Ρητορικά Κείμενα (Β΄ Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
γλωσσικά σχόλια | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| §6 | νὴ Δία | μα τον Δία (νή· ορκωτικό μόριο, για κατάφαση, ενώ μὰ (Δία) για άρνηση) |
| φήσομεν (φημὶ) | θα δεχθούμε, θα πούμε (υποστηρίξουμε) | |
| ταῦτα οὕτως ἔχει | έτσι είναι (έχουν) αυτά | |
| πρὸς οὕς (δηλ. τους Θηβαίους) | εναντίον των οποίων | |
| εἰ... αἱρησόμεθα... βοηθήσομεν | αιτιολ. πρότ. (εξαρτ. από το δεινὸν ἐστι) | |
| αἱροῦμαι (μέσον) | εκλέγω, προτιμώ, επιλέγω | |
| παρατάττ(σσ)ομαι | αντιπαρατάσσομαι, πολεμώ εναντίον, αντιμετωπίζω | |
| τούτοις (δηλ. τους Μεγαλοπολίτες και έμμεσα τους Θηβαίους) | αυτούς | |
| ἐναντί(α) (επίρρ.) | εναντίον | |
| ἐκείνοις | (δηλ. τους Λακεδαιμονίους) | |
| κινδυνεύω μετά τινος | πολεμώ με κάποιον ως σύμμαχο εναντίον άλλου και μοιράζομαι μαζί του τον κίνδυνον | |
| κἀμοί (<καὶ ἐμοί: κράση) ταῦτα δοκεῖ (δηλ. μὴ συμμαχεῖν Ἀρκάσι) | κι εγώ αυτή τη γνώμη έχω | |
| προσδεῖσθαί (εξαρτ. από το εννοούμ. δοκεῖ) τινος | υπάρχει πρόσθετη ανάγκη, χρειάζεται επιπλέον | |
| (δοκεῖ) προσδεῖσθαι δ' ἔτι τοῦ | (νομίζω) όμως ότι χρειάζεται ακόμη τούτο | |
| ἐθελόντων τῶν ἑτέρων | αν θέλουν οι άλλοι (δηλ. οι Λακεδαιμόνιοι) [δηλώνει την προϋπόθεση που πρέπει κατά τη γνώμη του ρήτορα να προστεθεί (να συντρέχει) για να συμφωνήσει κι αυτός με όσους απορρίπτουν την προτεινόμενη συμμαχία με τους Μεγαλοπολίτες: (το νόημα): εἰ ἐθέλουσι Λακεδαιμόνιοι ποιεῖν τὰ δίκαια, κἀμοὶ ταῦτα δοκεῖ, μὴ συμμαχεῖν Ἀρκάσι] | |
| §7 | ἄγω εἰρήνην | ζω ειρηνικά, τηρώ την ειρήνη, είμαι διαρκώς σε ειρήνη |
| οὐδ' ὁτιοῦν ὑπεναντίον ἡμῖν ἔσται | τίποτε απολύτως εχθρικό δεν θα συμβεί από μας (δεν θα πράξουμε εμείς) | |
| οἱ συμπαραταξάμενοι | όσοι παρατάχθηκαν μαζί μας (οι συμπολεμιστές μας) | |
| οἱ μὲν | (δηλ. οι Λακεδαιμόνιοι) οἱ δὲ (δηλ. οι Μεγαλοπολίτες, έμμεσα και οι Θηβαίοι) | |
| προσγίγνομαι | προστίθεμαι (γίνομαι επιπλέον, εκ των υστέρων) | |
| νυνί (<νῦν + δεικτ. -ί) | τώρα αμέσως | |
| §8 | τί ἂν ἄλλο βουλοίμεθα; | τι άλλο θα ευχόμαστε (θα επιθυμούσαμε); |
| ἐὰν ἀδικῶσι | (δηλ. οι Λακεδαιμόνιοι) | |
| εἰ μέν... βουλευτέον (ἐστὶν) | αν βέβαια πρέπει να αποφασίσουμε (βουλευτέον ἐστὶν ἡμῖν = δεῖ βουλεύεσθαι ἡμᾶς) | |
| εἰ χρὴ Μεγάλην πόλιν... ἢ μὴ (διμελ. πλάγ. ερωτ. πρότ. ολ. αγν.) επεξήγ. στο: ὑπὲρ τούτου μόνον βουλευτέον | αν πρέπει δηλαδή (να εγκαταλείψουμε) τη Μεγαλόπολη, ή όχι. | |
| προέσθαι (προΐεμαι) | βλ. §3 | |
| δίκαιον μὲν οὔ (= οὐκ ἔστιν) | οπωσδήποτε αυτό δεν είναι δίκαιο | |
| συγχωρῶ + απρμφ. | συμφωνώ, συγκατατίθεμαι, δέχομαι να... | |
