§§ 5-16

Κείμενο

ΠIΣΤΙΣ (§§ 5-34)

5-16 Οι αντίπαλοι αντιφάσκουν. Ο κίνδυνος από τον Μ. Βασιλέα και την Αρτεμισία ανύπαρκτος. Οι Ρόδιοι παρά τα σφάλματά τους πρέπει να βοηθηθούν.

[5] Θαυμάζω δ᾽ ὅτι τοὺς αὐτοὺς ὁρῶ ὑπὲρ μὲν Αἰγυπτίων τἀναντία πράττειν βασιλεῖ τὴν πόλιν πείθοντας, ὑπὲρ δὲ τοῦ Ῥοδίων δήμου φοβουμένους τὸν ἄνδρα τοῦτον. καίτοι τοὺς μὲν Ἕλληνας ὄντας ἅπαντες ἴσασι, τοὺς δ᾽ ἐν τῇ ἀρχῇ τῇ ᾽κείνου μεμερισμένους. [6] οἶμαι δ᾽ ὑμῶν μνημονεύειν ἐνίους, ὅτι ἡνίκ᾽ ἐβουλεύεσθ᾽ ὑπὲρ τῶν βασιλικῶν, παρελθὼν πρῶτος ἐγὼ παρῄνεσα, οἶμαι δὲ καὶ μόνος ἢ δεύτερος εἰπεῖν, ὅτι μοι σωφρονεῖν ἂν δοκεῖτε, εἰ τὴν πρόφασιν τῆς παρασκευῆς μὴ τὴν πρὸς ἐκεῖνον ἔχθραν ποιοῖσθε, ἀλλὰ παρασκευάζοισθε μὲν πρὸς τοὺς ὑπάρχοντας ἐχθρούς, ἀμύνοισθε δὲ κἀκεῖνον, ἐὰν ὑμᾶς ἀδικεῖν ἐπιχειρῇ. καὶ οὐκ ἐγὼ μὲν εἶπον ταῦτα, ὑμῖν δ᾽ οὐκ ἐδόκουν ὀρθῶς λέγειν, ἀλλὰ καὶ ὑμῖν ἤρεσκε ταῦτα. [7] ἀκόλουθος τοίνυν ὁ νῦν λόγος ἐστί μοι τῷ τότε ῥηθέντι. ἐγὼ γάρ, εἰ βασιλεὺς παρ᾽ αὑτὸν ὄντα με σύμβουλον ποιοῖτο, ταὔτ᾽ ἂν αὐτῷ παραινέσαιμ᾽ ἅπερ ὑμῖν, ὑπὲρ μὲν τῶν αὑτοῦ πολεμεῖν, ἐάν τις ἐναντιῶται τῶν Ἑλλήνων, ὧν δὲ μηδὲν αὐτῷ προσήκει, τούτων μηδ᾽ ἀντιποιεῖσθαι τὴν ἀρχήν.

Αιγυπτιακό νόμισμα για την αμοιβήΕλλήνων μισθοφόρων (Εκδοτ. Αθηνών)

Αιγυπτιακό νόμισμα

[8] εἰ μὲν οὖν ὅλως ἐγνώκατ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ὅσων ἂν βασιλεὺς ἐγκρατὴς γένηται φθάσας ἢ παρακρουσάμενός τινας τῶν ἐν ταῖς πόλεσι, παραχωρεῖν, οὐ καλῶς ἐγνώκατε, ὡς ἐγὼ κρίνω· εἰ δ᾽ ὑπὲρ τῶν δικαίων καὶ πολεμεῖν, ἂν τούτου δέῃ, καὶ πάσχειν ὁτιοῦν οἴεσθε χρῆναι, πρῶτον μὲν ὑμῖν ἧττον δεήσει τούτων, ὅσῳ ἂν μᾶλλον ἐγνωκότες ἦτε ταῦτα, ἔπειθ᾽ ἃ προσήκει φρονεῖν δόξετε.

[9] Ὅτι δ᾽ οὐδὲν καινὸν οὔτ᾽ ἐγὼ λέγω νῦν κελεύων Ῥοδίους ἐλευθεροῦν, οὔθ᾽ ὑμεῖς, ἂν πεισθῆτέ μοι, ποιήσετε, τῶν γεγενημένων ὑμᾶς τι καὶ συνενηνοχότων ὑπομνήσω. ὑμεῖς ἐξεπέμψατε Τιμόθεόν ποτ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, βοηθήσοντ᾽ Ἀριοβαρζάνῃ, προσγράψαντες τῷ ψηφίσματι ‘μὴ λύοντα τὰς σπονδὰς τὰς πρὸς τὸν βασιλέα.’ ἰδὼν δ᾽ ἐκεῖνος τὸν μὲν Ἀριοβαρζάνην φανερῶς ἀφεστῶτα βασιλέως, Σάμον δὲ φρουρουμένην ὑπὸ Κυπροθέμιδος, ὃν κατέστησε Τιγράνης ὁ βασιλέως ὕπαρχος, τῷ μὲν ἀπέγνω μὴ βοηθεῖν, τὴν δὲ προσκαθεζόμενος καὶ βοηθήσας ἠλευθέρωσε· [10] καὶ μέχρι τῆς τήμερον ἡμέρας οὐ γέγονεν πόλεμος διὰ ταῦθ᾽ ὑμῖν. οὐ γὰρ ὁμοίως οὐδεὶς ὑπέρ τε τοῦ πλεονεκτεῖν πολεμήσειεν ἂν καὶ τῶν ἑαυτοῦ, ἀλλ᾽ ὑπὲρ μὲν ὧν ἐλαττοῦνται μέχρι τοῦ δυνατοῦ πάντες πολεμοῦσιν, ὑπὲρ δὲ τοῦ πλεονεκτεῖν οὐχ οὕτως, ἀλλ᾽ ἐφίενται μέν, ἐάν τις ἐᾷ, ἐὰν δὲ κωλυθῶσιν, οὐδὲν ἠδικηκέναι τοὺς ἐναντιωθέντας αὐτοῖς ἡγοῦνται.

