ἡγοῦμαι τούτους αἰτίους εἶναι τῶν γιγνομένων, σύνοιδά τε τοῖς πλείστοις αὐτῶν ἥκιστα χαίρουσιν ταύτῃ τῇ καταστάσει, δι᾽ ἣν ἔξεστιν αὐτοῖς ἐν ταῖς ἀκολασίαις ταύταις διατρίβειν· ὥστ᾽ οὐκ ἂν εἰκότως τούτοις ἐπιτιμῴην, ἀλλὰ πολὺ δικαιότερον τοῖς ὀλίγῳ πρὸ ἡμῶν τὴν πόλιν διοικήσασιν· [51] ἐκεῖνοι γὰρ ἦσαν οἱ προτρέψαντες ἐπὶ ταύτας τὰς ὀλιγωρίας καὶ καταλύσαντες τὴν τῆς βουλῆς δύναμιν. ῟Ης ἐπιστατούσης οὐ δικῶν οὐδ᾽ ἐγκλημάτων οὐδ᾽ εἰσφορῶν οὐδὲ πενίας οὐδὲ πολέμων ἡ πόλις ἔγεμεν, ἀλλὰ καὶ πρὸς ἀλλήλους ἡσυχίαν εἶχον καὶ πρὸς τοὺς ἄλλους ἅπαντας εἰρήνην ἦγον. Παρεῖχον γὰρ σφᾶς αὐτοὺς τοῖς μὲν Ἕλλησι πιστούς, τοῖς δὲ βαρβάροις φοβερούς. [52] Τοὺς μὲν γὰρ σεσωκότες ἦσαν, παρὰ δὲ τῶν δίκην τηλικαύτην εἰληφότες ὥστ᾽ ἀγαπᾶν ἐκείνους εἰ μηδὲν ἔτι πάσχοιεν. Τοιγάρτοι διὰ ταῦτα μετὰ τοσαύτης ἀσφαλείας διῆγον ὥστε καλλίους εἶναι καὶ πολυτελεστέρας τὰς οἰκήσεις καὶ τὰς κατασκευὰς τὰς ἐπὶ τῶν ἀγρῶν ἢ τὰς ἐντὸς τείχους, καὶ πολλοὺς τῶν πολιτῶν μηδ᾽ εἰς τὰς ἑορτὰς εἰς ἄστυ καταβαίνειν, ἀλλ᾽ αἱρεῖσθαι μένειν ἐπὶ τοῖς ἰδίοις ἀγαθοῖς μᾶλλον ἢ τῶν κοινῶν ἀπολαύειν. [53] Οὐδὲ γὰρ τὰ περὶ τὰς θεωρίας, ὧν ἕνεκ᾽ ἄν τις ἦλθεν, ἀσελγῶς οὐδ᾽ ὑπερηφάνως, ἀλλὰ νοῦν ἐχόντως ἐποίουν. Οὐ γὰρ ἐκ τῶν πομπῶν οὐδ᾽ ἐκ τῶν περὶ τὰς χορηγίας φιλονικιῶν οὐδ᾽ ἐκ τῶν τοιούτων ἀλαζονειῶν τὴν εὐδαιμονίαν ἐδοκίμαζον, ἀλλ᾽ ἐκ τοῦ σωφρόνως οἰκεῖν καὶ τοῦ βίου τοῦ καθ᾽ ἡμέραν καὶ τοῦ μηδένα τῶν πολιτῶν ἀπορεῖν τῶν ἐπιτηδείων. Ἐξ ὧνπερ χρὴ κρίνειν τοὺς ὡς ἀληθῶς εὖ πράττοντας καὶ μὴ φορτικῶς πολιτευομένους· [54] ἐπεὶ νῦν γε τίς οὐκ ἂν ἐπὶ τοῖς γιγνομένοις τῶν εὖ φρονούντων ἀλγήσειεν, ὅταν ἴδῃ πολλοὺς τῶν πολιτῶν αὐτοὺς μὲν περὶ τῶν ἀναγκαίων, εἴθ᾽ ἕξουσιν εἴτε μή, πρὸ τῶν δικαστηρίων κληρουμένους, τῶν δ᾽ Ἑλλήνων τοὺς ἐλαύνειν τὰς ναῦς βουλομένους τρέφειν ἀξιοῦντας, καὶ χορεύοντας μὲν ἐν χρυσοῖς ἱματίοις, χειμάζοντας δ᾽ ἐν τοιούτοις ἐν οἷς οὐ βούλομαι λέγειν, καὶ τοιαύτας ἄλλας ἐναντιώσεις περὶ τὴν διοίκησιν γιγνομένας, αἳ μεγάλην αἰσχύνην τῇ πόλει ποιοῦσιν; [55] Ὧν οὐδὲν ἦν ἐπ᾽ ἐκείνης τῆς βουλῆς· ἀπήλλαξε γὰρ τοὺς μὲν πένητας τῶν ἀποριῶν ταῖς ἐργασίαις καὶ ταῖς παρὰ τῶν ἐχόντων ὠφελείαις, τοὺς δὲ νεωτέρους τῶν ἀκολασιῶν τοῖς ἐπιτηδεύμασιν καὶ ταῖς αὐτῶν ἐπιμελείαις, τοὺς δὲ πολιτευομένους τῶν πλεονεξιῶν ταῖς τιμωρίαις καὶ τῷ μὴ λανθάνειν τοὺς ἀδικοῦντας, τοὺς δὲ πρεσβυτέρους τῶν ἀθυμιῶν ταῖς τιμαῖς ταῖς πολιτικαῖς καὶ ταῖς παρὰ τῶν νεωτέρων θεραπείαις. Καίτοι πῶς ἂν γένοιτο ταύτης πλείονος ἀξία πολιτεία, τῆς οὕτω καλῶς ἁπάντων τῶν πραγμάτων ἐπιμεληθείσης;  
 
 
 
 
 
     [56]  Περὶ μὲν οὖν τῶν ποτε καθεστώτων τὰ μὲν πλεῖστα διεληλύθαμεν· ὅσα δὲ παραλελοίπαμεν, ἐκ τῶν εἰρημένων, ὅτι κἀκεῖνα τὸν αὐτὸν τρόπον εἶχεν τούτοις, ῥᾴδιόν ἐστιν καταμαθεῖν. ῎Ηδη δέ τινες ἀκούσαντές μου ταῦτα διεξιόντος ἐπῄνεσαν μὲν ὡς οἷόν τε μάλιστα καὶ τοὺς προγόνους ἐμακάρισαν, ὅτι τὸν τρόπον τοῦτον τὴν πόλιν διῴκουν, [57] οὐ μὴν ὑμᾶς γ᾽ ᾤοντο πεισθήσεσθαι χρῆσθαι τούτοις, ἀλλ᾽ αἱρήσεσθαι διὰ τὴν συνήθειαν ἐν τοῖς καθεστηκόσι πράγμασι κακοπαθεῖν μᾶλλον ἢ μετὰ πολιτείας ἀκριβεστέρας ἄμεινον τὸν βίον διάγειν. Εἶναι δ᾽ ἔφασαν ἐμοὶ καὶ κίνδυνον μὴ τὰ βέλτιστα συμβουλεύων μισόδημος εἶναι δόξω καὶ τὴν πόλιν ζητεῖν εἰς ὀλιγαρχίαν ἐμβαλεῖν. [58] Ἐγὼ δ᾽ εἰ μὲν περὶ πραγμάτων ἀγνοουμένων καὶ μὴ κοινῶν τοὺς λόγους ἐποιούμην καὶ περὶ τούτων ἐκέλευον ὑμᾶς ἑλέσθαι συνέδρους ἢ συγγραφέας, δι᾽ ὧν ὁ δῆμος κατελύθη τὸ πρότερον, εἰκότως ἂν εἶχον ταύτην τὴν αἰτίαν. Νῦν δ᾽ οὐδὲν εἴρηκα τοιοῦτον, ἀλλὰ διείλεγμαι περὶ διοικήσεως οὐκ ἀποκεκρυμμένης, ἀλλὰ πᾶσι φανερᾶς, [59] ἣν πάντες ἴστε καὶ πατρίαν ἡμῖν οὖσαν καὶ πλείστων ἀγαθῶν καὶ τῇ πόλει καὶ τοῖς ἄλλοις Ἕλλησιν αἰτίαν γεγενημένην, πρὸς δὲ τούτοις ὑπὸ τοιούτων ἀνδρῶν νομοθετηθεῖσαν καὶ κατασταθεῖσαν, οὓς οὐδεὶς ὅστις οὐκ ἂν ὁμολογήσειε δημοτικωτάτους γεγενῆσθαι τῶν πολιτῶν. Ὥστε πάντων ἄν μοι συμβαίη δεινότατον, εἰ τοιαύτην πολιτείαν εἰσηγούμενος νεωτέρων δόξαιμι πραγμάτων ἐπιθυμεῖν.  
 
 
 