| ἐᾶσαι (ἐῶ -άω = αφήνω) | ενν. ἡμᾶς (ίσως ὑμᾶς) ποιεῖν αὐτούς τοῦτο (δηλ. πολεμεῖν τοῖς Μεγαλοπολίταις) | |
| μηδὲν | (= μηδόλως) καθόλου | |
| ὁ αὐτὸς | (ταυτότητα) ο ίδιος | |
| ἐπίσταμαι | γνωρίζω καλά (πρβλ. ἐπιστήμη, ἐπιστήμων) | |
| εἰ δ' (ἅπαντες) | (έντονη αντίθεση με τα προηγούμενα) όμως, αν (όλοι σας γενικά) | |
| αἱρῶ (-έω) | (για έμψυχα) συλλαμβάνω, (για άψυχα) κυριεύω | |
| ἴασιν (εἶμι = θα πάω) | θα βαδίσουν οπωσδήποτε (ο ενεστώτας δηλώνει κάτι που θα γίνει οπωσδήποτε στο μέλλον) | |
| χαλεπὸς | δύσκολος, αυστηρός, σκληρός, εχθρικός (τῶν χαλεπῶν = γεν. διαιρ.) | |
| τόθ' | (= τότε) | |
| οὐδεὶς ἐρεῖ (βουλητικός μέλλοντας) | κανείς δεν θα θέλει (θα έχει διάθεση) να μιλήσει, ν' απαντήσει (= όλοι θ' αποφεύγουν να πάρουν το λόγο) | |
| §9 | παραινῶ (-έω) (<παρά + αἰνῶ = μιλώ, συνήθως επαινετικά) | συμβουλεύω, προτρέπω, παρορμώ (παραινούντων = υποθ. μτχ.) τούτων (ενν. τῶν Μεσσηνίων - ή κατ' άλλους: τῶν νῦν χαλεπῶν τοῖς Μεγαλοπολίταις) |
| ὡς... βοηθητέον (ἐστὶν ἡμῖν) = ὡς δεῖ βοηθεῖν ἡμᾶς (Μεσσηνίοις) | ότι πρέπει να βοηθήσουμε (τους Μεσσηνίους). | |
| ὄμνυμι (και ὀμνύω) | ορκίζομαι πρβλ. συνωμότης, συνωμοσία, ἀνώμοτος (αυτός που δεν ορκίστηκε), ἀνωμοτί (επίρρ. = χωρίς όρκο) | |
| διὰ τοὺς ὅρκους, διὰ τὸ συμφέρον | (εμπρόθ. προσδ. της αιτίας) | |
| σκοποῦμαι πρὸς ἐμαυτὸν | σκέπτομαι προσωπικά (μόνος μου, μέσα μου), αναρωτιέμαι. Το σκοποῦμαι αφορά εξέταση λεπτομερειών - ενώ τα ρ. θεῶμαι-θεωρῶ δηλώνουν γενική, καθολική εξέταση. Επίσης: θεῶμαι (= βλέπω με θαυμασμό και κατανοώ, πρβλ. θέα, θεατής), θεωρῶ (= «θωρώ», βλέπω, παρακολουθώ με τα μάτια, παρατηρώ, σκέπτομαι νοερά, πρβλ. θεωρός, θεωρία) | |
| ποτέραν τὴν ἀρχὴν... ἢ τὴν ὑπὲρ Μεσσήνης | (το νόημα): Η εντιμότητα και η γενναιοφροσύνη σάς επιβάλλουν κάποτε να κάνετε την αρχή. Να εμποδίσετε δηλ. τις αδικίες των Λακεδαιμονίων. Πότε πρέπει να γίνει αυτό: τώρα (που απειλείται η Μεγαλόπολη) ή αργότερα (που θα κινδυνεύσει η Μεσσήνη); Η πρότ. διμελ. πλαγ. ερωτ. ολ. αγν. | |
| ποιοῦμαι τὴν ἀρχὴν | αρχίζω, ξεκινώ | |
| ἐπιτρέπω τινί + απρμφ. | παραχωρώ σε κάποιον το δικαίωμα (τη δυνατότητα) να..., επιτρέπω ('πιτρέπειν: αφαίρεση) | |
| §10 | δοκῶ | (ως προσωπικό) φαίνομαι, νομίζομαι, θεωρούμαι, δίνω την εντύπωση |
| νῦν μὲν... τότε δὲ | (ενν. ποιούμενοι τὴν ἀρχὴν) | |
| σπουδάζω | ενδιαφέρομαι ζωηρά, φροντίζω με ζήλο | |
| βέβαιος | σταθερός, ασφαλής | |
| ὑπὲρ ἧς | για την υπεράσπιση (εξασφάλιση, χάρη, προστασία) της οποίας | |
| εὔδηλος (<εὖ = καλά + δῆλος = φανερός) | ολοφάνερος, πασι(φανής-δηλος) (το εὖ ως πρώτο συνθετικό δηλώνει συνήθως μέγεθος, ευκολία, αφθονία) | |