Στατήρ Κυζίκου με τη μορφή του Τιμοθέου (Εκδοτ. Αθηνών)

[11] Ὅτι δ᾽ οὐδ᾽ ἂν ἐναντιωθῆναί μοι δοκεῖ τῇ πράξει ταύτῃ νῦν Ἀρτεμισία τῆς πόλεως οὔσης ἐπὶ τῶν πραγμάτων, μίκρ᾽ ἀκούσαντες σκοπεῖτε εἴτ᾽ ὀρθῶς λογίζομαι ταῦτ᾽ εἴτε μή. ἐγὼ νομίζω, πράττοντος μὲν ἐν Αἰγύπτῳ πάνθ᾽ ὡς ὥρμηκε βασιλέως, σφόδρ᾽ ἂν Ἀρτεμισίαν πειραθῆναι περιποιῆσαι Ῥόδον αὐτῷ, οὐ τῇ βασιλέως εὐνοίᾳ, ἀλλὰ τῷ βούλεσθαι πλησίον αὐτῆς διατρίβοντος ἐκείνου μεγάλην εὐεργεσίαν καταθέσθαι πρὸς αὐτόν, ἵν᾽ ὡς οἰκειότατ᾽ αὐτὴν ἀποδέχηται· [12] πράττοντος δ᾽ ὡς λέγεται, καὶ διημαρτηκότος οἷς ἐπεχείρησεν, ἡγεῖσθαι τὴν νῆσον ταύτην, ὅπερ ἔστιν, ἄλλο μὲν οὐδὲν ἂν εἶναι βασιλεῖ χρησίμην ἐν τῷ παρόντι, τῆς δ᾽ αὑτῆς ἀρχῆς ἐπιτείχισμα πρὸς τὸ μηδ᾽ ὁτιοῦν παρακινεῖν. ὥστε μοι δοκεῖ μᾶλλον ἂν ὑμᾶς ἔχειν μὴ φανερῶς αὐτῆς ἐνδούσης, ἢ ᾽κεῖνον λαβεῖν βούλεσθαι. οἶμαι μὲν οὖν οὐδὲ βοηθήσειν αὐτήν, ἂν δ᾽ ἄρα τοῦτο ποιῇ, φαύλως καὶ κακῶς. [13] ἐπεὶ καὶ βασιλέα γε, ὅ τι μὲν ποιήσει μὰ Δί᾽ οὐκ ἂν εἴποιμ᾽ ἔγωγ᾽ ὡς οἶδα, ὅτι μέντοι συμφέρει τῇ πόλει δῆλον ἤδη γενέσθαι πότερ᾽ ἀντιποιήσεται τῆς πόλεως τῆς Ῥοδίων ἢ οὔ, τοῦτ᾽ ἂν ἰσχυρισαίμην· οὐ γὰρ ὑπὲρ Ῥοδίων βουλευτέον, ὅταν ἀντιποιῆται, μόνον, ἀλλ᾽ ὑπὲρ ἡμῶν αὐτῶν καὶ τῶν πάντων Ἑλλήνων.

Το αναστηλωμένοΩδείο της αρχαίας Ρόδου (Μ.Ι.Ε.Τ.).

[14] Οὐ μὴν οὐδ᾽ ἂν εἰ δι᾽ αὑτῶν εἶχον τὴν πόλιν οἱ νῦν ὄντες ἐν αὐτῇ Ῥόδιοι, παρῄνεσ᾽ ἂν ὑμῖν τούτους ἑλέσθαι, οὐδ᾽ εἰ πάνθ᾽ ὑπισχνοῦνθ᾽ ὑμῖν ποιήσειν. ὁρῶ γὰρ αὐτοὺς τὸ μὲν πρῶτον, ὅπως καταλύσωσι τὸν δῆμον, προσλαβόντας τινὰς τῶν πολιτῶν, ἐπειδὴ δὲ τοῦτ᾽ ἔπραξαν, πάλιν ἐκβαλόντας τούτους· τοὺς οὖν μηδετέροις πιστῶς κεχρημένους οὐδ᾽ ἂν ὑμῖν βεβαίους ἡγοῦμαι γενέσθαι συμμάχους. [15] καὶ ταῦτ᾽ οὐδεπώποτ᾽ εἶπον ἄν, εἰ τῷ Ῥοδίων δήμῳ μόνον ἡγούμην συμφέρειν· οὔτε γὰρ προξενῶ τῶν ἀνδρῶν οὔτ᾽ ἰδίᾳ ξένος αὐτῶν οὐδείς ἐστί μοι. οὐ μὴν οὐδ᾽ εἰ ταῦτ᾽ ἀμφότερ᾽ ἦν, εἰ μὴ συμφέρειν ὑμῖν ἡγούμην, εἶπον ἄν, ἐπεὶ Ῥοδίοις γε, εἰ οἷόν τε τοῦτ᾽ εἰπεῖν τῷ συναγορεύοντι τῇ σωτηρίᾳ αὐτῶν, συγχαίρω τῶν γεγενημένων. τοῦ κομίσασθαι γὰρ τὰ ὑμέτερ᾽ ὑμῖν φθονήσαντες τὴν ἑαυτῶν ἐλευθερίαν ἀπολωλέκασι, καὶ παρὸν αὐτοῖς Ἕλλησι καὶ βελτίοσιν αὐτῶν [ὑμῖν] ἐξ ἴσου συμμαχεῖν, βαρβάροις καὶ δούλοις, οὓς εἰς τὰς ἀκροπόλεις παρεῖνται, δουλεύουσιν. [16] ὀλίγου δὲ δέω λέγειν, ἐὰν αὐτοῖς ὑμεῖς ἐθελήσητε βοηθῆσαι, ὡς καὶ συνενήνοχε ταῦτ᾽ αὐτοῖς· εὖ μὲν γὰρ πράττοντες οὐκ οἶδ᾽ εἴ ποτ᾽ ἂν εὖ φρονῆσαι ἠθέλησαν, ὄντες Ῥόδιοι, ἔργῳ δὲ πειραθέντες καὶ διδαχθέντες ὅτι πολλῶν κακῶν ἡ ἄνοι᾽ αἰτία τοῖς πολλοῖς γίγνεται, τάχ᾽ ἄν, εἰ τύχοιεν, σωφρονέστεροι πρὸς τὸν λοιπὸν τοῦ χρόνου γένοιντο. τοῦτο δ᾽ οὐ μικρὰν ὠφέλειαν αὐτοῖς ἡγοῦμαι. φημὶ δὴ χρῆναι πειρᾶσθαι σῴζειν τοὺς ἄνδρας καὶ μὴ μνησικακεῖν, ἐνθυμουμένους ὅτι πολλὰ καὶ ὑμεῖς ὑπὸ τῶν ἐπιβουλευσάντων ἐξηπάτησθε, ὧν οὐδενὸς αὐτοὶ δοῦναι δίκην δίκαιον ἂν εἶναι φήσαιτε.

