§§ 3-35

Κείμενο
[3] Ὑμεῖς μὲν οὖν οἶδ᾽ ὅτι τούτῳ χρώμενοι τῷ λογισμῷ καὶ τῆς ἐμῆς προσόδου καταφρονεῖτε, καὶ πᾶσαν ἐλπίζετε τὴν Ἑλλάδα ταύτῃ τῇ δυνάμει κατασχήσειν· ἐγὼ δὲ δι᾽ αὐτὰ ταῦτα τυγχάνω δεδιώς. Ὁρῶ γὰρ τῶν πόλεων τὰς ἄριστα πράττειν οἰομένας κάκιστα βουλευομένας καὶ τὰς μάλιστα θαρρούσας εἰς πλείστους κινδύνους καθισταμένας. [4] Αἴτιον δὲ τούτων ἐστίν, ὅτι τῶν ἀγαθῶν καὶ τῶν κακῶν οὐδὲν αὐτὸ καθ᾽ αὑτὸ παραγίγνεται τοῖς ἀνθρώποις, ἀλλὰ συντέτακται καὶ συνακολουθεῖ τοῖς μὲν πλούτοις καὶ ταῖς δυναστείαις ἄνοια καὶ μετὰ ταύτης ἀκολασία, ταῖς δ᾽ ἐνδείαις καὶ ταῖς ταπεινότησι σωφροσύνη καὶ πολλὴ μετριότης, [5] ὥστε χαλεπὸν εἶναι διαγνῶναι ποτέραν ἄν τις δέξαιτο τῶν μερίδων τούτων τοῖς παισὶ τοῖς αὑτοῦ καταλιπεῖν. Ἴδοιμεν γὰρ ἂν ἐκ μὲν τῆς φαυλοτέρας εἶναι δοκούσης ἐπὶ τὸ βέλτιον ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τὰς πράξεις ἐπιδιδούσας, ἐκ δὲ τῆς κρείττονος φαινομένης ἐπὶ τὸ χεῖρον εἰθισμένας μεταπίπτειν. [6] Καὶ τούτων ἐνεγκεῖν ἔχω παραδείγματα πλεῖστα μὲν ἐκ τῶν ἰδίων πραγμάτων, –πυκνοτάτας γὰρ ταῦτα λαμβάνει τὰς μεταβολάς–, οὐ μὴν ἀλλὰ μείζω γε καὶ φανερώτερα τοῖς ἀκούουσιν ἐκ τῶν ἡμῖν καὶ Λακεδαιμονίοις συμβάντων. Ἡμεῖς τε γὰρ ἀναστάτου μὲν τῆς πόλεως ὑπὸ τῶν βαρβάρων γεγενημένης διὰ τὸ δεδιέναι καὶ προσέχειν τὸν νοῦν τοῖς πράγμασιν ἐπρωτεύσαμεν τῶν Ἑλλήνων, ἐπειδὴ δ᾽ ἀνυπέρβλητον ᾠήθημεν τὴν δύναμιν ἔχειν, παρὰ μικρὸν ἤλθομεν ἐξανδραποδισθῆναι· [7] Λακεδαιμόνιοί τε τὸ μὲν παλαιὸν ἐκ φαύλων καὶ ταπεινῶν πόλεων ὁρμηθέντες διὰ τὸ σωφρόνως ζῆν καὶ στρατιωτικῶς κατέσχον Πελοπόννησον, μετὰ δὲ ταῦτα μεῖζον φρονήσαντες τοῦ δέοντος καὶ λαβόντες καὶ τὴν κατὰ γῆν καὶ τὴν κατὰ θάλατταν ἀρχήν, εἰς τοὺς αὐτοὺς κινδύνους κατέστησαν ἡμῖν.




[8] Ὅστις οὖν εἰδὼς τοσαύτας μεταβολὰς γεγενημένας καὶ τηλικαύτας δυνάμεις οὕτω ταχέως ἀναιρεθείσας πιστεύει τοῖς παροῦσι, λίαν ἀνόητός ἐστιν, ἄλλως τε καὶ τῆς μὲν πόλεως ἡμῶν πολὺ καταδεέστερον νῦν πραττούσης ἢ κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον, τοῦ δὲ μίσους τοῦ τῶν Ἑλλήνων καὶ τῆς ἔχθρας τῆς πρὸς βασιλέα πάλιν ἀνακεκαινισμένης, ἃ τότε κατεπολέμησεν ἡμᾶς. [9] Ἀπορῶ δὲ πότερον ὑπολάβω μηδὲν μέλειν ὑμῖν τῶν κοινῶν πραγμάτων, ἢ φροντίζειν μὲν αὐτῶν, εἰς τοῦτο δ᾽ ἀναισθησίας ἥκειν ὥστε λανθάνειν ὑμᾶς εἰς ὅσην ταραχὴν ἡ πόλις καθέστηκεν. Ἐοίκατε γὰρ οὕτω διακειμένοις ἀνθρώποις, οἵτινες ἁπάσας μὲν τὰς πόλεις τὰς ἐπὶ Θρᾴκης ἀπολωλεκότες, πλείω δ᾽ ἢ χίλια τάλαντα μάτην εἰς τοὺς ξένους ἀνηλωκότες, [10] πρὸς δὲ τοὺς Ἕλληνας διαβεβλημένοι καὶ τῷ βαρβάρῳ πολέμιοι γεγονότες, ἔτι δὲ τοὺς μὲν Θηβαίων φίλους σώζειν ἠναγκασμένοι, τοὺς δ᾽ ἡμετέρους αὐτῶν συμμάχους ἀπολωλεκότες, ἐπὶ τοιαύταις πράξεσιν εὐαγγέλια μὲν δὶς ἤδη τεθύκαμεν, ῥᾳθυμότερον δὲ περὶ αὐτῶν ἐκκλησιάζομεν τῶν πάντα τὰ δέοντα πραττόντων.


