KEIMENO
Άνθρωπος και κοινωνία
Όπως εσύ ο ίδιος είσαι συμπλήρωμα κοινωνικού συστήματος, έτσι και κάθε πράξη σου συμπλήρωμα1 να είναι της κοινωνικής ζωής. Αν λοιπόν μια σου πράξη δε συντελεί είτε από κοντά είτε από μακριά σε κοινωφελή σκοπό, αυτή η πράξη κομματιάζει τη συνολική ζωή, εμποδίζει την ενότητά της και είναι στασιαστική2, όπως μέσα σε μια κοινότητα, όταν ένας αποχωρίζει τον εαυτό του και τα δικά του από την κοινή συμφωνία3.
Και επειδή έχω κάποια συγγένεια4 με τα ομοιογενή μου μέρη, δε θα κάνω τίποτα επιζήμιο στην κοινωνία· θα συλλογίζομαι μάλιστα τους ομοιογενείς μου και θα κατευθύνω κάθε προσπάθειά μου στο κοινό συμφέρον και θα την απομακρύνω από το ενάντιον. Αν αυτά κατορθωθούν, δεν μπορεί να μην είναι η ζωή μου ευτυχισμένη5, όπως μπορώ να φαντασθώ ευτυχισμένη και τη ζωή ενός πολίτη που όλο πράξεις ωφέλιμες για τους συμπολίτες του εκτελεί και μένει ικανοποιημένος μ' εκείνο που του δίνει η πολιτεία6.
(Μάρκος Αὐρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Θ, κγ', και Ι, 5, ς')
ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
- Συμπλήρωμα: για τους Στωικούς, η κοινωνική ζωή, όπως και η ατομική, θεωρείται ως τμήμα του ευρύτερου συνόλου της φύσης, όπου ισχύει ο ίδιος φυσικός νόμος: πέρα από τις ατομικές διαφορές των ανθρώπων και τις επιμέρους μορφές των πολιτευμάτων με τα οποία ζουν, όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν από κοινού λογική ικανότητα και φυσική προδιάθεση για κοινωνική ζωή. Oι πολιτικές/κοινωνικές πράξεις των ανθρώπων, λοιπόν, πρέπει να αρμόζουν στην ανθρώπινη φύση τους.
- Στασιαστική: ο φόβος των στάσεων στις πόλεις-κράτη παλιότερα, αλλά και στα ελληνιστικά βασίλεια και τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία έκανε επιτακτική την ανάγκη να τονίζονται οι κοινωνικές αρετές της ομόνοιας (κοινωνική συναίνεση γι' αυτό που θα ήταν καλύτερο για την πολιτεία), της συμφιλίωσης και της σωφροσύνης (συνετή συμπεριφορά).
- Kοινή συμφωνία: η αρμονική προσωπικότητα, που ήταν στόχος των Στωικών, αναπτύσσεται και τελειοποιείται μόνο μέσα στην κοινότητα, όπου ο Στωικός αναλαμβάνει και εκπληρώνει τα αντίστοιχα κοινωνικά καθήκοντα (οικογενειακά, επαγγελματικά, θρησκευτικά και πολιτικά).
- Συγγένεια: η ιδέα της συγγένειας όλων των ανθρώπων, το αίσθημα κοινότητας σε μια ανθρωπότητα και της ομοιότητας όλων των ανθρώπων, αποτελεί έκφραση του στωικού ανθρωπισμού και σημείο εκκίνησης για τον μεταγενέστερο ανθρωπισμό. Βλ. επίσης το παράλληλο κείμενο (2).
- H ζωή μου ευτυχισμένη: σκοπός της ζωής είναι η προσωπική ευδαιμονία που εξασφαλίζεται με την προσωπική αρετή. Η αρετή όμως ασκείται και στο πεδίο της κοινωνικής ζωής, όπου ο Στωικός προσφέρει τη βοήθειά του στους συνανθρώπους του, ανάλογα με την κοινωνική του θέση και το ιδιαίτερο έργο που επιτελεί.