μετάφραση
[5] Εκπλήσσομαι, γιατί παρατηρώ πως οι ίδιοι άνθρωποι απ' το ένα μέρος προσπαθούν να παρασύρουν την πόλη σε εχθρικές ενέργειες εναντίον του Βασιλέως¹ χάριν των Αιγυπτίων², ενώ από τ' άλλο δείχνουν να τον φοβούνται, όταν πρόκειται για τον λαό της Ρόδου³. Κι όμως όλοι γνωρίζουν πως οι Ρόδιοι είναι Έλληνες⁴, ενώ αντιθέτως οι Αιγύπτιοι ανήκουν στην επικράτεια εκείνου (του Βασιλέως)⁵. [6] Ασφαλώς μερικοί από σας θα θυμούνται πως τον καιρό που μελετούσατε τη στάση σας έναντι του Βασιλέως, πρώτος εγώ ανέβηκα στο βήμα και διατύπωσα τις προτάσεις μου⁶. Και νομίζω ότι μόνον εγώ σας είπα, ίσως κι ένας ακόμη, πως θα ήταν δείγμα σωφροσύνης εκ μέρους σας αν δεν προβάλλατε ως αιτία της πολεμικής σας προπαρασκευής την έχθρα σας για τον Βασιλέα, αλλ' αν προχωρούσατε στις προετοιμασίες για ν' αντιμετωπίσετε τους παρόντες τότε εχθρούς και, στην περίπτωση που θα δοκίμαζε να βλάψει τα συμφέροντά σας, ν' αποκρούατε κι εκείνον⁷. Και δεν εκρίνατε πως ήταν λάθος αυτά που είπα τότε, αλλά την ίδια γνώμη είχατε και σεις. [7] Λοιπόν και οι απόψεις που εκφράζω τώρα είναι συνεπείς μ' εκείνες που τότε είχα διατυπώσει⁸. Εγώ δηλαδή, αν ήμουν στη βασιλική αυλή κι ο Βασιλέας ζητούσε τη γνώμη μου⁹, θα τον συμβούλευα τα ίδια που προτείνω σε σας, δηλαδή να πολεμάει για τα κυριαρχικά του δικαιώματα, αν κάποιοι απ' τους Έλληνες τα αμφισβητούν, για όσα όμως δεν του ανήκουν ούτε αξιώσεις να εγείρει¹⁰.	Οι αντιφατικές απόφεις των αντιπάλων, η συνέπεια του ρήτορα και ο περιορισμένος περσικός κίνδυνος

[8] Αν λοιπόν, άνδρες Αθηναίοι, έχετε γενικώς καταλήξει στην απόφαση να παραχωρείτε στον Βασιλέα όσα τυχόν καταλάβει με αιφνιδιασμό ή εξαπατώντας κάποια πολιτική παράταξη¹¹ μέσα στις πόλεις, δεν έχετε, κατά τη γνώμη μου, αποφασίσει σωστά. Αν όμως πιστεύετε πως είναι καθήκον σας στην ανάγκη να πολεμήσετε και να υποβληθείτε σε κάθε θυσία για το δίκαιο, πρώτα-πρώτα οι πιθανότητες ν' απαιτηθούν οι θυσίες αυτές θα είναι τόσο πιο λίγες όσο πιο σταθερή είναι η απόφασή σας αυτή και εκτός αυτού θ' αποκτήσετε τη φήμη ότι εμπνέεσθε από τις πρέπουσες αντιλήψεις¹².
[9] Και θα σας αποδείξω, θυμίζοντας κάποια παλιότερα γεγονότα που σας ωφέλησαν, ότι, προτρέποντάς σας τώρα να ελευθερώσετε τους Ροδίους, ούτε εγώ λέγω κάτι ασυνήθιστο ούτε σεις κάτι τέτοιο θα πράξετε, αν εφαρμόσετε τις συμβουλές μου¹³. Εσείς εστείλατε κάποτε, άνδρες Αθηναίοι, τον Τιμόθεο¹⁴ να βοηθήσει τον Αριοβαρζάνη, αφού προσθέσατε στο ψήφισμα κατά λέξη τον όρο: «Να μην παραβιάζει τις συνθήκες με τον Βασιλέα»¹⁵. Όταν όμως εκείνος διαπίστωσε ότι ο Αριοβαρζάνης¹⁶ είχε απροκάλυπτα αποστατήσει από τον Βασιλέα και ότι τη Σάμο φρουρούσε ο Κυπρόθεμις τον οποίον είχεν εγκαταστήσει εκεί ο ύπαρχος του Βασιλέα Τιγράνης, αποφάσισε να μη βοηθήσει τον Αριοβαρζάνη, αλλά πολιόρκησε τη Σάμο και με την επέμβαση αυτή την ελευθέρωσε. [10] Παρ' όλα αυτά γι' αυτή την ενέργεια δεν σας έχει κηρύξει ο Βασιλέας τον πόλεμο μέχρι αυτή τη στιγμή που μιλούμε. Αυτό συμβαίνει¹⁷ διότι κανείς δεν πολεμά για να επεκτείνει τις κτήσεις του με την ίδια ένταση που πολεμά για να διατηρήσει αυτές που του ανήκουν. Αντιθέτως όλοι πολεμούν μέχρι τα όρια της αντοχής τους για όσα κινδυνεύουν να χάσουν, ενώ δεν πράττουν το ίδιο για ν' αυξήσουν αυτά που έχουν. Και βέβαια δεν παύουν να επιδιώκουν τα περισσότερα, αν κάποιοι υποχωρώντας τους ενθαρρύνουν, όταν όμως συναντήσουν αντίσταση, δεν αισθάνονται αδικημένοι σε κάτι απ' αυτούς που τους αντιστάθηκαν.	Ένα ενθαρρυντικό παράδειγμα από την πρόσφατη Ιστορία