[11] Καὶ ταῦτ᾽ εἰκότως καὶ ποιοῦμεν καὶ πάσχομεν· οὐδὲν γὰρ οἷόν τε γίγνεσθαι κατὰ τρόπον τοῖς μὴ καλῶς περὶ ὅλης τῆς διοικήσεως βεβουλευμένοις, ἀλλ᾽ ἂν καὶ κατορθώσωσι περί τινας τῶν πράξεων ἢ διὰ τύχην ἢ δι᾽ ἀνδρὸς ἀρετήν, μικρὸν διαλιπόντες πάλιν εἰς τὰς αὐτὰς ἀπορίας κατέστησαν. Καὶ ταῦτα γνοίη τις ἂν ἐκ τῶν περὶ ἡμᾶς γεγενημένων. [12] Ἁπάσης γὰρ τῆς Ἑλλάδος ὑπὸ τὴν πόλιν ἡμῶν ὑποπεσούσης καὶ μετὰ τὴν Κόνωνος ναυμαχίαν καὶ μετὰ τὴν Τιμοθέου στρατηγίαν, οὐδένα χρόνον τὰς εὐτυχίας κατασχεῖν ἠδυνήθημεν, ἀλλὰ ταχέως διεσκαριφησάμεθα καὶ διελύσαμεν αὐτάς. Πολιτείαν γὰρ τὴν ὀρθῶς ἂν τοῖς πράγμασι χρησομένην οὔτ᾽ ἔχομεν οὔτε καλῶς ζητοῦμεν. [13] Καίτοι τὰς εὐπραγίας ἅπαντες ἴσμεν καὶ παραγιγνομένας καὶ παραμενούσας οὐ τοῖς τὰ τείχη κάλλιστα καὶ μέγιστα περιβεβλημένοις, οὐδὲ τοῖς μετὰ πλείστων ἀνθρώπων εἰς τὸν αὐτὸν τόπον συνηθροισμένοις, ἀλλὰ τοῖς ἄριστα καὶ σωφρονέστατα τὴν αὑτῶν πόλιν διοικοῦσιν. [14] Ἔστι γὰρ ψυχὴ πόλεως οὐδὲν ἕτερον ἢ πολιτεία, τοσαύτην ἔχουσα δύναμιν ὅσην περ ἐν σώματι φρόνησις. Αὕτη γάρ ἐστιν ἡ βουλευομένη περὶ ἁπάντων καὶ τὰ μὲν ἀγαθὰ διαφυλάττουσα, τὰς δὲ συμφορὰς διαφεύγουσα. Ταύτῃ καὶ τοὺς νόμους καὶ τοὺς ῥήτορας καὶ τοὺς ἰδιώτας ἀναγκαῖόν ἐστιν ὁμοιοῦσθαι καὶ πράττειν οὕτως ἑκάστους οἵαν περ ἂν ταύτην ἔχωσιν. [15] ῟Ης ἡμεῖς διεφθαρμένης οὐδὲν φροντίζομεν, οὐδὲ σκοποῦμεν ὅπως ἐπανορθώσομεν αὐτήν· ἀλλ᾽ ἐπὶ μὲν τῶν ἐργαστηρίων καθίζοντες κατηγοροῦμεν τῶν καθεστώτων καὶ λέγομεν ὡς οὐδέποτ᾽ ἐν δημοκρατίᾳ κάκιον ἐπολιτεύθημεν, ἐν δὲ τοῖς πράγμασιν καὶ ταῖς διανοίαις αἷς ἔχομεν μᾶλλον αὐτὴν ἀγαπῶμεν τῆς ὑπὸ τῶν προγόνων καταλειφθείσης. Ὑπὲρ ἧς ἐγὼ καὶ τοὺς λόγους μέλλω ποιεῖσθαι καὶ τὴν πρόσοδον ἀπεγραψάμην. [16] Εὑρίσκω γὰρ ταύτην μόνην ἂν γενομένην καὶ τῶν μελλόντων κινδύνων ἀποτροπὴν καὶ τῶν παρόντων κακῶν ἀπαλλαγήν, ἢν ἐθελήσωμεν ἐκείνην τὴν δημοκρατίαν ἀναλαβεῖν, ἣν Σόλων μὲν ὁ δημοτικώτατος γενόμενος ἐνομοθέτησε, Κλεισθένης δ᾽ ὁ τοὺς τυράννους ἐκβαλὼν καὶ τὸν δῆμον καταγαγὼν πάλιν ἐξ ἀρχῆς κατέστησεν. [17] ῟Ης οὐκ ἂν εὕροιμεν οὔτε δημοτικωτέραν οὔτε τῇ πόλει μᾶλλον συμφέρουσαν. Τεκμήριον δὲ μέγιστον· οἱ μὲν γὰρ ἐκείνῃ χρώμενοι, πολλὰ καὶ καλὰ διαπραξάμενοι καὶ παρὰ πᾶσιν ἀνθρώποις εὐδοκιμήσαντες, παρ᾽ ἑκόντων τῶν Ἑλλήνων τὴν ἡγεμονίαν ἔλαβον· οἱ δὲ τῆς νῦν παρούσης ἐπιθυμήσαντες, ὑπὸ πάντων μισηθέντες καὶ πολλὰ καὶ δεινὰ παθόντες, μικρὸν ἀπέλιπον τοῦ μὴ ταῖς ἐσχάταις συμφοραῖς περιπεσεῖν.