     [60] Ἔπειτα κἀκεῖθεν ῥᾴδιον γνῶναι τὴν ἐμὴν διάνοιαν· ἐν γὰρ τοῖς πλείστοις τῶν λόγων τῶν εἰρημένων ὑπ᾽ ἐμοῦ φανήσομαι ταῖς μὲν ὀλιγαρχίαις καὶ ταῖς πλεονεξίαις ἐπιτιμῶν, τὰς δ᾽ ἰσότητας καὶ τὰς δημοκρατίας ἐπαινῶν, οὐ πάσας, ἀλλὰ τὰς καλῶς καθεστηκυίας, οὐδ᾽ ὡς ἔτυχον, ἀλλὰ δικαίως καὶ λόγον ἐχόντως. [61] Οἶδα γὰρ τούς τε προγόνους τοὺς ἡμετέρους ἐν ταύτῃ τῇ καταστάσει πολὺ τῶν ἄλλων διενεγκόντας καὶ Λακεδαιμονίους διὰ τοῦτο κάλλιστα πολιτευομένους, ὅτι μάλιστα δημοκρατούμενοι τυγχάνουσιν. Ἐν γὰρ τῇ τῶν ἀρχόντων αἱρέσει καὶ τῷ βίῳ τῷ καθ᾽ ἡμέραν καὶ τοῖς ἄλλοις ἐπιτηδεύμασιν ἴδοιμεν ἂν παρ᾽ αὐτοῖς τὰς ἰσότητας καὶ τὰς ὁμοιότητας μᾶλλον ἢ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἰσχυούσας· οἷς αἱ μὲν ὀλιγαρχίαι πολεμοῦσιν, οἱ δὲ καλῶς δημοκρατούμενοι χρώμενοι διατελοῦσιν. [62] Τῶν τοίνυν ἄλλων πόλεων ταῖς ἐπιφανεστάταις καὶ μεγίσταις, ἢν ἐξετάζειν βουληθῶμεν, εὑρήσομεν τὰς δημοκρατίας μᾶλλον ἢ τὰς ὀλιγαρχίας συμφερούσας· ἐπεὶ καὶ τὴν ἡμετέραν πολιτείαν, ᾗ πάντες ἐπιτιμῶσιν, ἢν παραβάλωμεν αὐτὴν μὴ πρὸς τὴν ὑπ᾽ ἐμοῦ ῥηθεῖσαν, ἀλλὰ πρὸς τὴν ὑπὸ τῶν τριάκοντα καταστᾶσαν, οὐδεὶς ὅστις οὐκ ἂν θεοποίητον εἶναι νομίσειεν. [63] Βούλομαι δ᾽, εἰ καί τινές με φήσουσιν ἔξω τῆς ὑποθέσεως λέγειν, δηλῶσαι καὶ διελθεῖν ὅσον αὕτη τῆς τότε διήνεγκεν, ἵνα μηδεὶς οἴηταί με τὰ μὲν ἁμαρτήματα τοῦ δήμου λίαν ἀκριβῶς ἐξετάζειν, εἰ δέ τι καλὸν ἢ σεμνὸν διαπέπρακται, ταῦτα δὲ παραλείπειν. Ἔσται δ᾽ ὁ λόγος οὔτε μακρὸς οὔτ᾽ ἀνωφελὴς τοῖς ἀκούουσιν. [64] Ἐπειδὴ γὰρ τὰς ναῦς τὰς περὶ Ἑλλήσποντον ἀπωλέσαμεν καὶ ταῖς συμφοραῖς ἐκείναις ἡ πόλις περιέπεσεν, τίς οὐκ οἶδε τῶν πρεσβυτέρων τοὺς μὲν δημοτικοὺς καλουμένους ἑτοίμους ὄντας ὁτιοῦν πάσχειν ὑπὲρ τοῦ μὴ ποιεῖν τὸ προσταττόμενον καὶ δεινὸν ἡγουμένους εἴ τις ὄψεται τὴν πόλιν τὴν τῶν Ἑλλήνων ἄρξασαν, ταύτην ὑφ᾽ ἑτέροις οὖσαν, τοὺς δὲ τῆς ὀλιγαρχίας ἐπιθυμήσαντας ἑτοίμως καὶ τὰ τείχη καθαιροῦντας καὶ τὴν δουλείαν ὑπομένοντας; [65] Καὶ τότε μὲν, ὅτε τὸ πλῆθος ἦν κύριον τῶν πραγμάτων, ἡμᾶς τὰς τῶν ἄλλων ἀκροπόλεις φρουροῦντας, ἐπειδὴ δ᾽ οἱ τριάκοντα παρέλαβον τὴν πολιτείαν, τοὺς πολεμίους τὴν ἡμετέραν ἔχοντας; Καὶ κατὰ μὲν ἐκεῖνον τὸν χρόνον δεσπότας ἡμῶν ὄντας Λακεδαιμονίους, ἐπειδὴ δ᾽ οἱ φεύγοντες κατελθόντες πολεμεῖν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἐτόλμησαν καὶ Κόνων ναυμαχῶν ἐνίκησεν, πρέσβεις ἐλθόντας παρ᾽ αὐτῶν καὶ διδόντας τῇ πόλει τὴν ἀρχὴν τὴν τῆς θαλάττης; [66] Καὶ μὲν δὴ καὶ τάδε τίς οὐ μνημονεύει τῶν ἡλικιωτῶν τῶν ἐμῶν, τὴν μὲν δημοκρατίαν οὕτω κοσμήσασαν τὴν πόλιν καὶ τοῖς ἱεροῖς καὶ τοῖς ὁσίοις ὥστ᾽ ἔτι καὶ νῦν τοὺς ἀφικνουμένους νομίζειν αὐτὴν ἀξίαν εἶναι μὴ μόνον τῶν Ἑλλήνων ἄρχειν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων, τοὺς δὲ τριάκοντα τῶν μὲν ἀμελήσαντας, τὰ δὲ συλήσαντας, τοὺς δὲ νεωσοίκους ἐπὶ καθαιρέσει τριῶν ταλάντων ἀποδομένους, εἰς οὓς ἡ πόλις ἀνήλωσεν οὐκ ἐλάττω χιλίων ταλάντων; [67] Ἀλλὰ μὴν οὐδὲ τὴν πραότητα δικαίως ἄν τις ἐπαινέσειεν τὴν ἐκείνων μᾶλλον ἢ τὴν τῆς δημοκρατίας. Οἱ μὲν γὰρ ψηφίσματι παραλαβόντες τὴν πόλιν πεντακοσίους μὲν καὶ χιλίους τῶν πολιτῶν ἀκρίτους ἀπέκτειναν, εἰς δὲ τὸν Πειραιᾶ φυγεῖν πλείους ἢ πεντακισχιλίους ἠνάγκασαν· οἱ δὲ κρατήσαντες καὶ μεθ᾽ ὅπλων κατιόντες, αὐτοὺς τοὺς αἰτιωτάτους τῶν κακῶν ἀνελόντες, οὕτω τὰ πρὸς τοὺς ἄλλους καλῶς καὶ νομίμως διῴκησαν ὥστε μηδὲν ἔλαττον ἔχειν τοὺς ἐκβαλόντας τῶν κατελθόντων. [68] Ὃ δὲ πάντων κάλλιστον καὶ μέγιστον τεκμήριον τῆς ἐπιεικείας τοῦ δήμου· δανεισαμένων γὰρ τῶν ἐν ἄστει μεινάντων ἑκατὸν τάλαντα παρὰ Λακεδαιμονίων εἰς τὴν πολιορκίαν τῶν τὸν Πειραιᾶ κατασχόντων, ἐκκλησίας γενομένης περὶ ἀποδόσεως τῶν χρημάτων, καὶ λεγόντων πολλῶν ὡς δίκαιόν ἐστιν διαλύειν τὰ πρὸς Λακεδαιμονίους μὴ τοὺς πολιορκουμένους, ἀλλὰ τοὺς δανεισαμένους, ἔδοξεν τῷ δήμῳ κοινὴν ποιήσασθαι τὴν ἀπόδοσιν. [69] Καὶ γάρ τοι διὰ ταύτην τὴν γνώμην εἰς τοιαύτην ἡμᾶς ὁμόνοιαν κατέστησαν καὶ τοσοῦτον ἐπιδοῦναι τὴν πόλιν ἐποίησαν ὥστε Λακεδαιμονίους, τοὺς ἐπὶ τῆς ὀλιγαρχίας ὀλίγου δεῖν καθ᾽ ἑκάστην τὴν ἡμέραν προστάττοντας ἡμῖν, ἐλθεῖν ἐπὶ τῆς δημοκρατίας ἱκετεύσοντας καὶ δεησομένους μὴ περιιδεῖν αὑτοὺς ἀναστάτους γενομένους. Τὸ δ᾽ οὖν κεφάλαιον τῆς ἑκατέρων διανοίας τοιοῦτον ἦν· οἱ μὲν γὰρ ἠξίουν τῶν μὲν πολιτῶν ἄρχειν, τοῖς δὲ πολεμίοις δουλεύειν, οἱ δὲ τῶν μὲν ἄλλων ἄρχειν, τοῖς δὲ πολίταις ἴσον ἔχειν. [70] Ταῦτα δὲ διῆλθον δυοῖν ἕνεκα, πρῶτον μὲν ἐμαυτὸν ἐπιδεῖξαι βουλόμενος οὐκ ὀλιγαρχιῶν οὐδὲ πλεονεξιῶν, ἀλλὰ δικαίας καὶ κοσμίας ἐπιθυμοῦντα πολιτείας, ἔπειτα τὰς δημοκρατίας τάς τε κακῶς καθεστηκυίας ἐλαττόνων συμφορῶν αἰτίας γιγνομένας, τάς τε καλῶς πολιτευομένας προεχούσας τῷ δικαιοτέρας εἶναι καὶ κοινοτέρας καὶ τοῖς χρωμένοις ἡδίους.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     [71] Τάχ᾽ οὖν ἄν τις θαυμάσειεν, τί βουλόμενος ἀντὶ τῆς πολιτείας τῆς οὕτω πολλὰ καὶ καλὰ διαπεπραγμένης ἑτέραν ὑμᾶς πείθω μεταλαβεῖν, καὶ τίνος ἕνεκα νῦν μὲν οὕτω καλῶς ἐγκεκωμίακα τὴν δημοκρατίαν, ὅταν δὲ τύχω, πάλιν μεταβαλὼν ἐπιτιμῶ καὶ κατηγορῶ τῶν καθεστώτων.  
     [72] Ἐγὼ δὲ καὶ τῶν ἰδιωτῶν τοὺς ὀλίγα μὲν κατορθοῦντας, πολλὰ δὲ ἐξαμαρτάνοντας μέμφομαι καὶ νομίζω φαυλοτέρους εἶναι τοῦ δέοντος, καὶ πρός γε τούτοις τοὺς γεγονότας ἐκ καλῶν κἀγαθῶν ἀνδρῶν, καὶ μικρῷ μὲν ὄντας ἐπιεικεστέρους τῶν ὑπερβαλλόντων ταῖς πονηρίαις, πολὺ δὲ χείρους τῶν πατέρων, λοιδορῶ, καὶ συμβουλεύσαιμ᾽ ἂν αὐτοῖς παύσασθαι τοιούτοις οὖσιν. [73] Τὴν αὐτὴν οὖν γνώμην ἔχω καὶ περὶ τῶν κοινῶν· ἡγοῦμαι γὰρ δεῖν ἡμᾶς οὐ μέγα φρονεῖν, οὐδ᾽ ἀγαπᾶν εἰ κακοδαιμονησάντων καὶ μανέντων ἀνθρώπων νομιμώτεροι γεγόναμεν, ἀλλὰ πολὺ μᾶλλον ἀγανακτεῖν καὶ βαρέως φέρειν εἰ χείρους τῶν προγόνων τυγχάνοιμεν ὄντες· πρὸς γὰρ τὴν ἐκείνων ἀρετήν, ἀλλ᾽ οὐ πρὸς τὴν τῶν τριάκοντα πονηρίαν ἁμιλλητέον ἡμῖν ἐστιν, ἄλλως τε καὶ προσῆκον ἡμῖν βελτίστοις ἁπάντων ἀνθρώπων εἶναι. [74] Καὶ τοῦτον εἴρηκα τὸν λόγον οὐ νῦν πρῶτον, ἀλλὰ πολλάκις ἤδη καὶ πρὸς πολλούς. Ἐπίσταμαι γὰρ ἐν μὲν τοῖς ἄλλοις τόποις φύσεις ἐγγιγνομένας καρπῶν καὶ δένδρων καὶ ζῴων ἰδίας ἐν ἑκάστοις καὶ πολὺ τῶν ἄλλων διαφερούσας, τὴν δ᾽ ἡμετέραν χώραν ἄνδρας φέρειν καὶ τρέφειν δυναμένην οὐ μόνον πρὸς τὰς τέχνας καὶ τὰς πράξεις καὶ τοὺς λόγους εὐφυεστάτους, ἀλλὰ καὶ πρὸς ἀνδρείαν καὶ πρὸς ἀρετὴν πολὺ διαφέροντας. [75] Τεκμαίρεσθαι δὲ δίκαιόν ἐστιν τοῖς τε παλαιοῖς ἀγῶσιν, οὓς ἐποιήσαντο πρὸς Ἀμαζόνας καὶ Θρᾷκας καὶ Πελοποννησίους ἅπαντας, καὶ τοῖς κινδύνοις τοῖς περὶ τὰ Περσικὰ γενομένοις, ἐν οἷς καὶ μόνοι καὶ μετὰ Πελοποννησίων, καὶ πεζομαχοῦντες καὶ ναυμαχοῦντες, νικήσαντες τοὺς βαρβάρους ἀριστείων ἠξιώθησαν· ὧν οὐδὲν ἂν ἔπραξαν, εἰ μὴ πολὺ τὴν φύσιν διήνεγκαν. [76] Καὶ μηδεὶς οἰέσθω ταύτην τὴν εὐλογίαν ἡμῖν προσήκειν τοῖς νῦν πολιτευομένοις, ἀλλὰ πολὺ τοὐναντίον. Εἰσὶ γὰρ οἱ τοιοῦτοι τῶν λόγων ἔπαινος μὲν τῶν ἀξίους σφᾶς αὐτοὺς τῆς τῶν προγόνων ἀρετῆς παρεχόντων, κατηγορία δὲ τῶν τὰς εὐγενείας ταῖς αὑτῶν ῥᾳθυμίαις καὶ κακίαις καταισχυνόντων. Ὅπερ ἡμεῖς ποιοῦμεν· εἰρήσεται γὰρ τἀληθές. Τοιαύτης γὰρ ἡμῖν τῆς φύσεως ὑπαρχούσης, οὐ διεφυλάξαμεν αὐτὴν, ἀλλ᾽ ἐμπεπτώκαμεν εἰς ἄνοιαν καὶ ταραχὴν καὶ πονηρῶν πραγμάτων ἐπιθυμίαν. [77] Ἀλλὰ γὰρ ἢν ἐπακολουθῶ τοῖς ἐνοῦσιν ἐπιτιμῆσαι καὶ κατηγορῆσαι τῶν ἐνεστώτων πραγμάτων, δέδοικα μὴ πόρρω λίαν τῆς ὑποθέσεως ἀποπλανηθῶ. Περὶ μὲν οὖν τούτων καὶ πρότερον εἰρήκαμεν καὶ πάλιν ἐροῦμεν, ἢν μὴ πείσωμεν ὑμᾶς παύσασθαι τοιαῦτ᾽ ἐξαμαρτάνοντας· περὶ δ᾽ ὧν ἐξ ἀρχῆς τὸν λόγον κατεστησάμην, βραχέα διαλεχθείς παραχωρῶ τοῖς βουλομένοις ἔτι συμβουλεύειν περὶ τούτων.  
 
