ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ                  

ΡΟΔΙΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ¹

Κείμενο

γλωσσικά σχόλια

ερμηνευτικά σχόλια

§1.	Περὶ τηλικούτων βουλευομένους	αρχίζοντας τον λόγο του ο Δημοσθένης επισημαίνει τη σοβαρότητα του θέματος που συζητείται. Πρόκειται ν' αποφασίσουν την πραγματοποίηση ή μη εκστρατείας για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη Ρόδο. Οποιαδήποτε απόφαση θα έχει σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις.
	διδόναι παρρησίαν ἑκάστῳ τῶν συμβουλευόντων	Η «ἰσηγορία» (ισότητα στο δικαίωμα του λόγου) ήταν δεδομένη στη δημοκρατική Αθήνα. Ο κήρυκας στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου με την καθιερωμένη φράση «τίς ἀγορεύειν βούλεται;» καλούσε στο βήμα κάθε πολίτη που είχε την πρόθεση να αγορεύσει. Ήταν φυσικό βέβαια να κάνουν χρήση του δικαιώματος αυτού σχετικά λίγοι, επιφανείς συνήθως, πολίτες. Η ισηγορία όμως θα ήταν χωρίς αντικείμενο, αν δεν συνοδευόταν από το δικαίωμα της πλήρους ελευθερίας του λόγου, από αυτό που ο Δημοσθένης ονομάζει εδώ «παρρησίαν». Η παρρησία, είτε ως κοινωνική αρετή (απόλυτη ειλικρίνεια) είτε ως πολιτικό δικαίωμα (θαρραλέα έκφραση της γνώμης ενώπιον του πλήθους), συναντούσε και τότε, όπως και τώρα, αντιδράσεις. Στη συνέλευση οι «ἐκκλησιάζοντες» πολλές φορές θορυβούσαν και εμπόδιζαν με αποδοκιμασίες τον ρήτορα να αγορεύσει, όταν δεν συμφωνούσαν με τις απόψεις του. Σ' αυτό συντελούσε και η τακτική των «δημοκολάκων», των «δημοπιθήκων» κατά τον Αριστοφάνη, οι οποίοι φρόντιζαν να είναι δημοφιλείς προσαρμόζοντας τους λόγους των προς τις επιθυμίες του πλήθους. Ο Δημ. πολλές φορές επισημαίνει στους Αθηναίους το γεγονός ότι η τακτική αυτή δεν βοηθεί να εκφράζονται στις συνελεύσεις απόψεις χρησιμότατες. Η έκκλησή του για την εξασφάλιση της παρρησίας στην προκειμένη περίσταση σημαίνει προφανώς ότι ο Δημ. θα διαφωνήσει με τους ρήτορες που προηγήθηκαν και το γενικό αίσθημα. Με την έκκληση αυτή «προκαταλαμβάνει», προδιαθέτει δηλ. το ακροατήριο (σχήμα προκαταλήψεως, προλήψεως, προδιορθώσεως ή προθεραπείας) για να προλάβει ενδεχόμενες αποδοκιμασίες, αφού θα ζητήσει από τους συμπολίτες του να βοηθήσουν τους Ροδίους, παρά τους ενδεχόμενους κινδύνους και παρά το γεγονός ότι αυτοί με την πρόσφατη αποστασία τους από τη συμμαχία προκάλεσαν σημαντικές ζημίες στην Αθηναϊκή πολιτεία.
	διδάξαι τὰ βέλτιστα	οι συμβουλευτικοί λόγοι είχαν σκοπό να υποδείξουν τὸ δίκαιον, τὸ νόμιμον, τὸ συμφέρον, τὸ δυνατόν, τὸ καλόν, τὸ ἡδύ (ευχάριστο).
	ὡς γὰρ εἰπεῖν ἁπλῶς, ἅπαντες ὑπάρχειν ἐγνωκότες μοι δοκεῖτε	ο ρήτορας κολακεύει τους ακροατές. Σκοπός του, λέγει, δεν είναι να διδάξει σ' αυτούς «τὰ βέλτιστα» (αυτό είναι εύκολο, αφού «ἅπαντες» τα γνωρίζουν) αλλά να τους πείσει να τα εφαρμόσουν. Το «ἁπλῶς» μετριάζει τη γενικότητα του «ἅπαντες»· υπάρχουν και οι εξαιρέσεις.
	ὅσονπερ πρὶν δόξαι	οι υποθέσεις της πόλεως απαιτούν «βουλήν», «ψῆφον», «πρᾶξιν». Αν απουσιάζει η πρᾶξις, τα άλλα είναι μάταια και χωρίς αξία. Ο Δημ. σε πολλούς λόγους του επιπλήττει τους Αθηναίους αντιπαραβάλλοντας συνήθως την αδράνεια της πόλεως προς την ακαταπόνητη δραστηριότητα του Φιλίππου. Η αμέλεια, η αδράνεια και αδιαφορία των πολιτών είναι χαρακτηριστικά μιας πολιτείας που παρακμάζει.