[18] Καίτοι πῶς χρὴ ταύτην τὴν πολιτείαν ἐπαινεῖν ἢ στέργειν τὴν τοσούτων μὲν κακῶν αἰτίαν πρότερον γενομένην, νῦν δὲ καθ᾽ ἕκαστον τὸν ἐνιαυτὸν ἐπὶ τὸ χεῖρον φερομένην; Πῶς δ᾽ οὐ χρὴ δεδιέναι μὴ τοιαύτης ἐπιδόσεως γιγνομένης τελευτῶντες εἰς τραχύτερα πράγματα τῶν τότε γενομένων ἐξοκείλωμεν;
[19] Ἵνα δὲ μὴ συλλήβδην μόνον ἀκηκοότες, ἀλλ᾽ ἀκριβῶς εἰδότες ποιῆσθε καὶ τὴν αἵρεσιν καὶ τὴν κρίσιν αὐτῶν, ὑμέτερον μὲν ἔργον ἐστὶ παρασχεῖν ὑμᾶς αὐτοὺς προσέχοντας τὸν νοῦν τοῖς ὑπ᾽ ἐμοῦ λεγομένοις, ἐγὼ δ᾽ ὡς ἂν δύνωμαι συντομώτατα περὶ ἀμφοτέρων τούτων πειράσομαι διελθεῖν πρὸς ὑμᾶς.
[20] Οἱ γὰρ κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον τὴν πόλιν διοικοῦντες κατεστήσαντο πολιτείαν οὐκ ὀνόματι μὲν τῷ κοινοτάτῳ καὶ πραοτάτῳ προσαγορευομένην, ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων οὐ τοιαύτην τοῖς ἐντυγχάνουσι φαινομένην, οὐδ᾽ ἣ τοῦτον τὸν τρόπον ἐπαίδευε τοὺς πολίτας ὥσθ᾽ ἡγεῖσθαι τὴν μὲν ἀκολασίαν δημοκρατίαν, τὴν δὲ παρανομίαν ἐλευθερίαν, τὴν δὲ παρρησίαν ἰσονομίαν, τὴν δ᾽ ἐξουσίαν τοῦ ταῦτα ποιεῖν εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ μισοῦσα καὶ κολάζουσα τοὺς τοιούτους βελτίους καὶ σωφρονεστέρους ἅπαντας τοὺς πολίτας ἐποίησεν. [21] Μέγιστον δ᾽ αὐτοῖς συνεβάλετο πρὸς τὸ καλῶς οἰκεῖν τὴν πόλιν, ὅτι δυοῖν ἰσοτήτοιν νομιζομέναιν εἶναι, καὶ τῆς μὲν ταὐτὸν ἅπασιν ἀπονεμούσης, τῆς δὲ τὸ προσῆκον ἑκάστοις, οὐκ ἠγνόουν τὴν χρησιμωτέραν, ἀλλὰ τὴν μὲν τῶν αὐτῶν ἀξιοῦσαν τοὺς χρηστοὺς καὶ τοὺς πονηροὺς ἀπεδοκίμαζον ὡς οὐ δικαίαν οὖσαν, [22] τὴν δὲ κατὰ τὴν ἀξίαν ἕκαστον τιμῶσαν καὶ κολάζουσαν προῃροῦντο καὶ διὰ ταύτης ᾤκουν τὴν πόλιν, οὐκ ἐξ ἁπάντων τὰς ἀρχὰς κληροῦντες, ἀλλὰ τοὺς βελτίστους καὶ τοὺς ἱκανωτάτους ἐφ᾽ ἕκαστον τῶν ἔργων προκρίνοντες. Τοιούτους γὰρ ἤλπιζον ἔσεσθαι καὶ τοὺς ἄλλους, οἷοί περ ἂν ὦσιν οἱ τῶν πραγμάτων ἐπιστατοῦντες. [23] Ἔπειτα καὶ δημοτικωτέραν ἐνόμιζον εἶναι ταύτην τὴν κατάστασιν ἢ τὴν διὰ τοῦ λαγχάνειν γιγνομένην· ἐν μὲν γὰρ τῇ κληρώσει τὴν τύχην βραβεύσειν καὶ πολλάκις λήψεσθαι τὰς ἀρχὰς τοὺς ὀλιγαρχίας ἐπιθυμοῦντας, ἐν δὲ τῷ προκρίνειν τοὺς ἐπιεικεστάτους τὸν δῆμον ἔσεσθαι κύριον ἑλέσθαι τοὺς ἀγαπῶντας μάλιστα τὴν καθεστῶσαν πολιτείαν. [24] Αἴτιον δ᾽ ἦν τοῦ ταῦτα τοῖς πολλοῖς ἀρέσκειν καὶ μὴ περιμαχήτους εἶναι τὰς ἀρχὰς, ὅτι μεμαθηκότες ἦσαν ἐργάζεσθαι καὶ φείδεσθαι, καὶ μὴ τῶν μὲν οἰκείων ἀμελεῖν, τοῖς δ᾽ ἀλλοτρίοις ἐπιβουλεύειν, μηδ᾽ ἐκ τῶν δημοσίων τὰ σφέτερ᾽ αὐτῶν διοικεῖν, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν ἑκάστοις ὑπαρχόντων, εἴ ποτε δεήσειε, τοῖς κοινοῖς ἐπαρκεῖν, μηδ᾽ ἀκριβέστερον εἰδέναι τὰς ἐκ τῶν ἀρχείων προσόδους ἢ τὰς ἐκ τῶν ἰδίων γιγνομένας αὑτοῖς. [25] Οὕτω δ᾽ ἀπείχοντο σφόδρα τῶν τῆς πόλεως, ὥστε χαλεπώτερον ἦν ἐν ἐκείνοις τοῖς χρόνοις εὑρεῖν τοὺς βουλομένους ἄρχειν ἢ νῦν τοὺς μηδὲν δεομένους· οὐ γὰρ ἐμπορίαν, ἀλλὰ λειτουργίαν ἐνόμιζον εἶναι τὴν τῶν κοινῶν ἐπιμέλειαν, οὐδ᾽ ἀπὸ τῆς πρώτης ἡμέρας ἐσκόπουν ἐλθόντες εἴ τι λῆμμα παραλελοίπασιν οἱ πρότερον ἄρχοντες, ἀλλὰ πολὺ μᾶλλον εἴ τινος πράγματος κατημελήκασιν τῶν τέλος ἔχειν κατεπειγόντων. [26] Ὡς δὲ συντόμως εἰπεῖν, ἐκεῖνοι διεγνωκότες ἦσαν ὅτι δεῖ τὸν μὲν δῆμον ὥσπερ τύραννον καθιστάναι τὰς ἀρχὰς καὶ κολάζειν τοὺς ἐξαμαρτάνοντας καὶ κρίνειν περὶ τῶν ἀμφισβητουμένων, τοὺς δὲ σχολὴν ἄγειν δυναμένους καὶ βίον ἱκανὸν κεκτημένους ἐπιμελεῖσθαι τῶν κοινῶν ὥσπερ οἰκέτας, καὶ δικαίους μὲν γενομένους ἐπαινεῖσθαι καὶ στέργειν ταύτῃ τῇ τιμῇ, [27] κακῶς δὲ διοικήσαντας μηδεμιᾶς συγγνώμης τυγχάνειν, ἀλλὰ ταῖς μεγίσταις ζημίαις περιπίπτειν. Καίτοι πῶς ἄν τις εὕροι ταύτης βεβαιοτέραν ἢ δικαιοτέραν δημοκρατίαν, τῆς τοὺς μὲν δυνατωτάτους ἐπὶ τὰς πράξεις καθιστάσης, αὐτῶν δὲ τούτων τὸν δῆμον κύριον ποιούσης;