[11] Εγώ πιστεύω πως, αν η πόλη παρακολουθεί ενεργώς από κοντά τις εξελίξεις, ούτε η Αρτεμισία θα εναντιωθεί στην ενέργεια αυτή¹⁸. Επ' αυτού ακούστε μια σύντομη εισήγηση και ύστερα σκεφθείτε αν συλλογίζομαι σωστά ή όχι. Η γνώμη μου είναι πως, αν όλες οι επιχειρήσεις του Βασιλέως στην Αίγυπτο ευδοκιμούν όπως αυτός τις εσχεδίασε, η Αρτεμισία με πολύ μεγάλο ζήλο θα προσπαθήσει να του προσφέρει τη Ρόδο, όχι γιατί τον συμπαθεί, αλλά επειδή θέλει, τώρα που αυτός συμβαίνει να βρίσκεται πλησίον της, να του προσφέρει κάποια μεγάλη εκδούλευση για να εξασφαλίσει την ανεπιφύλακτη εύνοιά του¹⁹. [12] Αν όμως οι υποθέσεις του εξελίσσονται όπως λέγουν οι φήμες και έχει αποτύχει σε όλες του τις επιχειρήσεις²⁰, νομίζω πως (η Αρτεμισία) θεωρεί, όπως και πράγματι συμβαίνει, ότι αυτό το νησί σε τίποτα δεν χρησιμεύει σήμερα στον Βασιλέα παρά μόνον ως βάση ελέγχου της σατραπείας της²¹, ώστε να μην μπορεί καθόλου να κινηθεί εναντίον του. Επομένως μου φαίνεται πως αυτή προκρίνει να κατέχετε σεις το νησί, χωρίς να σας το παραχωρήσει φανερά, παρά να το καταλάβει εκείνος. Πιστεύω λοιπόν πως εκείνη ούτε ενισχύσεις θα στείλει κι αν ίσως το πράξει, θα το πράξει πρόχειρα και αδέξια. [13] Και μολονότι για τον Βασιλέα δεν πρόκειται εγώ τουλάχιστον, μα τον Δία, να ισχυριστώ ότι γνωρίζω τι θα πράξει²², όμως μπορώ με βεβαιότητα να υποστηρίξω τούτο, ότι συμφέρει την πόλη μας να διευκρινισθεί τώρα αν εκείνος θα εγείρει αξιώσεις για την πόλη των Ροδίων ή όχι. Διότι, στην περίπτωση που θα εγείρει αξιώσεις, τότε αντικείμενο της συζητήσεως μας δεν πρέπει να είναι μόνον η τύχη των Ροδίων, αλλά και το δικό μας μέλλον και όλων των Ελλήνων.	Η αντίδραση της Αρτεμισίας δεν προβλέπεται σοβαρή, ενώ θα αποκαλυφθούν οι περσικές προθέσεις


[14] Όμως κι αν αυτοδύναμα²³ κατείχαν την εξουσία στην πόλη οι Ρόδιοι που την κατέχουν σήμερα, δεν θα σας έδινα τη συμβουλή να τους κάνετε συμμάχους, έστω κι αν έδιναν την υπόσχεση ότι θα κάνουν για σας τα πάντα. Διότι βλέπω ότι αυτοί στην αρχή, για να καταλύσουν το δημοκρατικό πολίτευμα, προσεταιρίσθηκαν κάποιους πολίτες και, όταν πέτυχαν τον σκοπό τους, πάλι τους απομάκρυναν. Επομένως νομίζω ότι αυτοί που δεν φάνηκαν πιστοί σε κανέναν ούτε σε σας θα είναι σταθεροί σύμμαχοι. [15] Και δεν θα τα έλεγα ποτέ αυτά, αν πίστευα ότι συμφέρουν μόνον τη δημοκρατική παράταξη της Ρόδου, διότι ούτε εκπροσωπώ τους ανθρώπους αυτούς ως πρόξενος²⁴ ούτε με κανέναν τους έχω προσωπική φιλία. Αλλά και στην περίπτωση ακόμη που θα συνέβαιναν αυτά τα δύο, πάλι δεν θα μιλούσα έτσι, αν δεν πίστευα πως αυτό είναι το συμφέρον σας, επειδή εγώ, αν μπορεί να το πει αυτό κάποιος που συνηγορεί για τη σωτηρία τους, συμμερίζομαι τη χαρά σας γι' αυτά που έπαθαν οι Ρόδιοι. Γιατί με το να σας αρνηθούν να λάβετε αυτά που σας ανήκαν²⁵ έχουν χάσει την ελευθερία τους και, ενώ είχαν κεκτημένο το δικαίωμα να είναι σύμμαχοι ισότιμοι με σας που είσθε Έλληνες και ανώτεροι τους, έχουν καταντήσει δούλοι βαρβάρων και δούλων²⁶, τους οποίους δέχτηκαν στις ακροπόλεις²⁷. [16] Όμως λίγο ακόμη και θα έλεγα πως αυτά θα τους βγουν και σε καλό²⁸, αν σεις θελήσετε να τους βοηθήσετε. Γιατί, αν τους έρχονταν όλα καλά, δεν ξέρω, ως Ρόδιοι που είναι²⁹, αν θ' αποφάσιζαν ποτέ να βάλουνε μυαλό. Τώρα όμως που έκαναν τη δοκιμή και πήρανε το μάθημα ότι η απερισκεψία γίνεται για τον λαό³⁰ αιτία πολλών συμφορών, ίσως θα γίνουν στο μέλλον φρονιμότεροι, αν τους δοθεί η ευκαιρία. Κι αυτό δεν το θεωρώ γι' αυτούς μικρό κέρδος. Υποστηρίζω λοιπόν ότι πρέπει να προσπαθήσετε να σώσετε τους ανθρώπους αυτούς και να μην τους κρατάτε κακία³¹, αναλογιζόμενοι ότι και σεις απ' αυτούς που θέλησαν να σας βλάψουν εξαπατηθήκατε σε πολλά, για κανένα από τα οποία δεν θα κρίνατε δίκαιο να τιμωρηθείτε.	Οι Ρόδιοι είναι ένοχοι και αναξιόπιστοι, τη στάση όμως του ρήτορα υπαγορεύει το συμφέρον των Αθηναίων