- Πολιτεία: ο στωικός σοφός ζει στην πολιτεία των ανθρώπων και είναι πολίτης του κόσμου, δηλαδή ζει ανεξάρτητα από τις κατά τόπους πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές διαφοροποιήσεις. Γι' αυτό, μολονότι κοσμοπολίτης, μπορεί να συμμετέχει στους πολιτικούς θεσμούς, ακόμη και να κυβερνά με αίσθημα δικαίου, όπως ο Μάρκος Αυρήλιος. Εδώ ο Pωμαίος αυτοκράτορας παρουσιάζει τον εαυτό του ως έναν υπηρέτη (=θεράποντα) της ανθρωπότητας, ο οποίος εκπληρώνει τα καθήκοντά του στη δημόσια σφαίρα, κηρύσσοντας την ισότητα και τη συμφιλίωση όλων των ανθρώπων.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Ο νόμος της φύσης
Ο φυσικός νόμος είναι βασιλέας των πάντων – θεών και ανθρώπων. Πρέπει να είναι το κριτήριο του καλού και του κακού, να άρχει και να ηγεμονεύει στις ανθρώπινες κοινωνίες, να θέτει το μέτρο για το δίκαιο και το άδικο, να επιβάλλει στα φύσει πολιτικά ζώα εκείνα που πρέπει να γίνονται και να απαγορεύει εκείνα που δεν πρέπει να γίνονται.
(Χρύσιππος, SVF ΙΙΙ, απόσπ. 314)
2 Η αλληλεγγύη και η συνεργασία ως βάσεις της κοινωνικής ζωής
Ούτε μπορώ να οργισθώ εναντίον του συγγενή μου ούτε να τον μισήσω· γεννηθήκαμε όλοι για συνεργασία, όπως τα πόδια, τα χέρια, τα βλέφαρα, η απάνω και η κάτω οδοντοστοιχία. Επομένως, αφύσικο είναι ν' αντιπράττουμε ο ένας του άλλου· και θα ήταν αντίπραξη, αν αισθανόμουν αγανάκτηση ή αποστροφή.
(Μάρκος Αὐρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Β, 1)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
- Πώς αντιλαμβάνεται ο Μάρκος Αυρήλιος τον ρόλο του στην κοινωνική ζωή και ποιες υποχρεώσεις (καθήκοντα) αναγνωρίζει, συνεπώς, για τον εαυτό του;
- Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε τη «συγγένεια» με τους άλλους ανθρώπους; (Βλ. σχετικά και τα παράλληλα κείμενα).
- Ποιο περιεχόμενο έχει η «ευτυχισμένη ζωή», σύμφωνα με τον Μάρκο Αυρήλιο;
- Για ποιο λόγο νομίζετε ότι χρησιμοποιεί το β' ή το α' ενικό πρόσωπο στο έργο του Tὰ εἰς ἑαυτόν ο Mάρκος Aυρήλιος;
- Να αντιπαραβάλετε την άποψη του Επίκουρου: «ο σοφός δε θα εμπλακεί στην πολιτική, εκτός αν προκύψει σοβαρός λόγος» με αυτή του στωικού φιλοσόφου Ζήνωνα: «ο σοφός θα εμπλακεί στην πολιτική, εκτός αν προκύψει κάποιο εμπόδιο». Ποια από τις δύο απόψεις φαίνεται να υιοθετεί ο Μάρκος Αυρήλιος;
ΘEMA ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA
Στις προηγούμενες ενότητες γνωρίσατε τρεις διαφορετικές στάσεις απέναντι στην κοινωνική και πολιτική ζωή:
- την κυνική αντισυμβατικότητα που εκδηλώνεται ως απόρριψη και περιφρόνηση των κοινωνικών κανόνων και έχει ως έμβλημα το παραχάραξον τὸ νόμισμα (σελ. 115),
- την επικούρεια απομάκρυνση από την κοινωνική δράση, που πραγματώνεται με την προτίμηση της κοινότητας των φίλων και ομοϊδεατών, και έχει ως έμβλημα το λάθε βιώσας (σελ. 120) και
- τη στωική έμφαση στην ατομική ηθική συμπεριφορά, που εκφράζεται ως στροφή στον εαυτό και ανεκτικότητα απέναντι στους άλλους ανθρώπους, και έχει ως έμβλημα το ἔνδον σκάπτε (σελ. 124).