[28] Τὸ μὲν οὖν σύνταγμα τῆς πολιτείας τοιοῦτον ἦν αὐτοῖς· ῥᾴδιον δ᾽ ἐκ τούτων καταμαθεῖν ὡς καὶ τὰ καθ᾽ ἡμέραν ἑκάστην ὀρθῶς καὶ νομίμως πράττοντες διετέλεσαν. Ἀνάγκη γὰρ τοῖς περὶ ὅλων τῶν πραγμάτων καλὰς τὰς ὑποθέσεις πεποιημένοις καὶ τὰ μέρη τὸν αὐτὸν τρόπον ἔχειν ἐκείνοις.
[29] Καὶ πρῶτον μὲν τὰ περὶ τοὺς θεοὺς, –ἐντεῦθεν γὰρ ἄρχεσθαι δίκαιον, –οὐκ ἀνωμάλως οὐδ᾽ ἀτάκτως οὔτ᾽ ἐθεράπευον οὔτ᾽ ὠργίαζον· οὐδ᾽ ὁπότε μὲν δόξειεν αὐτοῖς, τριακοσίους βοῦς ἔπεμπον, ὁπότε δὲ τύχοιεν, τὰς πατρίους θυσίας ἐξέλειπον· οὐδὲ τὰς μὲν ἐπιθέτους ἑορτάς, αἷς ἑστίασίς τις προσείη, μεγαλοπρεπῶς ἦγον, ἐν δὲ τοῖς ἁγιωτάτοις τῶν ἱερῶν ἀπὸ μισθωμάτων ἔθυον· [30] ἀλλ᾽ ἐκεῖνο μόνον ἐτήρουν, ὅπως μηδὲν μήτε τῶν πατρίων καταλύσουσιν μήτ᾽ ἔξω τῶν νομιζομένων προσθήσουσιν. Οὐ γὰρ ἐν ταῖς πολυτελείαις ἐνόμιζον εἶναι τὴν εὐσέβειαν, ἀλλ᾽ ἐν τῷ μηδὲν κινεῖν ὧν αὐτοῖς οἱ πρόγονοι παρέδοσαν. Καὶ γάρ τοι καὶ τὰ παρὰ τῶν θεῶν οὐκ ἐμπλήκτως οὐδὲ ταραχωδῶς αὐτοῖς συνέβαινεν, ἀλλ᾽ εὐκαίρως καὶ πρὸς τὴν ἐργασίαν τῆς χώρας καὶ πρὸς τὴν συγκομιδὴν τῶν καρπῶν.

[31] Παραπλησίως δὲ τοῖς εἰρημένοις καὶ τὰ πρὸς σφᾶς αὐτοὺς διῴκουν. Οὐ γὰρ μόνον περὶ τῶν κοινῶν ὡμονόουν, ἀλλὰ καὶ περὶ τὸν ἴδιον βίον τοσαύτην ἐποιοῦντο πρόνοιαν ἀλλήλων ὅσην περ χρὴ τοὺς εὖ φρονοῦντας καὶ πατρίδος κοινωνοῦντας. Οἵ τε γὰρ πενέστεροι τῶν πολιτῶν τοσοῦτον ἀπεῖχον τοῦ φθονεῖν τοῖς πλείω κεκτημένοις, [32] ὥσθ᾽ ὁμοίως ἐκήδοντο τῶν οἴκων τῶν μεγάλων ὥσπερ τῶν σφετέρων αὐτῶν, ἡγούμενοι τὴν ἐκείνων εὐδαιμονίαν αὑτοῖς εὐπορίαν ὑπάρχειν· οἵ τε τὰς οὐσίας ἔχοντες οὐχ ὅπως ὑπερεώρων τοὺς καταδεέστερον πράττοντας, ἀλλ᾽ ὑπολαμβάνοντες αἰσχύνην αὑτοῖς εἶναι τὴν τῶν πολιτῶν ἀπορίαν ἐπήμυνον ταῖς ἐνδείαις, τοῖς μὲν γεωργίας ἐπὶ μετρίαις μισθώσεσι παραδιδόντες, τοὺς δὲ κατ᾽ ἐμπορίαν ἐκπέμποντες, τοῖς δ᾽ εἰς τὰς ἄλλας ἐργασίας ἀφορμὴν παρέχοντες. [33] Οὐ γὰρ ἐδέδισαν μὴ δυοῖν θάτερον πάθοιεν, ἢ πάντων στερηθεῖεν, ἢ πολλὰ πράγματα σχόντες μέρος τι κομίσαιντο τῶν προεθέντων· ἀλλ᾽ ὁμοίως ἐθάρρουν περὶ τῶν ἔξω δεδομένων ὥσπερ περὶ τῶν ἔνδον κειμένων. Ἑώρων γὰρ τοὺς περὶ τῶν συμβολαίων κρίνοντας οὐ ταῖς ἐπιεικείαις χρωμένους, ἀλλὰ τοῖς νόμοις πειθομένους, [34] οὐδ᾽ ἐν τοῖς τῶν ἄλλων ἀγῶσιν αὑτοῖς ἀδικεῖν ἐξουσίαν παρασκευάζοντας, ἀλλὰ μᾶλλον ὀργιζομένους τοῖς ἀποστεροῦσιν αὐτῶν τῶν ἀδικουμένων καὶ νομίζοντας διὰ τοὺς ἄπιστα τὰ συμβόλαια ποιοῦντας μείζω βλάπτεσθαι τοὺς πένητας τῶν πολλὰ κεκτημένων· τοὺς μὲν γάρ, ἢν παύσωνται προϊέμενοι, μικρῶν προσόδων ἀποστερήσεσθαι, τοὺς δ᾽ ἢν ἀπορήσωσι τῶν ἐπαρκούντων, εἰς τὴν ἐσχάτην ἔνδειαν καταστήσεσθαι. [35] Καὶ γάρ τοι διὰ τὴν γνώμην ταύτην οὐδεὶς οὔτ᾽ ἀπεκρύπτετο τὴν οὐσίαν οὔτ᾽ ὤκνει συμβάλλειν, ἀλλ᾽ ἥδιον ἑώρων τοὺς δανειζομένους ἢ τοὺς ἀποδιδόντας. Ἀμφότερα γὰρ αὐτοῖς συνέβαινεν ἅπερ ἂν βουληθεῖεν ἄνθρωποι νοῦν ἔχοντες· ἅμα γὰρ τούς τε πολίτας ὠφέλουν καὶ τὰ σφέτερ᾽ αὐτῶν ἐνεργὰ καθίστασαν. Κεφάλαιον δὲ τοῦ καλῶς ἀλλήλοις ὁμιλεῖν· αἱ μὲν γὰρ κτήσεις ἀσφαλεῖς ἦσαν, οἷσπερ κατὰ τὸ δίκαιον ὑπῆρχον, αἱ δὲ χρήσεις κοιναὶ πᾶσιν τοῖς δεομένοις τῶν πολιτῶν.