ερμηνευτικά σχόλια

	1. Πρόκειται για τον Μεγάλο Βασιλέα, όπως ονόμαζαν οι Έλληνες τον βασιλέα των Περσών.
	2. Ο Φαραώ της Αιγύπτου είχε προσχωρήσει (361 π.Χ.) στην επανάσταση των σατραπών εναντίον του τότε Μ. Βασιλέως Αρταξέρξη Β'. Τον Φαραώ βοήθησαν 10.000 περίπου Έλληνες μισθοφόροι και 1.000 Σπαρτιάτες με στρατηγό τον γηραιό Αγησίλαο. Τη διοίκηση του Αιγυπτιακού ναυτικού είχε ως ιδιώτης ο Αθηναίος Χαβρίας. Όταν εκφωνείται ο παρών λόγος, Μ. Βασιλεύς ήταν ο Αρταξέρξης Γ', ο Ώχος (358-338 π.Χ.) ο οποίος προσπάθησε με μεγάλες δυνάμεις να καταστείλει την επανάσταση. Ο Φαραώ Νεκτανεβώς προσέλαβε πάλι Έλληνες μισθοφόρους με αρχηγούς τον Αθηναίο Διόφαντο και τον Σπαρτιάτη Λάμαχο. Οι πόλεις των Αθηνών και της Σπάρτης προφανώς παρά την πρόσκληση των Αιγυπτίων απέφυγαν την ανάμειξη, μολονότι, όπως φαίνεται από την §5 του κειμένου μας, υπήρχαν εκείνοι που το επιθυμούσαν. Οι Πέρσες νικήθηκαν τότε, η επανάσταση όμως τελικώς απέτυχε (343 π.Χ.).
	3. Ο Δημ. επισημαίνει την αντίφαση στην οποίαν περιπίπτουν οι αντίπαλοι ρήτορες που, ενώ λέγουν ότι φοβούνται την αντίδραση του Βασιλέως, αν επέμβουν οι Αθηναίοι στη Ρόδο, συγχρόνως προσπαθούν να παρασύρουν την πόλη σε μια τυχοδιωκτική επιχείρηση εναντίον του στην Αίγυπτο. Ενδεχομένως πρόκειται για εκπροσώπους του δημοκρατικού κόμματος οι οποίοι δεν συμπαθούν τους δημοκρατικούς Ροδίους είτε λόγω της συμπράξεώς τους στην αποστασία της Ρόδου από τη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία είτε εξ αιτίας κάποιου άλλου πολιτικού υπολογισμού που δεν θέλουν να φανερώσουν. Ο Δημοσθένης υπαινίσσεται πως η αντίφαση αυτή οφείλεται σε κάποια υποκρισία και υστεροβουλία.
	4. Οι αρχαίοι Έλληνες, παρά τις πολιτικές τους διαιρέσεις, είχαν σαφή εθνική αυτοσυνειδησία.
	5. Σύμφωνα με το κείμενο της Ανταλκιδείου ειρήνης οι Πέρσες δεν είχαν δικαίωμα επεμβάσεως στη Ρόδο. Παρά ταύτα ο Μαύσωλος και η Αρτεμισία με τη σύμπραξη των Ροδίων την κατέχουν. Οι Αθηναίοι επίσης δεν έχουν δικαίωμα επεμβάσεως σύμφωνα με τον όρο της ειρήνης ο οποίος είχεν επιβάλει την αυτονομία των Ελληνικών πόλεων με την εγγύηση του Μ. Βασιλέως. Πολύ περισσότερο βέβαια μια επέμβαση των Αθηναίων υπέρ των Αιγυπτίων θα ήταν σαφής επιθετική ενέργεια εναντίον του Μ. Βασιλέως στην επικράτεια του οποίου ανήκε η Αίγυπτος (το κείμενο της Ανταλκιδείου ειρήνης βλ. στο τέλος του βιβλίου).
	6. Ο λόγος αυτός τον οποίον εδώ ο Δημ. ονομάζει «ὑπὲρ τῶν βασιλικῶν» είναι γνωστός σήμερα με τον τίτλο «Περὶ τῶν Συμμοριῶν» και εκφωνήθηκε το 354 π.Χ., όταν κάποιοι πίεζαν για την κήρυξη πολέμου κατά των Περσών. Ο Δημ. είχε τότε διαφωνήσει και πρότεινε τον εξοπλισμό της πόλεως, ώστε να είναι έτοιμη σε περίπτωση πολέμου να αμυνθεί, αν Πέρσες ή Έλληνες τον προκαλέσουν. Ήδη το 355 π.Χ. οι Αθηναίοι, παρά τις σημαντικές επιτυχίες που είχε ο στρατηγός Χάρης στη Μ. Ασία πολεμώντας εναντίον βασιλικών στρατευμάτων υπέρ των σατραπών που είχαν αποστατήσει, αναγκάστηκαν να τον ανακαλέσουν μετά από βασιλικό τελεσίγραφο.
	7. Ο Δημ. είχε προφανώς εκφράσει τότε το πνεύμα της φιλειρηνικής σε γενικές γραμμές πολιτικής της παρατάξεως του Ευβούλου η οποία επικράτησε στην Αθήνα μετά τον Συμμαχικό πόλεμο (355 π.Χ.) μέχρι το 346 π.Χ.
	8. Παρά τα όσα λέγει, είναι φανερή η μεταβολή της πολιτικής γραμμής του ρήτορα, αφού προτείνει τώρα επέμβαση των Αθηναίων στη Ρόδο, ενέργεια που είναι πιθανόν να προκαλέσει την αντίδραση των Περσών. Η προσπάθειά του να φανεί συνεπής προς όσα κατά το παρελθόν είχε προτείνει ίσως δηλώνει ότι έχει γίνει στόχος επικρίσεων των παλαιών κομματικών του φίλων.
	9.Δεν είναι παραδοξολόγημα· πολλές φορές οι Πέρσες βασιλείς χρησιμοποίησαν Έλληνες συμβούλους, όπως π.χ. τον Ιστιαίο, τον Ιππία, τον Δημάρατο κ.ά. Είναι συνηθισμένος τρόπος σκέψεως να τοποθετείται κανείς υποθετικά στη θέση του αντιπάλου για να εικάσει τις αντιδράσεις του. Η μέθοδος αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι υπάρχει σημαντική πιθανότητα δύο άνθρωποι σκεπτόμενοι λογικά και υπό τις ίδιες συνθήκες να έχουν παρόμοιες αντιδράσεις.
	10. Ο Δημ. εξαγγέλλει για λογαριασμό του Μ. Βασιλέως (!) την πολιτική τού «δεν διεκδικούμε τίποτε, δεν παραχωρούμε τίποτε», για να δηλώσει εμμέσως ότι η Αθήνα έχει κάποια δικαιώματα επί της Ρόδου. Ουσιαστικώς επιδιώκει μιαν ανασύσταση της Αθηναϊκής συμμαχίας.