| τότε δ' εὔδηλοι... τοῦ φόβου | (η σειρά του λόγου): «Τότε δ' ἔσεσθε εὔδηλοι πᾶσιν βουλόμενοι (κτγρ. μτχ.) εἶναι (= ὑπάρχειν) Μεσσήνην οὐχ εἵνεκα τοῦ δικαίου μᾶλλον ἢ (εἵνεκα) τοῦ φόβου πρὸς Λακεδαιμονίους». | |
| εἵνεκα τοῦ δικαίου - τοῦ φόβου | από σεβασμό στο δίκαιο - από το φόβο (αιτία) | |
| ἀεὶ | πάντοτε, κάθε φορά | |
| συμπαρατηρῶ (-έω) | εξετάζω, κοιτάζω, φροντίζω συγχρόνως (μαζί, επίσης) | |
| ὅπως... ἔσται (πλάγ. ερωτ. πρότ.) | πώς αυτά θα είναι συγχρόνως και συμφέροντα |
| §§6-10 | Στα προηγούμενα μπορεί ν' αντιταχθεί το επιχείρημα πως με τους Λακεδαιμονίους συμπολεμήσαμε στη Μαντίνεια εναντίον των Αρκάδων, των Θηβαίων (και των συμμάχων τους). Θ' αλλάξουμε τώρα στρατόπεδο; Είναι δίκαιο; Απάντηση (του Δημοσθένη): μήπως είναι δίκαιο ν' αφήσουμε ανυπεράσπιστους τους Μεγαλοπολίτες, ώστε να υποταχθούν στους Λακεδαιμονίους; Τότε όμως θα έρθει η σειρά της Μεσσήνης, με την οποία μας συνδέει αμυντική συμμαχία. Δεν θα συγκρουστούμε μοιραία τότε με τους Λακεδαιμονίους; Αυτό δεν επιβάλλει το δίκαιο και η ηθική; Μήπως όμως είναι αργά πλέον; Είναι εντιμότερο λοιπόν να εμποδίσουμε από τώρα την επεκτατική πολιτική των Λακεδαιμονίων (σταθεροποιώντας την ειρήνη), παρά να επέμβουμε αργότερα υπέρ της Μεσσήνης (από φόβο θα πουν όλοι). Πρέπει πάντα να συνδυάζουμε το δίκαιο με το συμφέρον. | |
| §6. | Ἀλλὰ νὴ Δία | Επικαλείται ο Δημοσθένης το Δία για να προσδώσει ηθική διάσταση στην προηγούμενη επισήμανσή του (§§4-5), ότι πρέπει να είναι ανίσχυροι και οι Λακεδαιμόνιοι και οι Θηβαίοι. Κι όλοι πρέπει να συμφωνούν σ' αυτό (φήσομεν), όποκ και στο ότι είναι άδικο να συμμαχήσουν οι Αθηναίοι με τους αντιπάλους τους στη Μαντίνεια, εναντιωνόμενοι τώρα στους τότε συμπολεμιστές τους. Υπό έναν όρο όμως, προσθέτει ο Δημοσθένης: «Να είναι και οι άλλοι (δηλ. οι Λακεδαιμόνιοι) διατεθειμένοι να πράξουν το δίκαιο». Διαφορετικά πιστεύει πως η πρότασή του δεν θα αποδείξει ότι οι Αθηναίοι είναι ασυνεπείς απέναντι στους Λακεδαιμονίους. Γιατί αυτοί άρχισαν πρώτοι τις αδικίες, παραβιάζοντας το γράμμα και το πνεύμα των ένορκων συνθηκών (371 π.Χ., ένα μήνα πριν από τη μάχη στα Λεύκτρα) που είχαν υπογράψει η Σπάρτη, η Αθήνα και οι σύμμαχοί τους. Στόχος τους ήταν η διαφύλαξη της αυτονομίας των πόλεων-κρατών. |
| πρὸς οὓς παρεταττόμεθ' ἐν Μαντινείᾳ | Στη Μαντίνεια, πόλη της Αρκαδίας, στην ομώνυμη μάχη (362 π.Χ.) οι Αθηναίοι έλαβαν μέρος στο πλευρό των Λακεδαιμονίων εναντίον των Θηβαίων (με αρχηγό τον Επαμεινώνδα), των Αρκάδων, των Αργείων και άλλων συμμάχων τους από την Στερεά και την κεντρική Ελλάδα. | |