μετάφραση
[3] Ξέρω, βέβαια, ότι εσείς, κάνοντας αυτή τη σκέψη, και τη δική μου τη συμβουλευτική ομιλία περιφρονείτε, και ελπίζετε ότι μ' αυτή τη δύναμη θα κυριαρχήσετε σ' όλη την Ελλάδα· εγώ όμως αυτό ακριβώς φοβάμαι. Γιατί βλέπω ότι οι πόλεις που νομίζουν πως βρίσκονται σε άριστη κατάσταση σκέπτονται κατά τον χειρότερο τρόπο, και ότι όσες έχουν υπερβολική αυτοπεποίθηση μπαίνουν σε πολλές περιπέτειες. [4] Και αιτία αυτού του πράγματος είναι ότι κανένα αγαθό ή κακό δεν συμβαίνει στους ανθρώπους ξεκομμένα, αλλά ότι τον μεν πλούτο και την υπερβολική δύναμη συνοδεύει και ακολουθεί αφροσύνη και μαζί μ' αυτήν ακολασία, ενώ τη φτώχεια και την ταπεινότητα, σωφροσύνη και μεγάλη μετριοφροσύνη, [5] ώστε είναι δύσκολο να αποφασίσει κανείς ποιο απ' αυτά τα δυο μερίδια θα ήταν διατεθειμένος ν' αφήσει στα παιδιά του. Γιατί μπορούμε να δούμε ότι οι πράξεις που εκκινούν από προϋποθέσεις που θεωρούνται χειρότερες οδηγούν ως επί το πλείστον στο καλύτερο, ενώ όσες εκκινούν από φαινομενικά καλύτερες, μεταπίπτουν συνήθως στο χειρότερο. [6] Και γι' αυτά μπορώ να φέρω ένα σωρό παραδείγματα από την ιδιωτική ζωή – αφού στον τομέα αυτόν συχνά παρουσιάζονται μεταπτώσεις – σημαντικότερα όμως και πιο γνωστά στους ακροατές, απ' όσα συνέβησαν σ' εμάς και τους Λακεδαιμονίους. Κι εμείς, δηλαδή, όταν η πόλη μας καταστράφηκε από τους βαρβάρους, λόγω του ότι ήμαστε επιφυλακτικοί και εξετάζαμε με προσοχή τα δεδομένα γίναμε οι πρώτοι των Ελλήνων¹, όταν όμως θεωρήσαμε ότι έχουμε ακατανίκητη δύναμη λίγο έλειψε να υποδουλωθούμε²· [7] και οι Λακεδαιμόνιοι, παρ' όλο που παλιά ξεκίνησαν από μικρές και ταπεινές πόλεις, λόγω του ότι ζούσαν συνετή και στρατιωτική ζωή κατέκτησαν την Πελοπόννησο, αργότερα όμως, επειδή περηφανεύτηκαν περισσότερο απ' όσο έπρεπε και ανέλαβαν την ηγεμονία και στην ξηρά και στη θάλασσα, αντιμετώπισαν τους ίδιους μ' εμάς κινδύνους³.	Η εμπιστοσύνη στη δύναμη είναι επικίνδυνη