	11. Εμμέσως υποβάλλει την άποψη ότι οι Ρόδιοι δημοκρατικοί υπήρξαν θύματα απάτης.
	12. Στην παράγραφο αυτή τονίζει ότι, αν η πόλη πράξει το δίκαιο, συγχρόνως πράττει και το συμφέρον, ενώ προσπαθεί να υποβαθμίσει τον κίνδυνο των θυσιών που θ' απαιτηθούν. Οι Αθηναίοι όμως είναι ιδαιτέρως ευαίσθητοι στο θέμα αυτό, αφού είναι πολύ πρόσφατες οι υπέρογκες οικονομικές και άλλες θυσίες στις οποίες είχαν υποβληθεί κατά τον Συμμαχικό πόλεμο.
	13. Το ιστορικό παράδειγμα που θ' ακολουθήσει συνιστά ένα επιχείρημα «ἐξ ἰδίων», αφού υπενθυμίζει στους Αθηναίους ότι οι ίδιοι χωρίς συνέπειες έπραξαν κατά το παρελθόν κάτι ανάλογο προς αυτό που ο ρήτορας υποδεικνύει. Δεν υποστηρίζει λοιπόν κάτι «καινόν» και επομένως αδοκίμαστο και επικίνδυνο, αλλά κάτι που δοκιμάστηκε και έχει από τον χρόνο δικαιωθεί.
	14. Ο Τιμόθεος ήταν στρατηγός, γιος του επίσης μεγάλου Αθηναίου στρατηγού-ναυάρχου Κόνωνος. Η στρατιωτική του σταδιοδρομία άρχισε με την ίδρυση (378 π.Χ.) της Β' Αθην. Συμμαχίας. Το 365 π.Χ. μετά δεκάμηνη πολιορκία κατέλαβε τη Σάμο η οποία κατεχόταν κατά παράβαση της Ανταλκιδείου ειρήνης (387 π.Χ.) από Περσική φρουρά την οποία είχεν εγκαταστήσει ο ύπαρχος του Μ. Βασιλέως στα παράλια της Μ. Ασίας Τιγράνης. Ο Κυπρόθεμις ήταν άρχοντας της Σάμου υποτελής του Μ. Βασιλέως.
	15. Η εκδίωξη της Περσικής φρουράς δεν συνιστούσε παραβίαση της Ανταλκιδείου ειρήνης, αφού σύμφωνα μ' αυτήν η Σάμος έπρεπε να είναι ελεύθερη και ανεξάρτητη. Μετά την επιχείρηση της Σάμου πάντως ο Τιμόθεος έπλευσε στον Ελλήσποντο, για να βοηθήσει τον Αριοβαρζάνη.
	16. Ο Αριοβαρζάνης ήταν σατράπης της Φρυγίας. Αποστάτησε το 366 π.Χ. και ζήτησε τη βοήθεια των Αθηναίων και των Λακεδαιμονίων οι οποίοι και τον βοήθησαν με στρατιωτικές δυνάμεις υπό τον Τιμόθεο και τον Αγησίλαο αντιστοίχως. Το κίνημα του Αριοβαρζάνη εν τέλει απέτυχε και ο ίδιος εκτελέστηκε.
	17. Με το συγκεκριμένο παράδειγμα-επιχείρημα συνάπτονται γνώμες γενικού κύρους με τις οποίες ζητείται επίσης να δικαιολογηθεί η άποψη ότι δεν είναι πιθανή σοβαρή αντίδραση του Μ. Βασιλέως. Όλοι γνωρίζουν ότι όσοι πολεμούν «ὑπὲρ βωμῶν καὶ ἑστιῶν» μάχονται με μεγαλύτερη ένταση απ' αυτόν που διεξάγει επιθετικό πόλεμο, αλλά και ότι η υποχωρητικότητα του αδικουμένου αποθρασύνει τον επιτιθέμενο. Επομένως η πόλη πρέπει να δείξει αποφασιστικότητα.
	18. Προφανώς οι αντίπαλοι ρήτορες είχαν τονίσει τον κίνδυνο από την αντίδραση της Αρτεμισίας η οποία είχε στη διάθεσή της ισχυρό ναυτικό και άφθονους πόρους. Ο Δημ. προσπαθεί με λογικά επιχειρήματα ν' αποδείξει ότι συμφέρει στην Αρτεμισία να καταλάβουν τη Ρόδο οι Αθηναίοι παρά ο βασιλεύς των Περσών.
	19. Η Αρτεμισία σε περίπτωση νίκης του Μ. Βασιλέως στην Αίγυπτο θα επιζητούσε την εύνοια του προσφέροντάς του ως δώρο τη Ρόδο, ώστε να την αναγνωρίσει ως νόμιμη διάδοχο του Μαυσώλου.
	20. Πράγματι οι επιχειρήσεις των Περσών στην Αίγυπτο το 351 π.Χ., όταν εκφωνείται ο λόγος αυτός, έχουν αποτύχει. Η συγκυρία αυτή στηρίζει το επιχείρημα του Δημ. το οποίο όμως δεν παύει να είναι μια εικασία.
	21. Βάση ελέγχου (στο κείμενο «ἐπιτείχισμα»)· κατά τον Δημ. η Αρτεμισία φοβείται πως, αν ο Μ. Βασιλεύς κατέχει τη Ρόδο, θα μπορεί να ελέγχει τις κινήσεις της. Ο Αρταξέρξης έχει κάθε λόγο να μην την εμπιστεύεται, αφού ο Μαύσωλος είχε ουσιαστικώς αυτονομηθεί και είχε στην αρχή υποστηρίξει την επανάσταση των σατραπών εναντίον του.
	22. Προηγουμένως (§7) είχε αναφέρει τι θα συμβούλευε τον Μ. Βασιλέα. Εδώ παραδέχεται ότι δεν θα μπορούσε βέβαια να προβλέψει τις αντιδράσεις του, προσθέτει όμως ότι σε κάθε περίπτωση συμφέρει την πόλη να βοηθήσει τους Ροδίους, διότι: α') Στην καλύτερη περίπτωση ο Μ. Βασιλεύς δεν θα αντιδράσει. β') Στη χειρότερη περίπτωση θα αντιδράσει παραβιάζοντας την ειρήνη και αποκαλύπτοντας έτσι τις επιθετικές του προθέσεις. Στη δεύτερη περίπτωση ο κίνδυνος θα ήταν ούτως ή άλλως αναπόφευκτος και θα αφορούσε όλους τους Έλληνες.
	23. αυτοδύναμα («δι' ἑαυτῶν»)· Οι πραγματικοί κυρίαρχοι στη Ρόδο δεν είναι οι ολιγαρχικοί Ρόδιοι, αλλά οι Κάρες της Αρτεμισίας που κατέχουν τις ακροπόλεις.
	24. Ο πρόξενος προστάτευε στην πόλη του τα συμφέροντα των πολιτών μιας ξένης πόλεως. Ο θεσμός του προξένου υφίσταται και σήμερα.