 
 
 
 
     [78] Ἡμεῖς γὰρ ἢν μὲν οὕτως οἰκῶμεν τὴν πόλιν ὥσπερ νῦν, οὐκ ἔστιν ὅπως οὐ καὶ βουλευσόμεθα καὶ πολεμήσομεν καὶ βιωσόμεθα καὶ σχεδὸν ἅπαντα καὶ πεισόμεθα καὶ πράξομεν ἅπερ ἔν τε τῷ παρόντι καιρῷ καὶ τοῖς παρελθοῦσι χρόνοις· ἢν δὲ μεταβάλωμεν τὴν πολιτείαν, δῆλον ὅτι κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον, οἷά περ ἦν τοῖς προγόνοις τὰ πράγματα, τοιαῦτ᾽ ἔσται καὶ περὶ ἡμᾶς· ἀνάγκη γὰρ ἐκ τῶν αὐτῶν πολιτευμάτων καὶ τὰς πράξεις ὁμοίας ἀεὶ καὶ παραπλησίας ἀποβαίνειν. [79] Δεῖ δὲ τὰς μεγίστας αὐτῶν παρ᾽ ἀλλήλας θέντας βουλεύσασθαι, ποτέρας ἡμῖν αἱρετέον ἐστίν. Καὶ πρῶτον μὲν σκεψώμεθα τοὺς Ἕλληνας καὶ τοὺς βαρβάρους, πῶς πρὸς ἐκείνην τὴν πολιτείαν διέκειντο καὶ πῶς νῦν ἔχουσι πρὸς ἡμᾶς. Οὐ γὰρ ἐλάχιστον μέρος τὰ γένη ταῦτα συμβάλλεται πρὸς εὐδαιμονίαν, ὅταν ἔχῃ κατὰ τρόπον ἡμῖν. [80] Οἱ μὲν τοίνυν Ἕλληνες οὕτως ἐπίστευον τοῖς κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον πολιτευομένοις ὥστε τοὺς πλείστους αὐτῶν ἑκόντας ἐγχειρίσαι τῇ πόλει σφᾶς αὐτούς· οἱ δὲ βάρβαροι τοσοῦτον ἀπεῖχον τοῦ πολυπραγμονεῖν περὶ τῶν Ἑλληνικῶν πραγμάτων ὥστ᾽ οὔτε μακροῖς πλοίοις ἐπὶ τάδε Φασήλιδος ἔπλεον οὔτε στρατοπέδοις ἐντός Ἅλυος ποταμοῦ κατέβαινον, ἀλλὰ πολλὴν ἡσυχίαν ἦγον. [81] Νῦν δ᾽ εἰς τοῦτο τὰ πράγματα περιέστηκεν, ὥσθ᾽ οἱ μὲν μισοῦσι τὴν πόλιν, οἱ δὲ καταφρονοῦσιν ἡμῶν. Καὶ περὶ μὲν τοῦ μίσους τῶν Ἑλλήνων αὐτῶν ἀκηκόατε τῶν στρατηγῶν· ὡς δὲ βασιλεὺς ἔχει πρὸς ἡμᾶς, ἐκ τῶν ἐπιστολῶν ὧν ἔπεμψεν, ἐδήλωσεν.  
 
 
 
     [82] Ἔτι δὲ πρὸς τούτοις ὑπὸ μὲν ἐκείνης τῆς εὐταξίας οὕτως ἐπαιδεύθησαν οἱ πολῖται πρὸς ἀρετὴν, ὥστε σφᾶς μὲν αὐτοὺς μὴ λυπεῖν, τοὺς δ᾽ εἰς τὴν χώραν ἐμβάλλοντας ἅπαντας μαχόμενοι νικᾶν. Ἡμεῖς δὲ τοὐναντίον· ἀλλήλοις μὲν γὰρ κακὰ παρέχοντες οὐδεμίαν ἡμέραν διαλείπομεν, τῶν δὲ περὶ τὸν πόλεμον οὕτω κατημελήκαμεν, ὥστ᾽ οὐδ᾽ εἰς τὰς ἐξετάσεις ἰέναι τολμῶμεν ἢν μὴ λαμβάνωμεν ἀργύριον. [83] Τὸ δὲ μέγιστον· τότε μὲν οὐδεὶς ἦν τῶν πολιτῶν ἐνδεὴς τῶν ἀναγκαίων, οὐδὲ προσαιτῶν τοὺς ἐντυγχάνοντας τὴν πόλιν κατῄσχυνεν, νῦν δὲ πλείους εἰσὶν οἱ σπανίζοντες τῶν ἐχόντων· οἷς ἄξιόν ἐστιν πολλὴν συγγνώμην ἔχειν, εἰ μηδὲν τῶν κοινῶν φροντίζουσιν, ἀλλὰ τοῦτο σκοποῦσιν ὁπόθεν τὴν ἀεὶ παροῦσαν ἡμέραν διάξουσιν.  
 
     [84] Ἐγὼ μὲν οὖν ἡγούμενος, ἢν μιμησώμεθα τοὺς προγόνους, καὶ τῶν κακῶν ἡμᾶς τούτων ἀπαλλαγήσεσθαι καὶ σωτῆρας οὐ μόνον τῆς πόλεως, ἀλλὰ καὶ τῶν Ἑλλήνων ἁπάντων γενήσεσθαι, τήν τε πρόσοδον ἐποιησάμην καὶ τοὺς λόγους εἴρηκα τούτους· ὑμεῖς δὲ πάντα λογισάμενοι ταῦτα χειροτονεῖθ᾽ ὅ τι ἂν ὑμῖν δοκῇ μάλιστα συμφέρειν τῇ πόλει.  