	*Το παράδειγμα Αθηναίων - Λακεδαιμονίων αποδεικνύει ότι ο πλούτος και η δύναμη οδηγούν στην αφροσύνη*
[8] Όποιος λοιπόν, ενώ ξέρει ότι έχουν συντελεσθεί τόσες μεταβολές και ότι τόσο μεγάλες δυνάμεις καταλύθηκαν τόσο γρήγορα, έχει εμπιστοσύνη στην παρούσα δύναμη, είναι ολότελα ανόητος, και μάλιστα τη στιγμή που η πόλη μας βρίσκεται σε χειρότερη κατάσταση απ' ό,τι τότε, ενώ έχει ανανεωθεί το μίσος των Ελλήνων⁴ και η έχθρα με τον βασιλιά των Περσών⁵, πράγματα που τότε οδήγησαν στην ήττα μας. [9] Και δεν ξέρω τι απ' τα δυο να υποθέσω: δεν σας ενδιαφέρουν τα κοινά, ή, σας ενδιαφέρουν μεν, αλλά έχετε φθάσει σε τέτοιο σημείο αναισθησίας, ώστε σας διαφεύγει σε ποια τραγική κατάσταση έχει περιέλθει η πόλη. Γιατί μοιάζετε με ανθρώπους που έχουν τέτοια μυαλά ώστε, αν κι έχουμε χάσει όλες τις πόλεις στη Θράκη,⁶ [10] αν κι έχουμε χαλάσει μάταια πάνω από χίλια τάλαντα σε ξένους μισθοφόρους⁷, αν και κυκλοφορούν διαβολές εις βάρος μας μεταξύ των Ελλήνων και οι βάρβαροι είναι εναντίον μας , κι ακόμα αν και αναγκαστήκαμε να σώζουμε τους φίλους των Θηβαίων⁸ ενώ έχουμε χάσει τους δικούς μας συμμάχους, για τέτοια κατορθώματα δυο φορές ήδη προσφέραμε θυσία «για καλές αγγελίες»⁹ και δείχνουμε μεγαλύτερη απροθυμία όταν μιλάμε γι' αυτά στην Εκκλησία του Δήμου, απ' όση δείχνουν όσοι πράττουν όλα τα απαραίτητα.
	Η σημερινή κατάσταση είναι κρίσιμη
[11] Και το να τα κάνουμε ή να τα παθαίνουμε αυτά, είναι φυσικό· γιατί τίποτε δεν μπορεί να γίνει όπως πρέπει από ανθρώπους που δεν σκέφτονται σωστά για το σύνολο της διοικήσεως, ενώ, ακόμα κι αν κάποιες ενέργειές τους στεφθούν από επιτυχία, είτε από τύχη, είτε λόγω της ατομικής ικανότητας κάποιου, μετά μικρό διάλειμμα καταλήγουν πάλι στα ίδια αδιέξοδα. Πράγμα που μπορεί κανείς να διαπιστώσει απ' όσα έχουν συμβεί σε μας. [12] Ενώ δηλαδή όλη η Ελλάδα είχε περιέλθει στην εξουσία της πόλης μας, και μετά τη ναυμαχία του Κόνωνα,¹⁰ και μετά τη στρατηγία του Τιμοθέου,¹¹ δεν μπορέσαμε να αξιοποιήσουμε ούτε για λίγο τις επιτυχίες μας, αλλά αμέσως τις διασκορπίσαμε και τις ακυρώσαμε. Γιατί, πολίτευμα που να μπορεί να εκμεταλλευθεί σωστά τις καταστάσεις, ούτε έχουμε, ούτε επιζητούμε με ορθό τρόπο. [13] Κι όμως, όλοι γνωρίζουμε πως η ευημερία παρουσιάζεται και συντροφεύει, όχι αυτούς που περιβάλλονται από καλοφτειαγμένα και υψηλά τείχη, ούτε αυτούς που συναθροίζονται στο ίδιο μέρος μ' ένα σωρό συνανθρώπους τους, αλλά αυτούς που διοικούν την πόλη τους με τον πιο καλό και συνετό τρόπο. [14] Γιατί η ψυχή της πόλης δεν είναι τίποτ' άλλο παρά το πολίτευμα, το οποίο έχει τόση σημασία, όσην και η φρόνηση για το σώμα. Διότι το πολίτευμα είναι που σκέπτεται για όλα, που διαφυλάσσει τα αγαθά και αποφεύγει τις συμφορές. Προς αυτό είναι ανάγκη να συμμορφώνονται και οι νόμοι, και οι ρήτορες, και οι ιδιώτες, και να ενεργούν, ο καθένας ξεχωριστά, σύμφωνα με το πολίτευμα που έχουν. [15] Κι ενώ αυτό το πολίτευμα έχει φθαρεί, εμείς διόλου δεν νοιαζόμαστε, ούτε κοιτάμε πώς θα το επανορθώσουμε, αλλά καθόμαστε στα μαγαζιά¹² και κατηγορούμε το «σύστημα», λέγοντας πως ουδέποτε είχαμε χειρότερη δημοκρατία, όμως στις καθημερινές υποθέσεις και στις βαθύτερες σκέψεις μας περισσότερο αγαπάμε το τωρινό πολίτευμα από το πατροπαράδοτο. Γι' αυτό το πολίτευμα σκοπεύοντας να μιλήσω, γράφτηκα στον κατάλογο των ομιλητών. [16] Γιατί βρίσκω πως μόνο αυτό θα μπορούσε να αποτρέψει τους μελλοντικούς κινδύνους και να μας απαλλάξει από τα παρόντα δεινά, το να θελήσουμε να επαναφέρουμε εκείνη τη δημοκρατία την οποία ο Σόλων,¹³ ο προσφιλέστατος στον λαό, εθέσπισε, και την οποία ο Κλεισθένης,¹⁴ ο οποίος έδιωξε τους τυράννους και επανέφερε στην εξουσία τον λαό, αποκατέστησε πάλι απ' την αρχή. [17] Πιο ευνοϊκό για τον λαό και πιο συμφέρον για την πόλη δεν θα μπορούσαμε να βρούμε απ' αυτό το πολίτευμα. Και η μεγαλύτερη απόδειξη είναι η εξής: αυτοί οι οποίοι υιοθέτησαν εκείνο το πολίτευμα, αφού έφεραν σε πέρας πολλά και καλά έργα και κέρδισαν την εκτίμηση όλων των ανθρώπων, αναδείχθηκαν σε ηγεμόνες των Ελλήνων με τη θέληση των τελευταίων¹⁵, ενώ όσοι λάτρεψαν το τωρινό πολίτευμα, αφού μισήθηκαν απ' όλους κι έπαθαν πολλά και φοβερά παθήματα, λίγο έλειψαν να περιπέσουν στις πιο μεγάλες συμφορές. [18] Και γιατί θα πρέπει να επαινούμε ή να αγαπάμε αυτό το πολίτευμα που προξένησε τόσα κακά στο παρελθόν, και που τώρα γίνεται κάθε χρόνο και χειρότερο; Και γιατί δεν θα πρέπει να φοβόμαστε ότι τελικά, αφού υπάρχει μια τέτοια εξέλιξη, θα οδηγηθούμε σε ναυάγιο χειρότερο από το προηγούμενο;

	Οι σποραδικές επιτυχίες δεν αποδίδουν, όταν λείπει η «ψυχή πόλεως», το ορθό πολίτευμα