| §7 | σύμμαχοι δ' ἡμῖν... | Ο Δημοσθένης θέλει ν' αποδείξει ότι η πρότασή του (που αφορά την εξωτερική πολιτική της Αθήνας), με τις προϋποθέσεις και τους όρους που θέτει, έχει ένα σημαντικό πλεονέκτημα απέναντι σ' αυτές που προηγήθηκαν: διατηρείται η συμμαχία τους με τους Λακεδαιμονίους (οἱ μὲν ὑπάρχουσιν) και παράλληλα προσεταιρίζονται τους Μεγαλοπολίτες (Αρκάδες-, οἱ δὲ προσγενήσονται νυνί). |
| §8 | ὥστε... ἡμῖν ἔσται | Είναι το ηθικό συμπέρασμα (αν ισχύσει το περιεχόμενο του αμέσως προηγούμενου υποθετικού λόγου), που φαίνεται να ικανοποιεί το Δημοσθένη, γιατί δεν θα χρειαστεί να γίνουν ανακόλουθοι οι Αθηναίοι πολεμώντας εναντίον των συμμάχων τους Λακεδαιμονίων, των συμπολεμιστών τους στη Μαντίνεια. |
| ἐὰν δ' ἀδικῶσι... | Ο Δημοσθένης είναι διατεθειμένος να δώσει τη συγκατάθεσή του (συγχωρῶ...) στο να μην εμποδίσουν οι Αθηναίοι τους Λακεδαιμονίους στον πόλεμο που θα κάμουν εναντίον των Μεγαλοπολιτών (μηδὲν ἐναντιωθῆναι... κινδύνων), αν και θεωρεί άδικο αυτόν τον πόλεμο. Με μία προϋπόθεση όμως: ότι τώρα καλούνται να πάρουν απόφαση στην Εκκλησία του Δήμου μόνο γι' αυτό το ζήτημα. Γιατί ο ίδιος πιστεύει πως οι αδικίες των Λακεδαιμονίων θα έχουν και συνέχεια. | |
| ἴασ' ἐπὶ Μεσσήνην | Στόχος ανομολόγητος των Λακεδαιμονίων είναι η ανάκτηση της παλαιάς τους δύναμης και η εκ νέου απόλυτη κυριαρχία τους στην Πελοπόννησο. Εκμεταλλεύονται λοιπόν τώρα τον πόλεμο Θηβαίων-Φωκέων και την αδυναμία των πρώτων να εξασφαλίσουν τους συμμάχους τους στην Πελοπόννησο (Αρκάδες-Μεσσήνη). Απειλούν στρατιωτικά τώρα τη Μεγαλόπολη. Αν την κυριεύσουν, ακολουθεί η σειρά της Μεσσήνης, από τη διεκδίκηση της οποίας ποτέ δεν παραιτήθηκαν και για τον λόγο αυτό δεν υπέγραψαν την «κοινή ειρήνη» του 362 π.Χ., αμέσως μετά τη μάχη της Μαντινείας. | |
| τῶν νῦν χαλεπῶν... | Είναι η πλευρά εκείνη των Αθηναίων που αρνείται κάθε βοήθεια στους απειλούμενους από τη Σπάρτη Αρκάδες. | |
| §9 | καὶ παραινούντων τούτων... | Εννοεί κυρίως τους πολιτικούς αντιπάλους του ο ρήτορας (πρβλ. «τῶν νῦν χαλεπῶν...»). |
| διὰ τοὺς ὅρκους | Στα πλαίσια της «κοινής ειρήνης» (362 π.Χ.) φαίνεται ότι οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι τους δεσμεύτηκαν με όρκο να διαφυλάξουν την ανεξαρτησία της Μεσσηνίας. | |
| σκοπεῖσθε δὴ... ὑπὲρ Μεσσήνης | Καλούνται οι Αθηναίοι να εξετάσουν με προσοχή πότε πρέπει να κάμουν το πρώτο βήμα για ν' αντιδράσουν στην επεκτατική πολιτική της Σπάρτης. Βοηθώντας τώρα τους Αρκάδες θα φανούν πως ενδιαφέρονται για την εδραίωση της ειρήνης, αφού θα εμποδίζουν τις αδικίες των Λακεδαιμονίων. Ενώ αργότερα, στην περίπτωση της Μεσσηνίας, θα δείξουν ότι κίνητρό τους είναι ο φόβος κι όχι το δίκαιο. Δίκαιο και συμφέρον όμως πηγαίνουν μαζί, δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητο αυτό από τους Αθηναίους. | |