 

μετάφρασηΕικόνα

 

  
     [50] Και κανείς ας μη νομίζει πως διάκειμαι εχθρικά απέναντι σ' όσους βρίσκονται σ' αυτή την ηλικία. Διότι δεν τους θεωρώ υπαίτιους των όσων συμβαίνουν, και ξέρω καλά πως οι περισσσότεροι απ' αυτούς θλίβονται μ' αυτήν την κατάσταση, λόγω της οποίας έχουν τη δυνατότητα να επιδίδονται σ' αυτές τις ακολασίες· επομένως θα 'ταν άδικο να τους επιτιμήσω, ενώ πιο δίκαιο θα 'ταν να επιτιμήσω αυτούς που διοίκησαν την πόλη λίγο πριν από μας. [51]  
Διότι εκείνοι είναι που τους προέτρεψαν σ' αυτήν την αδιαφορία και που κατέλυσαν τη δύναμη της βουλής του Αρείου πάγου.23 Όσο αυτή είχε την εποπτεία του πολιτεύματος, η πόλη δεν ήταν γεμάτη ούτε από δίκες, ούτε από μηνύσεις,24 ούτε από συνεισφορές,25 ούτε από φτώχεια, ούτε από πολέμους, αλλά οι πολίτες της και μεταξύ τους είχαν αρμονικές σχέσεις, και με όλους τους άλλους ζούσαν ειρηνικά. Γιατί στους μεν Έλληνες ενέπνεαν εμπιστοσύνη, στους δε βαρβάρους φόβο, [52] λόγω του ότι είχαν σώσει τους πρώτους, ενώ είχαν τιμωρήσει τόσο σκληρά τους δεύτερους, ώστε να είναι ευχαριστημένοι που δεν πάθαιναν κάποιο μεγαλύτερο κακό. Γι' αυτό λοιπόν ζούσαν με τόση ασφάλεια, ώστε να είναι ωραιότερα και πολυτελέστερα τα εξοχικά σπίτια και ο εξοπλισμός τους από τα εντός των τειχών, και πολλοί πολίτες να μην κατεβαίνουν στην πόλη ούτε στις γιορτές, αλλά να προτιμούν να μένουν στα κτήματά τους παρά να απολαμβάνουν από τα κοινά. [53] Διότι ούτε τα σχετικά με τις δημόσιες γιορτές, για τις οποίες θα μπορούσε κάποιος να έρθει στην πόλη, τα οργάνωναν κάνοντας υπερβολές και υπέρογκες δαπάνες, αλλά με σύνεση, λόγω του ότι δεν αναζητούσαν την ευτυχία μέσα από πομπές, ούτε από φιλονικίες για τις χορηγίες,26 ούτε από τέτοιου είδους αλαζονικές συμπεριφορές, αλλά από τη συνετή διοίκηση, την καθημερινή ιδιωτική ζωή και την απαλλαγή όλων των πολιτών από την ανέχεια. Απ' αυτά βέβαια πρέπει να κρίνει κανείς αυτούς που είναι αληθινά ευτυχισμένοι κι όχι ξιπασμένοι· [54] γιατί τώρα, ποιος σκεπτόμενος άνθρωπος δεν θλίβεται με όσα συμβαίνουν, όταν βλέπει πολλούς πολίτες απ' τη μια να κληρώνονται οι ίδιοι μπροστά στα δικαστήρια27 για το αν θα εξασφαλίσουν ή όχι τα προς το ζην, κι απ' την άλλη να έχουν την αξίωση να τρέφουν όσους Έλληνες θέλουν να υπηρετήσουν στο ναυτικό,28 και να μετέχουν χορών φορώντας χρυσά ιμάτια ενώ ξεχειμωνιάζουν με ρούχα που δεν θέλω να τα χαρακτηρίσω, κι άλλες τέτοιες αντιφάσεις σχετικές με τη διοίκηση οι οποίες αποτελούν μεγάλη ντροπή για την πόλη. [55] Τίποτε απ' αυτά δεν υπήρχε επί των ημερών εκείνης της βουλής· γιατί απάλλαξε τους φτωχούς απ' την ανέχεια με την εργασία και τις δωρεές των πλουσίων, τους νεότερους απ' τις ακολασίες με τις ασχολίες και τη φροντίδα γι' αυτούς, τους πολιτευομένους απ' την πλεονεξία με τις τιμωρίες και με τη μη συγκάλυψη των αδικούντων, και τέλος τους γεροντότερους απ' την αθυμία με τις δημόσιες τιμές και την έκφραση της εκτίμησης των νεοτέρων προς το πρόσωπό τους. Πώς λοιπόν θα μπορούσε να υπάρξει πολίτευμα καλύτερο απ' αυτό, το οποίο τόσο καλά φρόντισε για όλα τα πράγματα;
Επί των ημερών του Αρείου πάγου υπήρχε ειρήνη, ασφάλεια και ευημερία
 
Το πνεύμα της σημερινής πολυτελούς επίδειξης έρχεται σε αντίθεση με την εξαθλίωση πολλών απ' τους πολίτες
 
     [56] Για όσα λοιπόν ίσχυαν τότε, τα περισσότερα τα είπαμε· κι όσα πάλι παραλείψαμε, εύκολο είναι να καταλάβει κανείς από τα λεχθέντα, ότι ήταν παρόμοια μ' αυτά. Κάποιοι που με άκουσαν στο παρελθόν να εκθέτω αυτές τις απόψεις, με επαίνεσαν μεν πάρα πολύ και μακάρισαν τους προγόνους μας που διοικούσαν την πόλη μ' αυτόν τον τρόπο, [57] θεωρούσαν όμως ότι εσείς δεν θα πεισθείτε να τα εφαρμόσετε αυτά, αλλά θα προτιμήσετε μάλλον, λόγω της δύναμης της συνήθειας, να δυστυχείτε υπό την παρούσα κατάσταση, παρά να ζείτε καλύτερα μ' ένα πιο αυστηρό πολίτευμα. Μου είπαν μάλιστα ότι υπάρχει και κίνδυνος μήπως, ενώ δίνω τις πιο ορθές συμβουλές, θεωρηθεί ότι είμαι εχθρός του λαού και ότι επιζητώ την εγκαθίδρυση της ολιγαρχίας στην πόλη.29 [58] Και βέβαια, εάν εγώ μιλούσα για πράγματα άγνωστα κι όχι παγκοίνως γνωστά, και σας προέτρεπα να εκλέξετε γι' αυτά «συνέδρους» ή «συγγραφέας»30 – μέσω των οποίων καταλύθηκε η δημοκρατία στο παρελθόν – δικαίως θα επέσυρα αυτή την κατηγορία. Όμως, στην προκειμένη περίπτωση, δεν είπα τίποτα τέτοιο, αλλά έκανα λόγο για σύστημα διοίκησης φανερό κι όχι μυστικό, [59] το οποίο όλοι ξέρετε πως μας είναι πατροπαράδοτο και έχει προσφέρει ένα σωρό υπηρεσίες στην πόλη και στους άλλους Έλληνες, και επί πλέον ότι νομοθετήθηκε και εγκαθιδρύθηκε από τέτοιους άνδρες,31 οι οποίοι αναγνωρίζονται απ' όλους ως οι δημοκρατικότεροι των πολιτών. Ώστε θα ήταν το χειρότερο απ' όλα που θα μπορούσε να μου συμβεί, εάν, ενώ εισηγούμαι τέτοιο σύστημα, θεωρούμουν ότι επιθυμώ ανατροπή του πολιτεύματος.  
Υπάρχει κίνδυνος οι απόψεις του ρήτορα να θεωρηθούν ολιγαρχικές
 
     [60] Έπειτα, είναι εύκολο να διαπιστώσετε το ποιόν των απόψεών μου κι απ' αυτό: στους περισσότερους δηλαδή λόγους μου του παρελθόντος αποδεικνύομαι κατήγορος της ολιγαρχίας και της πλεονεξίας και επαινέτης της ισότητας και της δημοκρατίας, όχι οποιασδήποτε, αλλά της σωστής, κι ούτε στην τύχη, αλλά δικαιολογημένα και με λογική τεκμηρίωση. [61] Γιατί ξέρω ότι και οι πρόγονοί μας με βάση αυτό το πολίτευμα υπερέβαλαν κατά πολύ τους άλλους, και ότι αυτός είναι ο λόγος που οι Λακεδαιμόνιοι διοικούνται άριστα, το ότι το πολίτευμά τους είναι κατ' εξοχήν δημοκρατικό.32 Διότι η εκλογή των αρχόντων και η καθημερινή ζωή, καθώς και οι άλλες ασχολίες τους, μπορούμε να δούμε ότι διέπονται, περισσότερο από άλλους, από πνεύμα ισότητας και ομοιότητας· πράγματα που οι μεν ολιγαρχίες τα καταπολεμούν, ενώ οι σωστές δημοκρατίες τα έχουν ως βάση τους. [62] Αν λοιπόν θελήσουμε να εξετάσουμε, θα βρούμε ότι στις επιφανέστερες και μεγαλύτερες από τις άλλες πόλεις η δημοκρατία συμφέρει περισσότερο απ' την ολιγαρχία, αφού, ακόμα και το δικό μας πολίτευμα, που όλοι το κατηγορούν, αν το παραβάλλαμε όχι προς αυτό που αναφέρθηκε από μένα, αλλά προς αυτό που επιβλήθηκε από τους Τριάκοντα,33 θα θεωρούνταν απ' όλους θεόπνευστο. [63] Και προτίθεμαι – αν και μερικοί θα πουν ότι βγαίνω εκτός θέματος –, να υποδηλώσω και να εκθέσω πόσο υπερέχει το σημερινό από το πολίτευμα των Τριάκοντα, για να μη νομίζει κανείς ότι τα μεν σφάλματα της δημοκρατίας τα εξετάζω με υπερβολικά λεπτολόγο πνεύμα, ενώ αν έχει πραχθεί κάτι καλό ή σοβαρό, αυτό το παραλείπω. Η αναφορά δεν θα είναι ούτε μακρά, ούτε ανώφελη για τους ακροατές. [64] Όταν δηλαδή χάσαμε τα πλοία στον Ελλήσποντο34 και η πόλη περιέπεσε στις γνωστές συμφορές, ποιος απ' τους γεροντότερους δεν ξέρει ότι οι μεν αποκαλούμενοι δημοκράτες ήταν διατεθειμένοι να υποφέρουν οτιδήποτε προκειμένου να μην εκτελέσουν τις εντολές, και ότι θεωρούσαν φοβερό να δει κανείς την πόλη που ηγήθηκε των Ελλήνων υπόδουλη σε άλλους, ενώ οι οπαδοί της ολιγαρχίας και τα τείχη γκρέμιζαν35 με προθυμία, και τον ζυγό της δουλείας ανέχονταν; [65] Και ποιος δεν ξέρει ότι τότε μεν, όταν ήταν κυρίαρχος ο λαός, φρουρούσαμε εμείς τις ακροπόλεις των άλλων, ενώ, αφότου οι Τριάκοντα πήραν την εξουσία, κατείχαν τη δικιά μας οι εχθροί;36 Ή ότι εκείνη την εποχή ήμαστε υπό τον ζυγό των Λακεδαιμονίων, από τότε όμως που οι εξόριστοι τόλμησαν, επιστρέφοντας, να πολεμήσουν υπέρ της ελευθερίας,37 και ο Κόνων νίκησε στη ναυμαχία, ότι ήρθαν πρέσβεις εκ μέρους των Λακεδαιμονίων και πρόσφεραν στην πόλη τη ναυτική ηγεμονία; [66] Αλλά κι αυτά βέβαια, ποιος από τους συνομηλίκους μου δεν τα θυμάται, ότι η μεν δημοκρατία κατά τέτοιον τρόπο εκόσμησε την πόλη με ιερά και κοσμικά οικοδομήματα, ώστε ακόμη και τώρα όσοι την επισκέπτονται να θεωρούν ότι αξίζει να άρχει όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και όλων των άλλων, ενώ οι Τριάκοντα άλλα τα παραμέλησαν, άλλα τα σύλησαν, και τον ναύσταθμο, για τον οποίο η πόλη ξόδεψε πάνω από χίλια τάλαντα, τον ξεπούλησαν – προκειμένου να κατεδαφισθεί – για τρία τάλαντα;38 [67] Αλλ' όμως, ούτε την «ήπια» συμπεριφορά των Τριάκοντα θα 'ταν σωστό να επαινέσει κανείς περισσότερο από αυτήν της δημοκρατίας. Γιατί αυτοί, αφού κατέλαβαν την εξουσία με ένα ψήφισμα, σκότωσαν χίλιους πεντακόσιους πολίτες χωρίς να τους περάσουν από δίκη, και ανάγκασαν πάνω από πέντε χιλιάδες να καταφύγουν στον Πειραιά. Αντίθετα, οι δημοκρατικοί, ενώ νίκησαν και επέστρεψαν στην πατρίδα οπλισμένοι, αφού θανάτωσαν μόνο τους κύριους υπαίτιους των συμφορών, τόσο καλή και νόμιμη συμπεριφορά επέδειξαν απέναντι στους άλλους, ώστε να μη βρίσκονται σε καθόλου χειρότερη μοίρα οι διώκτες από τους διωχθέντες. [68] Η δε καλύτερη και μεγαλύτερη απ΄ όλες τις αποδείξεις της επιείκειας του δήμου είναι το γεγονός ότι ενώ οι εναπομείναντες στο άστυ ολιγαρχικοί είχαν δανειστεί απ' τους Λακεδαιμονίους εκατό τάλαντα για τήν πολιορκία των δημοκρατικών που κατέλαβαν τον Πειραιά, όταν έγινε Εκκλησία του Δήμου για την επιστροφή των χρημάτων και έλεγαν πολλοί ότι το σωστό ήταν να πληρώσουν το χρέος στους Λακεδαιμονίους όχι οι πολιορκούμενοι αλλ' αυτοί που συνήψαν το δάνειο, ο λαός αποφάσισε να πληρώσουν το χρέος και οι μεν και οι δε από κοινού.39 [69] Και βέβαια με την απόφαση αυτή μας έκαναν τόσο πολύ να ομονοήσουμε και τόσο να προοδεύσει η πόλη, ώστε οι Λακεδαιμόνιοι, οι οποίοι επί ολιγαρχίας σχεδόν καθημερινά μας διέταζαν, να έρθουν επί δημοκρατίας για να ικετέψουν40 και να παρακαλέσουν να μην επιτρέψουμε τον αφανισμό τους. Συνολικά λοιπόν, αυτή ήταν η νοοτροπία των μεν και των δε· οι μεν ολιγαρχικοί είχαν την αξίωση να κυβερνούν τους πολίτες και να υποτάσσονται στους εχθρούς, οι δε δημοκρατικοί να κυβερνούν τους άλλους, αλλά να είναι ίσοι με τους συμπολίτες τους. [70] Αυτά τα εξέθεσα για δυο λόγους, πρώτον επειδή ήθελα να δείξω ότι δεν επιθυμώ την επικράτηση της ολιγαρχίας και της πλεονεξίας αλλ' ενός δίκαιου και νοικοκυρεμένου πολιτεύματος, και δεύτερον ότι η δημοκρατία, ακόμα και η χειρότερη, γίνεται πρόξενος μικρότερων συμφορών, ενώ αυτή που λειτουργεί σωστά υπερέχει λόγω του ότι είναι δικαιότερη, πιο αμερόληπτη και πιο ευχάριστη σ' αυτούς που ζουν υπό το καθεστώς της.
Ο ρήτορας έχει ταχθεί εναντίον της ολιγαρχίας και υπέρ της ισότητας και της «σωστής» δημοκρατίας
 