	Πρόταση για επιστροφή στο παλαιό, πατρογονικό πολίτευμα


[19] Και για να μην καταλήξετε στην εκλογή και την κρίση σας γι' αυτά έχοντας ακούσει μόνο γενικολογίες αλλά μη γνωρίζοντάς τα επακριβώς, δικό σας μεν καθήκον είναι να παρακολουθήσετε προσεκτικά τα λεγόμενά μου, ενώ εγώ θα προσπαθήσω, όσο το δυνατόν πιο σύντομα, να σας εκθέσω τα σχετικά με τις δύο αυτές μορφές του πολιτεύματος.	Σύγκριση παλαιού - νέου πολιτεύματος
[20] Οι διοικούντες δηλαδή την πόλη κατ' εκείνη την εποχή, δεν εθέσπισαν ένα πολίτευμα που είχε ένα όνομα φιλολαϊκό κι ευχάριστο, ενώ στην πράξη αποδεικνυόταν πως δεν είναι τέτοιο για όσους κυβερνώνταν βάσει αυτού, ούτε ένα πολίτευμα που εκπαίδευε τους πολίτες κατά τέτοιον τρόπο ώστε να θεωρούν την ατιμωρησία δημοκρατία, την παρανομία ελευθερία, την αθυροστομία ισονομία, και τη δυνατότητα να κάνεις τα πάντα, ευτυχία, αλλά ένα πολίτευμα το οποίο με το να απεχθάνεται και να τιμωρεί τέτοιους ανθρώπους, έκανε όλους τους πολίτες καλύτερους και σωφρονέστερους. [21] Και πάρα πολύ συνέβαλλε στην καλή διοίκηση της πόλεως το γεγονός ότι, ενώ θεωρούσαν ότι υπήρχαν δύο είδη ισοτήτων, μιας που παρέχει τα ίδια σε όλους, και μιας άλλης που παρέχει στον καθένα αυτό που του αρμόζει, δεν αγνοούσαν τη χρησιμότερη, αλλά αποδοκίμαζαν αυτήν που αντάμειβε με τον ίδιο τρόπο τους χρηστούς και τους πονηρούς ως μη δίκαια, [22] προτιμούσαν δε αυτήν που τιμούσε και τιμωρούσε τον καθένα σύμφωνα με την αξία του και βάσει αυτής διοικούσαν την πόλη, χωρίς να εκλέγουν τους άρχοντες από όλους με κλήρωση,¹⁷ αλλά προκρίνοντας για κάθε έργο τους καλύτερους και ικανότερους. Διότι προσδοκούσαν ότι και οι υπόλοιποι θα γίνουν σαν αυτούς που κυβερνούσαν την πόλη.
	Η παλαιά πολιτεία, εν αντιθέσει προς τη νέα, ήταν αυστηρή, ακριβοδίκαιη και αξιοκρατική
[23] Έπειτα, θεωρούσαν αυτόν τον τρόπο διορισμού δημοκρατικότερο από τον κατόπιν κληρώσεως, μιας και έκριναν ότι στην περίπτωση της κληρώσεως θα δώσει τα πρωτεία η τύχη και ότι πολλές φορές θα καταλάβουν τα αξιώματα οι οπαδοί της ολιγαρχίας, ενώ, στην περίπτωση της πρόκρισης των αξιοτέρων, θα έχει ο λαός τη δυνατότητα να εκλέξει όσους κατ' εξοχήν αγαπούν το υπάρχον πολίτευμα. [24] Αιτία δε του ότι αυτά ήσαν αρεστά στους περισσότερους και τα αξιώματα δεν ήσαν περιζήτητα, υπήρξε το γεγονός ότι ήταν μαθημένοι να δουλεύουν και να κάνουν οικονομία, κι όχι να παραμελούν τα του οίκου τους και να επιβουλεύονται τα ξένα, ούτε να εξυπηρετούν το ατομικό τους συμφέρον εκμεταλλευόμενοι το δημόσιο,¹⁸ αλλά απ' την ατομική τους περιουσία, αν ποτέ χρειαζόταν, να δαπανούν για τα κοινά, κι ούτε να ξέρουν καλύτερα τα έσοδά τους απ' το δημόσιο ταμείο, απ' ό,τι τα έσοδα απ' τη δικιά τους περιουσία. [25] Και τόσο πολύ απέφευγαν τα δημόσια αξιώματα, ώστε ήταν δυσκολότερο εκείνα τα χρόνια να βρείς κάποιους που να θέλουν να ασκήσουν εξουσία, απ' ό,τι σήμερα κάποιους που να μην επιζητούν κάτι τέτοιο. Γιατί δεν θεωρούσαν την ενασχόληση με τα κοινά εμπόριο, αλλά λειτούργημα, ούτε κοίταζαν από την πρώτη μέρα που αναλάμβαναν υπηρεσία αν οι προηγούμενοι άρχοντες είχαν αφήσει κάτι που να τους απέφερε κέρδος, αλλά πολύ περισσότερο αν είχαν παραμελήσει κάτι που έπρεπε επειγόντως να διεκπεραιωθεί. [26] Κοντολογίς, εκείνοι είχαν καταλάβει ότι ο μεν δήμος πρέπει ως τύραννος να ορίζει τους άρχοντες, να τιμωρεί τους παρανομούντες και να εκφέρει κρίση για αμφισβητούμενα ζητήματα, ενώ, όσοι διαθέτουν ελεύθερο χρόνο και αρκετή περιουσία, να φροντίζουν για τα κοινά ως υπηρέτες, και εάν μεν αποδεικνύονται δίκαιοι να επαινούνται και να αρκούνται σ' αυτήν την τιμή, [27] αν όμως δεν διοικήσουν καλά, να μην συγχωρούνται με κανέναν τρόπο, αλλά να τιμωρούνται με τις πιο αυστηρές ποινές. Πώς λοιπόν θα μπορούσε να βρεί κανείς ασφαλέστερη και δικαιότερη δημοκρατία απ' αυτήν, η οποία ανέθετε τις δημόσιες υποθέσεις στους πιο ικανούς, και καθιστούσε κύριο αυτών των ικανών τον λαό;	Οι άρχοντες εκλέγονταν αξιοκρατικά κι όχι «διά κλήρου»