§2.	χάριν... ὀφείλειν τοῖς θεοῖς	ο Δημ. συχνά διακηρύσσει πως η Αθήνα είναι η πόλη που έχει την εύνοια των θεών. Μεταξύ των αποδείξεων της εύνοιας αυτής θεωρεί και την παρουσία των ταπεινωμένων Ροδίων που ζητούν βοήθεια απ' αυτούς εναντίον των οποίων είχαν πρόσφατα (357-355 π.Χ.) πολεμήσει.
	διὰ τὴν αὑτῶν ὕβριν	ὕβρις είναι εν προκειμένω η ανεδαφική υπεροψία, η αλαζονεία, η προπέτεια, η αυθάδεια που πηγάζει από υπερβολική, αβάσιμη συναίσθηση δυνάμεως. Οι Ρόδιοι υπέπεσαν στο αμάρτημα της ύβρεως με την αποστασία τους από την Αθηναϊκή Συμμαχία, διότι υπερεκτίμησαν τη δύναμή τους και περιφρόνησαν τους ισχυροτέρους των. Η συμπεριφορά των πόλεων, όπως και των ανθρώπων, κατά την αντίληψη αυτή, πρέπει να κινείται στα όρια του μέτρου, που είναι και το δίκαιο. Τιμωρία της ύβρεως των Ροδίων είναι αυτή η εσχάτη ταπείνωση, να ζητούν δηλ. το έλεος αυτών τους οποίους πολέμησαν (βλ. και Σοφοκλ. Ἀντιγόνη, στ. 473 κ.εξ.). Είναι χαρακτηριστικόν ότι ο ρήτορας σπεύδει να κατηγορήσει τους Ροδίους, την υπόθεση των οποίων υπερασπίζεται, για να μην αποδοκιμασθεί με την υποψία ότι τους ευνοεί (βλ. πιο κάτω §15). Έτσι αποδίδει την αποστασία στην αλαζονεία τους, για την οποίαν οι Αθηναίοι βέβαια δεν ευθύνονται, και όχι σε κάποια σφάλματα της Αθηναϊκής εξωτερικής πολιτικής. Συγχρόνως όμως πραΰνει την οργή των Αθηναίων εναντίον τους τονίζοντας την παρούσα ταπείνωση και εξαίροντας τη μεγαλοσύνη της πόλεως στο έλεος της οποίας προσπίπτουν. Έτσι η κατηγορία μεταβάλλεται σε υπεράσπιση!
	Ἄξιον δ᾽ ἡσθῆναι ἐν τῷ παρόντι καιρῷ	προσπαθεί ν' αναστρέψει το κλίμα λέγοντας ότι δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας, αλλά χαράς. Η χαρά αυτή δεν είναι χαιρεκακία για τα δεινά των Ροδίων, αλλά ικανοποίηση για την εύνοια των θεών στην παρούσα περίσταση. Την αισιοδοξία του στηρίζει επομένως στην πεποίθηση πως η έκκληση των Ροδίων για βοήθεια αποτελεί θεόσταλτη ευκαιρία («καιρόν»). Οι ευκαιρίες όμως τότε έχουν αξία, όταν δεν παρέρχονται ανεκμετάλλευτες («ἐὰν ἃ χρὴ βουλεύσησθε περὶ αὐτοῦ»). Όπως λέγει στον Α΄ Ὀλυνθιακό (§11) «οἱ μὴ χρησάμενοι τοῖς καιροῖς ὀρθῶς, οὐδ' εἰ συνέβη τι παρὰ τῶν θεῶν χρηστὸν μνημονεύουσι».
	τὰς παρὰ τῶν διαβαλλόντων... βλασφημίας	κολακεύει εμμέσως τους Αθηναίους αποκαλώντας διαβολές (συκοφαντίες) τις εναντίον των κατηγορίες. Οι «διαβάλλοντες» όμως, αντίπαλοι ή και σύμμαχοι της πόλεως, δεν είχαν πάντοτε άδικο. Η Αθηναϊκή πολιτεία, ως μεγάλη Δύναμη, είχε όχι λίγες φορές επιδείξει ιμπεριαλιστική συμπεριφορά και οι σύμμαχοι της είχαν συχνά δοκιμάσει καταπιέσεις οικονομικές και διοικητικές αυθαιρεσίες. Αυτά σκοπίμως εδώ αποσιωπώνται.
	ἔργῳ μετὰ δόξης καλῆς ἀπολύσασθαι	μετά την λ. ἔργῳ υπονοείται η φράση «καὶ οὐ λόγῳ». Το ζεύγος των τροπ. επιρρ. προσδιορισμών λόγῳ-ἔργῳ απαντάται πολύ συχνά στα αρχαία κείμενα. Είναι ανέφικτο να διαλύσει κανείς με λόγια δυσμενείς φήμες που έχουν με τον χρόνο παγιωθεί («οὐ ῥᾴδιον ἐν χρόνῳ ὀλίγῳ μεγάλας διαβολὰς ἀπολύσασθαι», Πλάτ. Ἀπολογ. Σωκράτους, 27). Η πράξη όμως που διαψεύδει την κατηγορία είναι αποστομωτικό επιχείρημα, και δεν διαλύει μόνον τις συκοφαντίες, αλλ' επί πλέον αποκαθιστά την καλή φήμη. Η τελευταία περίοδος του προοιμίου αποτελεί προκατασκευή, προετοιμασία δηλαδή της εισηγήσεως που ακολουθεί.
	δόξα καλή	καλή φήμη. Η λ. δόξα (γνώμη, φήμη) εσήμαινε την αγαθή υπόληψη, την τιμή, αλλά κάποτε και την κακή φήμη, ήταν δηλαδή «μέση λέξις» (media vox) που εσήμαινε αδιαφόρως το καλό και το κακό, όπως π.χ. η λ. τύχη.