Σύγκριση της τωρινής δημοκρατίας προς την ολιγαρχία των Τριάκοντα
Οι Τριάκοντα υποτάχθηκαν στους Σπαρτιάτες, ενώ οι δημοκρατικοί αντιστάθηκαν
Η δημοκρατία πολιτεύθηκε με επιείκεια, ενώ οι Τριάκοντα αυθαίρετα και ανάλγητα
 
     [71] Ίσως και ν' απορούσε κανένας τι θέλω πια και προσπαθώ να σας πείσω να εγκαθιδρύσετε άλλο πολίτευμα στη θέση αυτού που τόσα πολλά και καλά έχει προσφέρει, και για ποιο λόγο τώρα μεν εγκωμιάζω με τόσο καλά λόγια τη δημοκρατία, ενώ όποτε μου κατέβει, αλλάζοντας πάλι γνώμη, αρχίζω να επιτιμώ και να κατηγορώ το υπάρχον πολίτευμα.
Προς τι η προτροπή για εγκατάλειψη της τωρινής δημοκρατίας;
     [72] Εγώ όμως και εκ των ιδιωτών αυτούς οι οποίοι έχουν στο ενεργητικό τους λίγες επιτυχίες και πολλά σφάλματα, τους μέμφομαι και τους θεωρώ κατώτερους αυτού που θα 'πρεπε να είναι, και επί πλέον αυτούς που κατάγονται από ευγενείς γονείς και είναι ελάχιστα μόνο καλύτεροι από τους υπερβολικά ανήθικους, πολύ χειρότεροι όμως από τους πατέρες τους, τους επιπλήττω και θα 'χα να τους συμβουλέψω να πάψουν να 'ναι τέτοιοι. [73] Την ίδια λοιπόν άποψη έχω και για τα κοινά· νομίζω δηλαδή πως δεν πρέπει να περηφανευόμαστε και να 'μαστε ευχαριστημένοι αν έχουμε δειχθεί φρονιμότεροι των παραφρονούν και των μανιακών,41 αλλά πολύ περισσότερο να εξεγειρόμαστε και να το φέρουμε βαρέως αν συμβαίνει να είμαστε χειρότεροι από τους προγόνους μας. Γιατί δεν πρέπει να συναγωνιζόμαστε τη φαυλότητα των Τριάκοντα, αλλά την προγονική αρετή, αφού μάλιστα μας ταιριάζει να είμαστε ανώτεροι απ' όλους τους ανθρώπους. [74] Κι αυτά τα λόγια δεν τα λέω πρώτη φορά τώρα, αλλά πολλές φορές και σε πολλούς τα 'χω πει στο παρελθόν. Διότι γνωρίζω ότι στους μεν άλλους τόπους γίνονται είδη καρπών και δένδρων και ζώων που προσιδιάζουν στον καθένα απ' αυτούς και διαφέρουν πολύ από αυτά των άλλων τόπων, ενώ η δικιά μας χώρα μπορεί να γεννήσει και να αναθρέψει άνδρες εκ φύσεως ικανότατους42 όχι μόνο στις τέχνες, στο λέγειν και το πράττειν, αλλά και ξεχωριστούς στην ανδρεία και την αρετή. [75] Δικαιούται να το συμπεράνει κανείς αυτό και από τους παλαιούς αγώνες που διεξήγαγαν εναντίον των Αμαζόνων, των Θρακών, και όλων των Πελοποννησίων, και από τους πολέμους εναντίον των Περσών, κατά τους οποίους, και μόνοι, και με τους Πελοποννησίους, και κατά ξηράν, και κατά θάλασσαν, νίκησαν τους βαρβάρους και θεωρήθηκαν άξιοι του πρώτου βραβείου της ανδρείας· τίποτε απ' αυτά δεν θα είχαν κάνει, αν δεν υπερτερούσαν κατά πολύ ως προς τη φυσική προδιάθεση. [76] Και κανείς να μη φαντασθεί ότι αυτός ο επαινετικός λόγος ταιριάζει σε μας, τους σημερινούς πολίτες· εντελώς το αντίθετο: διότι τέτοιου είδους λόγοι αποτελούν έπαινο αυτών που φάνηκαν αντάξιοι της προγονικής αρετής, αλλά κατηγορία εκείνων που ντρόπιασαν την ευγενική τους καταγωγή με την οκνηρία και τη δειλία τους. Πράγμα ακριβώς που κάνουμε εμείς· διότι δεν πρόκειται να κρύψω την αλήθεια. Ενώ έχουμε τέτοιες φυσικές προδιαθέσεις, δεν τις διαφυλάξαμε, αλλά έχουμε περιπέσει σε ακρισία, σύγχυση και πονηρές επιθυμίες. [77] Όμως, αν συνεχίσω να επιτιμώ τους σημερινούς πολίτες και να κατηγορώ τις παρούσες καταστάσεις, φοβάμαι πως θα ξεφύγω ολότελα απ' το θέμα μου. Γι' αυτά λοιπόν και πρωτύτερα μιλήσαμε, και πάλι θα μιλήσουμε, αν δεν σας πείσουμε να πάψετε να κάνετε τέτοιου είδους σφάλματα· σχετικά δε με όσα έθεσα εξ αρχής ως αντικείμενο του λόγου μου, αφού κάνω μια σύντομη αναφορά, θα παραχωρήσω τη θέση μου σ' όποιον επιθυμεί να παράσχει επί πλέον συμβουλές γι' αυτά.  
Κριτήριο δεν είναι οι Τριάκοντα, αλλά οι πρόγονοι
Οι Αθηναίοι πρέπει να αξιοποιήσουν τις φυσικές τους προδιαθέσεις και να φανούν αντάξιοι των προγόνων τους
 