| §§6-10. (Η επιχειρηματολογία του Δημοσθένη) | Το συμφέρον της Αθήνας υπηρετείται με την ισορροπία των δυνάμεων Σπάρτης-Θήβας. Επομένως η στάση μας απέναντι στη Σπάρτη πρέπει να προσδιοριστεί με βάση (θα λέγαμε σήμερα) τις αρχές του διεθνούς δικαίου: Πάνω από τις τυπικές συνθήκες και συμμαχίες μεταξύ δύο χωρών (πολλές φορές συγκυριακού χαρακτήρα) τοποθετούνται οι ηθικοί - λογικοί δεσμοί μεταξύ των πόλεων και οι διακρατικές συμφωνίες. Αν δώσουμε θετική απάντηση στο αίτημα των Αρκάδων και τους εξασφαλίσουμε τη συνέχιση της αυτονομίας τους (από τη Σπάρτη), θα σφυρηλατηθούν μεταξύ μας φιλικοί δεσμοί που μπορούν να υπερκεράσουν την τυπική συμμαχία τους με τους Θηβαίους1. Γιατί τώρα αυτοί αδυνατούν να τους προστατεύσουν, την ώρα που δέχονται άδικη και απρόκλητη επίθεση2. Τους σώζει απ' αυτήν η γενναιόδωρη διάθεσή μας να προστατεύουμε τους αδύνατους που αδικούνται (βλ. και τον Επίλογο). Άρα ένα πάγιο σύστημα συμμαχιών δεν είναι πάντα επωφελές. Γνωρίζουν άλλωστε οι ακροατές του ρήτορα πως η ίδια αρχή της ισορροπίας των δυνάμεων τους οδήγησε στο παρελθόν σε συμμαχία με τη Σπάρτη, απομακρύνοντάς τους από τους μέχρι τότε συμμάχους τους Θηβαίους, που είχαν αυξήσει επικίνδυνα τη δύναμή τους στην Ελλάδα. | |
| §§6-10. | Ο πολιτικός στοχασμός του Δημοσθένη έχει σαφήνεια, διαύγεια, λογική συνέπεια και διακρίνεται για τον ρεαλισμό του. Αυτό φαίνεται: α) από την κρυστάλλινη τοποθέτησή του απέναντι στους πολιτικούς του αντιπάλους (δεινὸν δ' εἰ... αἱρησόμεθα..., κἀμοὶ ταῦτα δοκεῖ... προσδεῖσθαι... τῶν ἑτέρων (προϋπόθεση για τον Δημοσθένη). β) από το σύστημα των δευτερευουσών προτάσεων, ιδιαίτερα των υποθετικών, που παρουσιάζουν όλα τα πιθανά σενάρια των πολιτικών ενεργειών απ' όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές (εἰ... αἱρησόμεθα..., εἰ μὲν... ἐθελήσουσιν... οὐ βοηθήσομεν..., ὥστ' οὐδ' ὁτιοῦν ὑπεναντίον..., ἐὰν δ' ἀδικῶσι..., εἰ μὲν ὑπὲρ τούτου μόνον βουλευτέον..., ...), γ) από τον αντίκτυπο (για το γόητρο της Αθήνας) που θα έχει στους άλλους Έλληνες αυτή ή εκείνη η απόφαση των Αθηναίων (νῦν... δόξετε... καὶ τὴν εἰρήνην σπουδάζειν..., τότε δ' εὔδηλοι πᾶσιν ἔσεσθε οὐ τοῦ δικαίου..., ἢ τοῦ... φόβου...) και τα κριτήρια που θα την υπαγορεύσουν. Και ενδιαφέρει σφόδρα τον Δημοσθένη αυτός ο αντίκτυπος, γιατί μεγάλη επιθυμία του είναι ν' ανακτήσει η πατρίδα του την παλαιά, ξεχωριστή θέση της στο πολιτικό σκηνικό της Ελλάδας. |
1. «Τη φιλία μεταξύ των λαών δεν γεννά το γράμμα μιας συνθήκης, αλλά η συνισταμένη των συμφερόντων» (W. Jaeger) βλ. και §27. 2. Κι έχουν το δικαίωμα της νόμιμης άμυνας. |