	Οι πολίτες θυσίαζαν το ατομικό συμφέρον χάριν του δημοσίου, κι όχι το αντίστροφο
[28] Αυτό λοιπόν ήταν το πολίτευμά τους· και είναι εύκολο να καταλάβει κανείς απ' αυτά, ότι και τις καθημερινές υποθέσεις τις διεκπεραίωναν πάντα με ορθό και νόμιμο τρόπο. Διότι, αναγκαστικά, όταν έχουν τεθεί από κάποιους σωστές βάσεις στην όλη διοίκηση, βαίνουν γι' αυτούς κατά παρόμοιο τρόπο και τα επί μέρους.	Ο αντίκτυπος της ορθής διοίκησης στην καθημερινή ζωή
[29] Κατ' αρχήν, σ' ό,τι αφορά στους θεούς – γιατί από ΄δώ είναι σωστό να ξεκινήσει κανείς – εκπλήρωναν τα λατρευτικά τους καθήκοντα και τελούσαν τις τελετές με τάξη και χωρίς να παραβαίνουν το τυπικό· κι ούτε, όποτε τους κατέβαινε, θυσίαζαν τριακόσια βόδια,²⁰ ενώ, άμα τύχαινε, παρέλειπαν τις πατροπαράδοτες θυσίες, ούτε τελούσαν μεγαλοπρεπώς τις επείσακτες εορτές, όπου θα υπήρχε από κοντά και κάποιο συμπόσιο, ενώ στις πιο μεγάλες παραδοσιακές γιορτές έκαναν θυσία με ανάθεση «κατ' αποκοπήν»,²² [30] αλλά αυτό μόνο πρόσεχαν, πώς να μην καταργήσουν τίποτα απ' τα πατροπαράδοτα, και να μην προσθέσουν τίποτα πέρα από τα παραδεδεγμένα. Γιατί θεωρούσαν ότι η ευσέβεια δεν βρίσκεται στην πολυτέλεια, αλλά στο να μην αλλάζει κανείς τίποτα απ' όσα παραδόθηκαν από τους προγόνους. Και βέβαια και τα από τους θεούς προερχόμενα δεν ήσαν αλλοπρόσαλλα και συγκεχυμένα, αλλά έρχονταν στην κατάλληλη στιγμή, και για την καλλιέργεια της γης, και για τη συγκομιδή των καρπών. [31] Με παραπλήσιο προς τα παραπάνω τρόπο ρύθμιζαν και τις μεταξύ τους σχέσεις. Διότι όχι μόνο ομονοούσαν σ' ό,τι αφορά στα κοινά, αλλά και στην ιδιωτική τους ζωή τόσο φρόντιζαν ο ένας για τον άλλον, όσο αρμόζει να φροντίζουν αυτοί που σκέφτονται σωστά και ζουν στην ίδια πατρίδα. Δηλαδή και οι φτωχότεροι τόσο πολύ απείχαν από του να φθονούν όσους ήταν πιο ευκατάστατοι, [32] ώστε ενδιαφέρονταν για τις πλούσιες οικογένειες με τον ίδιο τρόπο που ενδιαφέρονταν για τις δικές τους, επειδή θεωρούσαν ότι η ευτυχία εκείνων ήταν δική τους ευπορία· οι πλούσιοι πάλι, δεν περιφρονούσαν όσους ζούσαν φτωχικά, αλλά θεωρώντας δικιά τους ντροπή την απορία των συμπολιτών τους έσπευδαν να τους βοηθήσουν, σ' άλλους παραχωρώντας καλλιεργήσιμα εδάφη με μικρό μίσθωμα, άλλους στέλνοντάς τους να εμπορευθούν, και σ' άλλους παρέχοντας ένα πρώτο κεφάλαιο για άλλες εργασίες. [33] Γιατί δεν φοβούνταν μήπως πάθουν το ένα απ' τα δυο, δηλαδή ή να τα χάσουν όλα, ή μετά πολλές δυσκολίες να εισπράξουν ένα μέρος από τα δανεικά, αλλά αντιμετώπιζαν με τον ίδιο τρόπο τόσο τα σε τρίτους δανεισμένα χρήματα, όσο και τα ευρισκόμενα στην κατοχή τους. Διότι έβλεπαν ότι αυτοί που δίκαζαν υποθέσεις συμβολαίων δεν έδειχναν επιείκεια αλλά εφάρμοζαν τους νόμους [34] και δεν εξασφάλιζαν μέσα από δίκες άλλων το «δικαίωμά τους» στην αδικία, αλλά οργίζονταν με τους κακοπληρωτές περισσότερο από τους ίδιους τους θιγόμενους και θεωρούσαν ότι εξ αιτίας αυτών που αθετούσαν τα συμβόλαια περισσότερο βλάπτονταν οι φτωχοί απ' ό,τι οι πλούσιοι. Γιατί (νόμιζαν ότι) αυτοί μεν, αν σταματήσουν να δανείζουν, θα χάσουν λίγα κέρδη, ενώ οι άλλοι, αν δεν έχουν χρηματοδότες, θα καταντήσουν στην έσχατη φτώχεια. [35] Και βέβαια, γι' αυτόν τον λόγο κανείς δεν απέκρυπτε την περιουσία του, ούτε δίσταζε να δανειοδοτεί κάποιον, αλλά έβλεπαν με πιο καλό μάτι αυτούς που έπαιρναν δάνειο παρά αυτούς που το επέστρεφαν. Διότι συνέβαιναν σ' αυτούς και τα δύο, τα οποία θα επιθυμούσαν άνθρωποι μυαλωμένοι: απ' τη μια ωφελούσαν τους συμπολίτες τους, κι απ' την άλλη καθιστούσαν τα χρήματά τους προσοδοφόρα. Η δε βάση των καλών μεταξύ τους σχέσεων ήταν η εξής: οι μεν κτήσεις ήσαν εξασφαλισμένες, για όσους τις δικαιούνταν, οι δε χρήσεις κοινές για όλους τους πολίτες που είχαν ανάγκη.
	Σ' ό,τι αφορά στη θρησκεία: Τήρηση της παράδοσης και αποφυγή νεωτερισμών

	Στις μεταξύ τους σχέσεις: Φροντίδα των φτωχών για τους πλούσιους και των πλουσίων για τους φτωχούς

	Συνδυασμός ατομικού - κοινού καλού

Ασκήσεις

Να καταγράψετε συνοπτικά τα επιχειρήματα με τα οποία ο Ισοκράτης προσπαθεί να αποδείξει ότι το κλίμα ευφορίας που κυριαρχεί στην Αθήνα είναι απατηλό (§ 3 κ.ε.).
Ποια είναι κατά τον Ισοκράτη τα βασικά χαρακτηριστικά:
α) της «πατρίου πολιτείας» και
β) της σύγχρονής του δημοκρατίας;
Αντιπαρατάξτε τα σε δύο στήλες, στις οποίες κάθε χαρακτηριστικό θα αντιστοιχεί σε μία, το πολύ δύο λέξεις.
Υπάρχουν κατά τη γνώμη σας στοιχεία στις παραγράφους 31-35 που εξωραΐζουν την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής; Σε κάθε περίπτωση αιτιολογήστε τις απόψεις σας.

Προτομή του Σόλωνος (Από το «Δημοκρατία και κλασική παιδεία», έκδ. ΤΠΠΕ)

Κείμενο

μετάφραση

Ασκήσεις