 
     [78] Εμείς δηλαδή αν διοικούμε την πόλη έτσι όπως τη διοικούμε τώρα, δεν υπάρχει περίπτωση να μην σκεφτόμαστε, να μην πολεμάμε, να μην ζούμε και να μην πράττουμε και παθαίνουμε σχεδόν όλα όσα και τώρα και στο παρελθόν πράτταμε και παθαίναμε. Εάν όμως αλλάξουμε το πολίτευμα, είναι φανερό ότι όπως εξελίσσονταν τα πράγματα για τους προγόνους μας, έτσι κατ' αναλογίαν θα εξελίσσονται και για μας. Διότι είναι αναγκαίο από ίδια πολιτεύματα να πηγάζουν όμοιες ή παρόμοιες πάντα πράξεις. [79] Πρέπει λοιπόν, αντιπαραβάλλοντας τις πιο σπουδαίες απ' αυτές, να σκεφθούμε ποιες πρέπει να διαλέξουμε. Και κατά πρώτον, ας εξετάσουμε τους Έλληνες και τους βαρβάρους, πώς αντιμετώπιζαν εκείνο το πολίτευμα, και πώς μας αντιμετωπίζουν τώρα. Γιατί δεν συμβάλλουν λίγο στην ευτυχία μας αυτοί οι δύο, όταν μας αντιμετωπίζουν κατά τον προσήκοντα τρόπο. [80] Οι μεν Έλληνες λοιπόν είχαν τόση εμπιστοσύνη στους επικεφαλής της πόλεως κατ' εκείνη την εποχή, ώστε οι περισσότεροι απ' αυτούς με τη θέλησή τους εμπιστεύθηκαν τις τύχες τους στην πόλη, οι δε βάρβαροι τόσο πολύ απείχαν από του να αναμειγνύονται στις υποθέσεις των Ελλήνων, ώστε ούτε με πολεμικά πλοία έπλεαν δυτικά της Φασήλιδος, ούτε περνούσαν με στρατεύματα το όριο του Άλυος ποταμού,43 αλλά παρέμεναν ήσυχοι. [81] Τώρα όμως έχουν φτάσει σε τέτοιο σημείο τα πράγματα, ώστε οι μεν Έλληνες μισούν την πόλη μας, οι δε βάρβαροι μας καταφρονούν. Και όσον αφορά στο μίσος των Ελλήνων, ακούσατε τα σχετικά από τους ίδιους τους στρατηγούς,44 για δε τη στάση του βασιλέως των Περσών απέναντί μας, η επιστολή που μας έστειλε μας την έδειξε.45
Ανακεφαλαίωση των θετικών στοιχείων του πατρογονικού πολιτεύματος και των αρνητικών της τωρινής δημοκρατίας
 
 
     [82] Επί πλέον, εκτός απ' αυτά, οι πολίτες διαπαιδαγωγήθηκαν, υπό το καθεστώς εκείνης της χρηστής διοίκησης, να είναι τόσο ενάρετοι, ώστε να μην στενοχωρεί ο ένας τον άλλον, και να νικούν μαχόμενοι εναντίον κάθε εισβολέα. Ενώ εμείς, το αντίθετο: γιατί δεν σταματάμε ούτε μια μέρα να βλάπτουμε ο ένας τον άλλο, ενώ έχουμε παραμελήσει τα σχετικά με τον πόλεμο σε τέτοιο βαθμό,46 ώστε ούτε στις στρατιωτικές επιθεωρήσεις αποφασίζουμε να πάμε, αν δεν μας πληρώσουν. [83] Και το σπουδαιότερο: τότε κανείς απ' τους πολίτες δεν στερούνταν τα αναγκαία ούτε ντρόπιαζε την πόλη ζητώντας ελεημοσύνη από τους περαστικούς, ενώ τώρα οι φτωχοί είναι περισσότεροι απ' τους πλούσιους·47 αυτοί αξίζουν όλη μας τη συμπάθεια αν δεν φροντίζουν καθόλου για τα κοινά αλλά ασχολούνται συνεχώς με το πώς θα εξασφαλίσουν τον επιούσιο.
 
     [84] Εγώ λοιπόν, επειδή νομίζω ότι, αν μιμηθούμε τους προγόνους, και από τις συμφορές αυτές θα απαλλαγούμε, και θα γίνουμε σωτήρες όχι μόνο της πόλης μας αλλά και όλων των Ελλήνων,48 παρουσιάστηκα ενώπιόν σας και μίλησα έτσι· κι εσείς, αφού συλλογισθείτε όλ' αυτά, ψηφίστε ό,τι σας φαίνεται ότι συμφέρει περισσότερο την πόλη.  

 

 

ΑσκήσειςΕικόνα

  1. Με ποια επιχειρήματα αντικρούει ο Ισοκράτης, στις παραγράφους 58-62, την υποθετική κατηγορία ότι είναι ολιγαρχικός;
  2. Αντιπαρατάξτε σε δυο στήλες τα βασικά στοιχεία που διαφοροποιούν τους δημοκρατικούς από τους Τριάκοντα τυράννους.
  3. Πώς εκφράζεται, στις παραγράφους 73-77, το αριστοκρατικό ιδανικό του Ισοκράτους;

 

 

Ο Απόστολος Παύλος
Ο Απόστολος Παύλος κηρύττει στον Άρειο Πάγο (έργο Λουδοβίκου Θειρσίου, 1867)

 

 

 