	25. Με την άρνηση καταβολής των «συντάξεων», δηλαδή της συμμαχικής εισφοράς στις κοινές δαπάνες, εκδηλώθηκε η αποστασία των Ροδίων από τη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία.
	26. Η υπέροχη σκηνή του Χριστού που νίπτει τα πόδια των μαθητών του θα ήταν ακατανόητη στην αρχαία Ελλάδα. Για τους αρχαίους το φυσικό είναι να υποτάσσεται ο κατώτερος στον ανώτερο. Οι Ρόδιοι όμως, μολονότι είχαν κεκτημένο το δικαίωμα της «ἐξ ἴσου» συμμαχίας με τους ανωτέρους σε δύναμη και αίγλη Αθηναίους, κατάντησαν εξ αιτίας της συμπεριφοράς τους δούλοι βαρβάρων και δούλων. Κατά τον Πλάτωνα (Πολιτεία 347c) δεν υπάρχει μεγαλύτερη συμφορά από το να άρχεται ο ανώτερος από τον κατώτερό του: «τῆς δὲ ζημίας μεγίστη τὸ ὑπὸ πονηροτέρου ἄρχεσθαι». Κατά τον Αριστοτέλη (Πολιτικά 1252b) βάρβαρος και δούλος φύσει ταυτίζονται: «Βάρβαρον καὶ δοῦλον ταὐτὸν φύσει». Οι Έλληνες κατά τον Ευριπίδη (Ἰφιγ. ἐν Αὐλ., 1400) είναι φυσικό να εξουσιάζουν τους βαρβάρους: Βαρβάρων δ' Ἕλληνας ἄρχειν εἰκός, ἀλλ' οὐ βαρβάρους ..Ἑλλήνων τὸ μὲν γὰρ δοῦλον, οἱ δ' ἐλεύθεροι. Στο περσικό κράτος όλοι ήσαν δούλοι πλην του Μ. Βασιλέως: «Τὰ βαρβάρων γὰρ δοῦλα πάντα πλὴν ἑνός» (Εὐριπ. Ἑλένη, 276). Επομένως οι Ρόδιοι έγιναν δούλοι δούλων. Πρβλ. τον νεοελλ. στίχο: σκλάβος ραγιάδων έπεσες και ζεις ραγιάς ραγιάδων.
	27. Εκτός από την ακρόπολη της Ρόδου οι βάρβαροι είχαν προφανώς καταλάβει και τις ακροπόλεις στη Λίνδο, την Ιαλυσό και την Κάμιρο.
	28. «Οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς καλοῦ».
	29. Οι Ρόδιοι, τους οποίους ήδη ο Όμηρος (Ἰλ. Β, 655) αποκαλεί «ἀγερώχους», φαίνεται ότι γενικώς ήσαν υπερόπτες εκδηλὠνοντας με αλαζονική συμπεριφορά ένα συναίσθημα υπεροχής έναντι άλλων Ελλήνων. Αυτή τη συμπεριφορά ειρωνεύεται ο Δημ.
	30. Εννοεί τη δημοκρατία. Το γνωμικό διατυπώνει την άποψη ότι η δημοκρατία απαιτεί σύνεση και μετριοπάθεια· είναι το πολίτευμα του μέτρου.
	31. Στην πολιτική τα πάθη είναι κακοί σύμβουλοι. Ο Δημ. ζητεί από τους Αθηναίους να μη μνησικακούν. Η Αθηναϊκή πολιτεία είχε ως προς τούτο επιδείξει θαυμαστή ωριμότητα, όταν μετά την πτώση των Τριάκοντα αντιμετώπισε με το μέτρο της αμνηστίας τον κίνδυνο να ξεσπάσουν ανεξέλεγκτα τα πάθη που συσσώρευσε η τυραννική συμπεριφορά εκείνων.
	Ο ρήτορας προτίμησε ν' αφήσει στο τέλος (§14-16) την αντιμετώπιση του πιο ισχυρού επιχειρήματος των αντιπάλων που είναι προφανώς η επισήμανση της αντισυμμαχικής εις βάρος της πόλε ως συμπεριφοράς των Ροδίων. Το επιχείρημα αυτό εύρισκε σημαντικό έρεισμα στη μνησικακία των Αθηναίων πολιτών. Προτίμησε λοιπόν να μιλήσει προηγουμένως για το συμφέρον της πόλεως, τη δόξα που θα αποκτήσει, και για τις τυχόν επεκτατικές διαθέσεις του Μ. Βασιλέως, ώστε ο ακροατής να θελχθεί με την προσδοκία του πρώτου, ν' ανησυχήσει με τη σκέψη του δευτέρου και να θέσει σε δεύτερη μοίρα το μίσος του κατά των Ροδίων. Σ' αυτές τις τρεις παραγράφους με τρόπο αριστοτεχνικό προετοιμάζεται η πρόταση: «Φημὶ δὴ χρῆναι πειρᾶσθαι σῴζειν τοὺς ἄνδρας καὶ μὴ μνησικακεῖν». Ο ρήτορας πρέπει να καταπραΰνει τους Αθηναίους πολίτες και συγχρόνως να αποσείσει τυχόν υποψία εις βάρος του ότι η πρόταση αυτή υποκρύπτει κάποιο προσωπικό συμφέρον. Γι' αυτό κάνει ακριβώς το αντίθετο απ' αυτό που θα περίμενε κανείς· υπερασπίζεται τους Ροδίους κατηγορώντας τους δριμύτατα! Συγχρόνως με κάθε τρόπο δηλώνει ότι δεν έχει καμμιά σχέση μαζί τους, ότι συμμερίζεται τη χαρά των Αθηναίων για τα παθήματά τους και ότι ποτέ δεν θα συνηγορούσε υπέρ αυτών, αν δεν πίστευε πως αυτό είναι το συμφέρον της πόλεως. Στην αρχή την ευθύνη για τα συμβάντα καταλογίζει μόνον στους Ροδίους αποσιωπώντας τις ευθύνες των Αθηναίων για τη διάλυση της Συμμαχίας. Ύστερα εντέχνως μεταβιβάζει την ευθύνη από το σύνολο των Ροδίων στο ολιγαρχικό κόμμα και μερικούς «εξαπατηθέντες» δημοκρατικούς και εν τέλει εμμέσως στον Μαύσωλο και την Αρτεμισία, διότι οι Ρόδιοι δεν κατέχουν την εξουσία «δι' ἑαυτῶν». Ακολούθως κολακεύει το αυτοσυναίσθημα των Αθηναίων τονίζοντας την ανωτερότητά τους και ειρωνευόμενος τους Ροδίους οι οποίοι όμως έχουν ήδη τιμωρηθεί για την αλαζονεία τους και ίσως έχουν συνετισθεί. Τελειώνει με ένα παράδειγμα-επιχείρημα «ἐξ ἰδίων», υπενθυμίζοντας ότι και οι ίδιοι έχουν εξαπατηθεί κατά το παρελθόν, όπως ο δήμος των Ροδίων, αλλά δεν θα έκριναν δίκαιο να τιμωρηθούν γι' αυτό.