Ασκήσεις

1. Να καταγραφούν τα απαρέμφατα των δύο παραγράφων του προοιμίου και δίπλα σε κάθε ένα να γραφεί στατρία γένη η αντίστοιχη μετοχή.
2. Να καταγραφούν οι μετοχές των δύο παραγράφων του προοιμίου και πλάι τους να γραφεί το αντίστοιχο απαρέμφατο.
3. α΄) δεῖν, διδόναι, τὸ πεῖσαι, ὡς... εἰπεῖν, τοῦ πραχθῆναι· να αναγνωρισθούν συντακτικώς.
   β') πρὶν δόξαι· να αιτιολογηθεί η σύνταξη του πρίν.
4. Να μεταφράσετε την περίοδο «ἔστι μὲν οὖν... ἔχειν τὰς ἐλπίδας» λαμβάνοντας τὸ... ἔχειν ως υποκ. του ἔστι και το ἓν ως κατηγορούμενό του. Στα σχόλια προτείνεται μια άλλη εκδοχή. Ποιαν προτιμάτε;
5. Ο Δημοσθένης γράφει κάπου: «Οὐδὲν ἂν εἴη τοῖς ἐλευθέροις μεῖζον ἀτύχημα τοῦ στέρεσθαι τῆς παρρησίας», δηλ. δεν υπάρχει μεγαλύτερο ατύχημα για τους ελευθέρους ανθρώπους από τη στέρηση της παρρησίας. Ο Δημόκριτος επίσης γράφει: «Οἰκήιον ἐλευθερίης παρρησίη, κίνδυνος δὲ ἡ τοῦ καιροῦ διάγνωσις», δηλ. βασικό χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι η παρρησία, υπάρχει όμως ένα επικίνδυνο σημείο, η διάκριση του προσήκοντος μέτρου. Η παρρησία επομένως είναι αρετή, αλλά και αμάρτημα, αν δεν υπάρχει η διάκριση του «καιροῦ», πράγμα που τονίζουν οι διδάσκαλοι της ρητορικής, αλλά και η ορθόδοξη χριστιανική παράδοση που θεωρεί τη διάκριση αρετή. Ποια στοιχεία νομίζετε λοιπόν ότι πρέπει να σταθμίζει ο ρήτορας για να μιλήσει «παρρησίᾳ»;
   
6. Όπως σημειώσαμε στην Εισαγωγή, σκοποί του προοιμίου είναι η εύνοια, η προσοχή και η ενημέρωση των ακροατών. Την εύνοια επιτυγχάνει ο ρήτορας,
   α') επαινώντας τους ακροατές,
   β') προβάλλοντας την προσωπικότητά του,
   γ') επικρίνοντας τους αντιπάλους,
   δ') προσπαθώντας να διαλύσει προκαταλήψεις και δυσμενείς απόψεις του ακροατηρίου.
          Την προσοχή προσελκύει προβάλλοντας τη σπουδαιότητα, την ωφελιμότητα κ.λπ. του αντικειμένου της αγορεύσεώς του.
          Την ενημέρωση εξυπηρετεί η θέση του ζητήματος το οποίο πρέπει να γνωρίζει ο ακροατής από την αρχή.
          Ποιους από τους στόχους αυτούς και με ποιες συγκεκριμένες φράσεις νομίζετε ότι επιχειρεί να επιτύχει ο Δημοσθένης στο προοίμιο του λόγου που μελετούμε;
   

Τμήμα επιγραφής σχετικής με θέματα της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας. Διακρίνονται μεταξύ άλλων και τα ονόματα των Χίων, Ροδίων και Βυζαντίων (Εκδοτ. Αθηνών)