ερμηνευτικά σχόλιαΕικόνα

1 «ἐπρωτεύσαμεν τῶν Ἑλλήνων» το 480 π.Χ., οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν την πόλη τους στο έλεος των Περσών οι οποίοι την κατέστρεψαν. Μετά τη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές, που σήμαναν τη ματαίωση των κατακτητικών σχεδίων των Περσων, η Αθήνα τέθηκε επικεφαλής της συμμαχίας της Δήλου.
2 «παρὰ μικρὸν ἤλθομεν ἐξανδραποδισθῆναι» το 404 π.Χ. τελειώνει ο Πελοποννησιακός πόλεμος και η Αθήνα βρίσκεται στο έλεος της Σπάρτης και των συμμάχων της. Παρ' όλο που οι Κορίνθιοι, οι Θηβαίοι κ.ά. πρότειναν την ολοσχερή καταστροφή των Αθηνών, οι Λακεδαιμόνιοι, προς τιμήν τους, αρνήθηκαν «πόλιν Ἑλληνίδα ἀνδραποδιεῖν μέγα ἀγαθὸν εἰργασμένην [...] τῇ Ἑλλάδι» (: να εξανδραποδίσουν ελληνική πόλη που πρόσφερε τόσο μεγάλη υπηρεσία στην Ελλάδα).
3 «Λακεδαιμόνιοι [...] εἰς τοὺς αὐτοὺς κινδύνους κατέστησαν» μετά την ήττα της από τους Θηβαίους στα Λεύκτρα (371 π.Χ.), η Σπάρτη αντιμετώπισε με τη σειρά της το φάσμα της καταστροφής της, και σώθηκε χάρις στην παρέμβαση των Αθηνών.
4 «τοῦ μίσους τοῦ τῶν Ἑλλήνων» κατά τη διάρκεια του «Συμμαχικού πολέμου».
5 «τῆς ἔχθρας τῆς πρὸς βασιλέα» λόγω του ότι ο Αθηναίος στρατηγός Χάρης είχε βοηθήσει τον Αρτάβαζο στη διαμάχη του με τον Πέρση βασιλιά Αρταξέρξη.
6 «τὰς πόλεις τὰς ἐπὶ Θρᾴκης» εννοεί τις πόλεις της χερσονήσου της Χαλκιδικής Αμφίπολη, Ποτείδαια, Πύδνα, Όλυνθο, οι οποίες είχαν περιέλθει στην εξουσία του Φιλίππου από το 358 π.Χ.
7 «χίλια τάλαντα μάτην εἰς τοὺς ξένους ἀνηλωκότες» ενδεικτική της παρακμής των Αθηνών αυτή την περίοδο, είναι η ευρεία χρησιμοποίηση μισθοφόρων εναντίον των Χίων, των Ροδίων και των Βυζαντίων.
8 «τοὺς μὲν Θηβαίων φίλους σῴζειν» αναφέρεται πιθανόν στους Μεσσηνίους που είχαν ανεξαρτητοποιηθεί από τους Σπαρτιάτες με τη βοήθεια των Θηβαίων. Ο Δημοσθένης, στον λόγο του Περὶ Μεγαλοπολιτῶν, μέμφεται τους Αθηναίους για τη βοήθεια που προσέφεραν στους Μεσσηνίους στη σύγκρουσή τους με τη Σπάρτη. II Κατ' άλλους, εδώ υπονοούνται οι Χίοι, Ρόδιοι και Βυζάντιοι, οι οποίοι είχαν φιλικές σχέσεις με τους Θηβαίους ήδη από το 364 π.Χ., οπότε, η αναγνώριση της αυτονομίας τους από τους Αθηναίους, μετά το τέλος του Συμμαχικού πολέμου, λειτουργούσε ως ενίσχυση των «φίλων των Θηβαίων».
9 «εὐαγγέλια μὲν δὶς ἤδη τεθύκαμεν» είναι γνωστή μία περίπτωση, αυτή του εορτασμού της νίκης που κατήγαγε ο Χάρης εναντίον των Περσών, στα πλαίσια της συμμαχίας των Αθηναίων με τον Αρτάβαζο. Ο πομπώδης τρόπος με τον οποίο αναγγέλθηκε αυτή η νίκη («αδελφή του Μαραθώνα» χαρακτηριζόταν από τον Χάρητα), δίνει το μέτρο της υπερβολής για την οποία κάνει λόγο και ο Ισοκράτης.
10 «μετὰ τὴν Κόνωνος ναυμαχίαν» πρόκειται για την ήττα του σπαρτιατικού στόλου από τον Κόνωνα, στην Κνίδο (394 π.Χ.).
11 «μετὰ τὴν Τιμοθέου στρατηγίαν» ο Τιμόθεος, γιος του Κόνωνος και μαθητής του Ισοκράτους (του οποίου το εγκώμιο πλέκει ο ρήτορας στον Περί Ἀντιδόσεως λόγο του), έδωσε με τις στρατιωτικές του επιτυχίες μια πρόσκαιρη αίγλη στη Β' Αθηναϊκή συμμαχία. Αργότερα, κατηγορήθηκε από τον Χάρητα για προδοσία και καταδικάσθηκε σε πρόστιμο 100 ταλάντων. Επειδή αδυνατούσε να πληρώσει το ποσό, αυτοεξορίσθηκε στη Χαλκίδα όπου και πέθανε.
12 «ἐπὶ μὲν τῶν ἐργαστηρίων καθίζοντες» Αναφέρεται στα καταστήματα, κυρίως κουρεία, που ήταν εγκατεστημένα στην αγορά.
13 Σόλων το 595 π.Χ., ο Σόλων, με τη μετριοπαθή, συμβιβαστική των αντιμαχομένων συμφερόντων νομοθεσία του, έθεσε τις βάσεις της αθηναϊκής δημοκρατίας.
14 Κλεισθένης μετά την έξωση των Πεισιστρατιδών, ο Κλεισθένης αποκατέστησε το δημοκρατικό πολίτευμα, μεταρρυθμίζοντας επί το δημοκρατικότερο τη νομοθεσία του Σόλωνος (510 π.Χ.).
15 «παρ' ἑκόντων τῶν Ἑλλήνων τὴν ἡγεμονίαν ἔλαβον» μετά το τέλος των Μηδικών πολέμων, η ηγεμονία του αγώνα κατά των Περσών περιήλθε, λóγω αδυναμίας της Σπάρτης και αυθαιρεσιών του βασιλιά της Παυσανία, στα χέρια των Αθηναίων (478 π.Χ.).
16 «τὴν μὲν τῶν αὐτῶν ἀξιοῦσαν τοὺς χρηστοὺς καὶ τοὺς πονηροὺς ἀπεδοκίμαζον ὡς οὐ δικαίαν οὖσαν» στο σημείο αυτό ο Ισοκράτης κάνει μια ορθή και καίρια διάκριση μεταξύ ισοπεδωτικής και αξιοκρατικής ισότητος που στις συνθήκες της σύγχρονης κοινωνίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία και επικαιρότητα. Εν τούτοις, σ' ό,τι αφορά στην εξιδανικευμένη από τον ρήτορα παλαιά πολιτεία, η προσωπική αξία και αρετή δεν αποτελούσε το αποκλειστικό κριτήριο ανάδειξης των αρχόντων, αλλά υπεισέρχονταν και άλλα κριτήρια, πέραν των αυστηρά αξιοκρατικών (καταγωγής, περιουσίας, κ.τ.τ., πρβλ. και όσα λέγονται από τον ίδιο τον Ισοκράτη στις παραγράφους 44 - 45).
17 «οὐκ ἐξ ἁπάντων τὰς ἀρχὰς κληροῦντες» η διαδικασία της κλήρωσης ήταν πολύ παλαιά και πρέπει να έχει θρησκευτική καταγωγή (στην ουσία νοείται ως θεϊκή παρέμβαση στην υπόδειξη των αρχόντων). Άλλωστε και στην εποχή του Σόλωνα οι άρχοντες επιλέγονται με κλήρωση, αλλά από έναν κατάλογο «προκρίτων» που έχουν επιλεγεί από τις φυλές βάσει περιουσιακών κριτηρίων (έπρεπε να ανήκουν στους πεντακοσιομέδιμνους). Αλλά και αργότερα, όταν επεκτείνεται το σύστημα της κλήρωσης, η ανάδειξη σε πολλά αξιώματα που απαιτούσαν επαγγελματική επάρκεια ή περιουσιακές εγγυήσεις γίνεται με ανάταση των χειρών, τ.έ. με χειροτονία. Η περιγραφή επομενως του Ισοκράτους είναι απλουστευτική και δεν ανταποκρίνεται πλήρως προς την πραγματικότητα ούτε της παλαιάς, ούτε της νεότερης πολιτείας.
18 «ἐκ τῶν δημοσίων τὰ σφέτερ' αὐτῶν διοικεῖν» μετά τα Μηδικά και την ανάληψη της ηγεμονίας από τους Αθηναίους, περισσότεροι από είκοσι χιλιάδες πολίτες τρέφονταν από τα δημόσια έσοδα (πρβλ. Αριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία, 24.3: «ἀπὸ τῶν φόρων καὶ τῶν τελῶν καὶ τῶν συμμάχων πλείους ἢ δισμυρίους ἄνδρας τρέφεσθαι»).
19 «τοὺς δὲ σχολὴν ἄγειν δυναμένους καὶ βίον ἱκανὸν κεκτημένους» η εκλογή των αρχόντων γινόταν επί Σόλωνος από τον λαό, αλλά οι εκλεγόμενοι προέρχονταν απ' την τάξη των πλουσίων (πρβλ. Αριστοτέλους Πολιτικά 1274 a).
20 «οὐδ' ὁπότε μὲν δόξειεν αὐτοῖς, τριακοσίους βοῦς ἔπεμπον» πιθανόν υπαινιγμός για τον πολυτελή εορτασμό της νίκης του στρατηγού Χάρητος επί των Περσών, που έγινε βέβαια με χρήματα του Αρτάβαζου.
21 «τὰς μὲν ἐπιθέτους ἑορτάς, αἷς ἑστίασίς τις προσείη» επίθετοι εορταί ήσαν οι ξενόφερτες θρησκευτικές τελετές και λατρείες που εκτόπιζαν τις πατροπαράδοτες εορτές, καί λόγω του καινοφανούς, εντυπωσιακού τους χαρακτήρα, αλλά και λόγω του ότι έδιναν την ευκαιρία μιας γενικής ευωχίας με χρήματα του δημοσίου. Κάτι αντίστοιχο παρατηρείται σήμερα με τα «βραζιλιάνικου τύπου» καρναβάλια.
22 «ἀπὸ μισθωμάτων» ο Ισοκράτης εννοεί μάλλον εδώ την «κατ' αποκοπήν» (: πληρωμή για το σύνολο και όχι μέρος της εργασίας) ανάληψη μιας εορτής και θυσίας από τον τελευταίο πλειοδότη. Θέλει δηλ. να πει ότι όταν οι πρόσοδοι δεν επαρκούσαν για την τέλεση μιας πατροπαράδοτης εορτής, επειδή είχαν καταναλωθεί στις «επιθέτους», ανέθεταν στον εργολάβο που έκανε την οικονομικότερη προσφορά, την κατ' αποκοπήν εκτέλεση του έργου (με όσες, προφανώς, αναγκαστικές ασυνέπειες κάτι τέτοιο – ακόμα και στις μέρες μας – συνεπάγεται). Πρβλ. και Δημοσθένη, Περὶ τοῦ στεφάνου τῆς τριηραρχίας, 7: «Σκεψάμενοι γὰρ τὸν ἐξ ἐλαχίστου τριηραρχεῖν βουλόμενον μεμισθώκασι τὴν λειτουργίαν».
23 «καταλύσαντες τὴν τῆς βουλῆς δύναμιν» οι «καταλύσαντες τὴν τῆς βουλῆς δύναμιν» είναι ο Εφιάλτης και οι διάδοχοι του. Ο Αριστοτέλης (Ἀθηναίων Πολιτεία, 26) παρατηρεί ότι μετά την κατάλυση της δύναμης του Αρείου πάγου παρουσιάσθηκε μια ολοένα και μεγαλύτερη χαλάρωση του πολιτεύματος λόγω της δράσης των εμπαθών δημαγωγών («συνέβαινεν ἀνίεσθαι μᾶλλον τὴν πολιτείαν διὰ τοὺς προθύμως δημαγωγοῦντας.»).
24 «οὐδ' ἐγκλημάτων» η λέξη «ἔγκλημα» σημαίνει στους αρχαίους την κατηγορία για ένα αδίκημα, κι όχι το ίδιο το αδίκημα, όπως σήμερα. Ο ρήτορας αναφέρεται στη δράση των «συκοφαντών», οι οποίοι απηύθυναν κατηγορίες κατά – πλουσίων κατά κανόνα – Αθηναίων, για να τους αποσπάσουν χρήματα.
25 «οὐδ' εὶσφορῶν» πρόκειται για ειδική φορολογία που κάλυπτε τις ανάγκες διεξαγωγής του πολέμου και που επιβάρυνε τους πλουσιότερους των πολιτών. Οι πολίτες αυτοί (1.200 τον αριθμό) ήσαν διηρημένοι σε 20 «συμμορίες» (εκ του σὺν + μέρος, μόριον, επομένως συμμορία σήμαινε: συμμετοχή, συντροφιά), καθεμιά από τις οποίες είχε 60 μέλη. Σ' αυτές επιβαλλόταν κατά σειράν η πληρωμή των εκτάκτων πολεμικών δαπανών.