Ασκήσεις

Ο Δημ. προσπαθεί ν' ανασκευάσει επιχειρήματα αντιπάλων ρητόρων. Να καταγράψετε τα επιχειρήματα αυτά σε ένα συνεχές κείμενο κατά τη σειρά που νομίζετε ότι θα έπρεπε να έχουν διατυπωθεί. Σημειωτέον ότι η διάταξη των επιχειρημάτων εξαρτάται από το είδος τους, από το θέμα του λόγου, τις περιστάσεις και το ακροατήριο. Είναι επομένως σε μεγάλο βαθμό ζήτημα υποκειμενικής εκτιμήσεως.
Νομίζετε ότι ο Δημ. έχει κατά τρόπο ικανοποιητικό αντικρούσει τα επιχειρήματα των αντιπάλων του; Προσωπικώς θα είχατε πεισθεί ή όχι και γιατί;
Η πειστικότητα του ρήτορα εξαρτάται και από την «ηθοποιία», δηλ. από τον τρόπο που θα εμφανίσει στο ακροατήριο τον εαυτό του, και τους αντιπάλους του, αλλά και από τον τρόπο που θα προσεγγίσει τους ακροατές (βλ. και όσα έχουν γραφεί γι' αυτό το θέμα στην εισαγωγή). Με ποιους συγκεκριμένους τρόπους ανταποκρίνεται στην ανάγκη αυτή εδώ (§§5-16) ο Δημοσθένης;
Στις παραγρ. 9 και 16 ο Δημ. παραθέτει δύο παραδείγματα-επιχειρήματα από την πρόσφατη Αθηναϊκή ιστορία υπενθυμίζοντας στους Αθηναίους δικές τους παλαιότερες σκέψεις και πράξεις. Είναι αυτού του είδους τα «προσωπικά» επιχειρήματα ισχυρά και από πού νομίζετε ότι αντλούν τη δύναμη τους;

Λακωνική υδρία του 6ου αι. π.Χ. από νεκροταφείο της Ιαλυσού (Μ.Ι.Ε.Τ.)

Κείμενο

μετάφραση

ερμηνευτικά σχόλια

Ασκήσεις