26 «ἐκ τῶν περὶ τὰς χορηγίας φιλονικιῶν» η χορηγία, μια από τις λειτουργίες που η πόλη των Αθηνών ανέθετε στους πλουσιότερους πολίτες της, ήταν η πληρωμή της δαπάνης που απαιτούνταν για την προετοιμασία και τη διδασκαλία των χορών των δραματικών παραστάσεων ή των θρησκευτικών εορτών. Το κόστος μιας τέτοιας λειτουργίας μπορούσε, σε ορισμένες περιπτώσεις, να φθάσει το ποσόν των 5.000 δραχμών. Ο Ισοκράτης μέμφεται το ματαιόδοξο ανταγωνιστικό πνεύμα και τη μανία πολυτελούς επίδειξης που είχε καταλάβει τους πλούσιους πολίτες.
27 «πρὸ τῶν δικαστηρίων κληρουμένους» το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας αποτελούνταν από 6.000 συνολικά πολίτες και διαιρούνταν σε 10 τμήματα (500 για το κάθε τμήμα και 1.000 αναπληρωματικοί). Η δικαστική αποζημίωση ήταν τρεις οβολοί, ένα ασήμαντο ποσό που μόλις επαρκούσε για την ημερήσια διατροφή του δικαστή. Γι' αυτό άλλωστε οι αγρότες ή οι ευκατάστατοι πολίτες δεν συμμετείχαν στην κλήρωση που γινόταν κάθε πρωί για τον ορισμό των δικαστών, οπότε αντικαθιστώνταν από τους άπορους ως επί το πλείστον πολίτες, που συνωστίζονταν κάθε μέρα μπροστά στα δικαστήρια, στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν το ανεκτίμητο γι' αυτούς «τριώβολον».
28 «τῶν δὲ Ἑλλήνων τοὺς ἐλαύνειν τὰς ναῦς βουλομένους...» ήδη απ' την αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου τα πληρώματα των πλοίων αποτελούνταν από μη Αθηναίους μισθοφόρους, τους «ἀργοτάτους» και «πονηροτάτους τῶν Ἑλλήνων», κατά την άποψη του Ισοκράτους (βλ. Περί εἰρήνης, 79).
29 «μισόδημος εἶναι δόξω καὶ τὴν πόλιν ζητεῖν εἰς ὀλιγαρχίαν ἐμβαλεῖν» η πρακτική τού να κατηγορούνται οι πολιτικοί αντίπαλοι των δημαγωγών ως μισόδημοι που επιζητούσαν την επιβολή της ολιγαρχίας, ήταν συνήθης (πρβλ. και Περὶ ἀντιδόσεως, 318: «οὐ τοὺς μὲν ἐνδοξοτάτους τῶν πολιτῶν καὶ μάλιστα δυναμένους ποιῆσαί τι τὴν πόλιν ἀγαθόν, ὀλιγαρχίαν ὀνειδίζοντες καὶ λακωνισμόν, οὐ πρότερον ἐπαύσαντο πρὶν ἠνάγκασαν ὁμοίους γενέσθαι ταῖς αἰτίαις ταῖς λεγομέναις περὶ αὐτῶν;»). Εν τούτοις, ο Ισοκράτης, με τη δεδηλωμένη του συμπάθεια για το πολίτευμα των Λακεδαιμονίων και την αριστοκρατικής καταγωγής βουλή του Αρείου πάγου, έχει πολύ περισσότερους λόγους να φοβάται ότι θα εκτοξευθούν εναντίον του τέτοιες κατηγορίες.
30 «ἑλέσθαι συνέδρους ἢ συγγραφέας» αναφορά στους «δέκα ἄνδρας ξυγγραφέας» που εξελέγησαν από τον δήμο, κατά πρόταση του Πεισάνδρου, με αποστολή «να παρουσιάσουν σε καθορισμένη μέρα ενώπιον του δήμου έγγραφη πρόταση για το πώς θα διοικείται άριστα η πόλη» (Θουκυδίδου Ἱστοριῶν Η 67). Με τη διαδικασία αυτή καταλύθηκε η δημοκρατία και επιβλήθηκε η ολιγαρχία της «Βουλής των Τετρακοσίων» (411 π.Χ.).
31 «ὑπὸ τοιούτων ἀνδρῶν νομοθετηθεῖσαν καὶ κατασταθεῖσαν» εννοεί τον Σόλωνα και τον Κλεισθένη.
32 «καὶ Λακεδαιμονίους... ὅτι μάλιστα δημοκρατούμενοι τυγχάνουσιν» παράδοξη, εκ πρώτης όψεως, άποψη, αν σκεφθεί κανείς ότι στη Σπάρτη όλη η εξουσία ήταν στα χέρια των πέντε Εφόρων και των εικοσιοχτώ γερόντων της Γερουσίας. Αλλά και σ' άλλες περιπτώσεις ο Ισοκράτης εκφράζεται με συμπάθεια για το ολιγαρχικό πολίτευμα της Σπάρτης, μετονομάζοντάς το – για ευνοήτους λόγους – σε δημοκρατία.
33 «τὴν ὑπὸ τῶν τριάκοντα καταστᾶσαν» η ολιγαρχία των Τριάκοντα τυράννων εγκαθιδρύθηκε στην Αθήνα το 404 π.Χ., στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, με τη βοήθεια των Λακεδαιμονίων.
34 «Ἐπειδὴ γὰρ τὰς ναῦς τὰς περὶ Ἑλλήσποντον ἀπωλέσαμεν...» η πανωλεθρία που υπέστησαν οι Αθηναίοι στους Αιγός ποταμούς από τον Λύσανδρο, το 405 π.Χ., απετέλεσε την τελευταία πράξη στο δράμα του Πελοποννησιακού πολέμου.
35 «καὶ τὰ τείχη καθαιροῦντας» οι Λακεδαιμόνιοι απαίτησαν – και πέτυχαν – να γκρεμισθούν τα μακρά τείχη που συνέδεαν την Αθήνα με τον Πειραιά (πρβλ. Ξενοφώντος Ἑλληνικά, Β. 2. 23: «...καὶ τὰ τείχη κατέσκαπτον ὑπ' αὐλητρίδων πολλῇ προθυμίᾳ, νομίζοντες ἐκείνην τὴν ἡμέραν τῇ Ἑλλάδι ἄρχειν τῆς ἐλευθερίας»).
36 «τοὺς πολεμίους τὴν ἡμετέραν (ἀκρόπολιν) ἔχοντας..» κατόπιν αιτήματος των Τριάκοντα, ο Λύσανδρος απέστειλε στην Αθήνα σπαρτιατική φρουρά η οποία εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη.
37 οἱ φεύγοντες κατελθόντες πολεμεῖν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἐτόλμησαν» ο Θρασύβουλος, με εβδομήντα αρχικά και χίλιους αργότερα δημοκρατικούς, ήλθε από τη Φυλή στον Πειραιά, νίκησε σε μάχη τους Τριάκοντα και αποκατέστησε τη δημοκρατία (403 π.Χ.).
38 «τοὺς δὲ νεωσοίκους ἐπὶ καθαιρέσει τριῶν ταλάντων ἀποδομένους». για την καταστροφή των νεωσοίκων (:«ἅπερ ἡ νῦν συνήθεια οὐκ ἂν ἀπεικότως καλέσειε "καραβοστάσια"» παρατηρεί ο Κοραής) γίνεται αναφορά και στον Κατὰ Ἐρατοσθένους λόγο του Λυσία.
39 «ἔδοξε τῷ δήμῳ κοινὴν ποιήσασθαι τὴν ἀπόδοσιν» στη συμφιλιωτική πολιτική των δημοκρατικών μετά την κατάλυση των Τριάκοντα, αναφέρεται επαινετικά και ο Αριστοτέλης (Ἀθηναίων Πολιτεία 40. 3): «ἀλλὰ δοκοῦσιν κάλλιστα δὴ καὶ πολιτικώτατα ἁπάντων καὶ ἰδίᾳ καὶ κοινῇ χρήσασθαι ταῖς προγεγενημέναις συμφοραῖς· οὐ γὰρ μόνον τὰς περὶ τῶν προτέρων αἰτίας ἐξήλειψαν, ἀλλὰ καὶ τὰ χρήματα Λακεδαιμονίοις, ἅ οἱ τριάκοντα πρὸς τὸν πόλεμον ἔλαβον, ἀπέδοσαν κοινῇ...».
40 «ὥστε Λακεδαιμονίους [...] ἐλθεῖν ἐπὶ τῆς δημοκρατίας ἱκετεύσοντας» αναφέρεται στη δεινή θέση στην οποία είχαν περιέλθει οι Λακεδαιμόνιοι μετά την ήττα τους στα Λεύκτρα (371 π.Χ.).
41 «εἰ κακοδαιμονησάντων καὶ μανέντων ἀνθρώπων νομιμώτεροι γεγόναμεν» η σύγκριση γίνεται προς τους Τριάκοντα.
42 «τὴν δ' ἡμετέραν χώραν ἄνδρας φέρειν καὶ τρέφειν δυναμένην [...] εὐφυεστάτους» εδώ προβάλλεται περισσότερο η ιδέα της «φύσεως» και της «εὐ-φυΐας»· έχουμε επομένως μια αλλαγή τόνου, εν συγκρίσει προς τη διάσημη ρήση την αναφερόμενη στους «τῆς ἡμετέρας παιδείας μετέχοντας» (πρβλ. και παρακάτω: «... νικήσαντες τοὺς βαρβάρους ἀριστείων ἠξιώθησαν· ὧν οὐδὲν ἂν ἔπραξαν, εἰ μὴ πολὺ τὴν φύσιν διήνεγκαν»/ «τοιαύτης γὰρ ἡμῖν τῆς φύσεως ὑπαρχούσης, οὐ διεφυλάξαμεν αὐτήν...»).
43 «ὥστε οὔτε μακροῖς πλοίοις ἐπὶ τάδε Φασήλιδος ἔπλεον οὔτε στρατοπέδοις ἐντὸς Ἅλυος ποταμοῦ κατέβαινον...» αναφέρεται στην Κιμώνειο ειρήνη (ή ειρήνη του Καλλίου) για την οποία υπήρχε ο θρύλος ότι συνομολογήθηκε μεταξύ Αθηναίων και Περσών (448 π.Χ.). Αναφορά στους όρους της (που δεν συμπίπτουν με αυτούς που παραθέτει ο Ισοκράτης) υπάρχει στον λόγο Περί παραπρεσβείας (273.4) του Δημοσθένους: «ἵππου μὲν δρόμον ἡμέρας πεζῇ μὴ καταβαίνειν ἐπὶ τὴν θάλατταν βασιλέα, ἐντὸς δὲ Χελιδονίων καὶ Κυανέων πλοίῳ μακρῷ μὴ πλεῖν...». Ο Jebb (Attic orators, τ. 2, σ. 210) παραθέτει τη γνώμη του Grote: «... ακόμα και ο "δρόμος μιας ημέρας με άλογο" απέχει πιθανόν από την αλήθεια. Αλλά η δήλωση του Ισοκράτους – αν όντως είχε κατά νουν πού βρίσκεται ο Άλυς – συνιστά μια παράδοξη υπερβολή».
44 «αὐτῶν ἀκηκόατε τῶν στρατηγῶν» ο ρήτορας μιλά – ή μάλλον γράφει – σαν να απευθύνεται σε πραγματική Εκκλησία του Δήμου η οποία έχει ακούσει τις αναφορές των στρατηγών.
45 «ἐκ τῶν ἐπιστολῶν ὧν ἔπεμψεν ἐδήλωσεν» ο Αισχίνης (Κατά Κτησιφῶντος, 237 ) κάνει λόγο για επιστολή του βασιλέως της Περσίας «ὑβριστικὴν καὶ βάρβαρον», η οποία είχε σταλεί λίγο πριν την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία. Μπορούμε επομένως να φαντασθούμε το ύφος της επιστολής στην οποία αναφέρεται ο Ισοκράτης.
46 «τῶν δὲ περὶ τὸν πόλεμον οὕτω κατημελήκαμεν...» δεν είναι λίγες οι φορές που η κριτική του Ισοκράτη ταυτίζεται με αυτήν του Δημοσθένη.
47 «νῦν δὲ πλείους εἰσὶν οἱ σπανίζοντες τῶν ἐχόντων» ο G. Glotz (Ἡ ἑλληνικὴ πόλις, σ. 320), παρατηρεί: «Τὸ ποσοστὸ αὐτῶν ποὺ δὲν ἔχουν τίποτε μεγαλώνει μὲ τρομακτικὸ ρυθμό. Τὸ 431 ἦταν 19 μέ 20.000, σὲ σύνολο πάνω ἀπὸ 42.000 πολίτες (περίπου 45%)· γύρω στο 355 είναι κιόλας οἱ περισσότεροι· πενήντα χρόνια ἀργότερα εἶναι 12.000 σὲ σύνολο πολιτῶν 21.000 (57%).
48 «καὶ σωτῆρας οὐ μόνον τῆς πόλεως ἀλλὰ καὶ τῶν Ἑλλήνων ἁπάντων γενήσεσθαι» στην κατακλείδα του λόγου, κάνει και πάλι την εμφάνισή του το πανελλήνιο ιδεώδες του Ισοκράτους, στο οποίο αφιέρωσε τη ζωή και το έργο του.