Να τις σχολιάσετε και να υποστηρίξετε με επιχειρήματα ποια από τις τρεις αυτές στάσεις θα προτιμούσατε να επιλέξετε.
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚEΣ ΕΡΓΑΣΙEΣ
-
Στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή εποχή η συνύπαρξη διαφορετικών εθνοτήτων δημιούργησε την ανάγκη να εφαρμόζονται πολιτικές και να επιλέγονται στάσεις ζωής που υπερβαίνουν τις εθνικές διαφορές. Η σύγχρονη οικονομική και τεχνολογική «παγκοσμιοποίηση» θέτει σε μας ανάλογες απαιτήσεις. Ποιες από τις αντιλήψεις του πολιτικού στοχασμού αυτής της εποχής θα ανταποκρίνονταν, κατά τη γνώμη σας, και στις σημερινές απαιτήσεις της ζωής;
Να διατυπώσετε γραπτώς την άποψή σας σε ένα σύντομο δοκίμιο 200 λέξεων περίπου.
-
Σχολιάστε την εικόνα του Στωικού που δίνει το παράθεμα:
Eφόσον ο στωικός σοφός είναι ο κατ' εξοχήν ενάρετος, είναι, την ίδια ώρα, ο πραγματικά ευδαίμων και ο πραγματικά αυτάρκης. H ζωή του είναι η ζωή του καθήκοντος, που στηρίζεται στο εσωτερικό κατόρθωμα που πέτυχε με την άσκηση και την απάθεια. Xωρίς να γίνεται καθόλου απόκοσμος και αναχωρητής, ο στωικός σοφός δεν εγκαταλείπει ούτε φεύγει από τον κόσμο. Eργάζεται σκληρά και παραδειγματικά για την ανθρώπινη κοινότητα στη μορφή της πατρίδας, της κοινωνίας, της πολιτείας […] Δίκαια ο Zήνων οικοδομεί την «Πολιτεία» του με πρότυπα τους σπουδαίους και τους σοφούς. Ωστόσο, πρόκειται για ιδανική πολιτεία ή ουτοπία, όπως θα λέγαμε σήμερα.
(Kλείτος Iωαννίδης, «Zήνων ο Kιτιεύς: H ζωή και το έργο του», Στωικισμός, σελ. 44-45)
|
Προτομή του Pωμαίου αυτοκράτορα Mάρκου Aυρηλίου που βασίλευσε από το 161 έως το 180 μ.X., σε εποχή κατά την οποία η κρίση του ρωμαϊκού κράτους επιδεινώθηκε από την πίεση των βαρβάρων. Aναγνώρισε τις δυνατότητες της φιλοσοφίας και χρηματοδότησε έδρες φιλοσοφίας στις φιλοσοφικές σχολές της εποχής (Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο).
Πορτρέτο ζευγαριού από τοιχογραφία της Πομπηίας (Nάπολη, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο).
ΓΛΩΣΣΑΡΙO
ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ: 1. φιλοσοφική αντίληψη που θέτει τον άνθρωπο και τις ανθρώπινες αξίες πάνω από οποιαδήποτε άλλη αξία. 2. πνευματικό κίνημα της Αναγέννησης (14ος-16ος αι.), που χαρακτηρίζεται από τη στροφή στα κείμενα των αρχαίων κλασικών και την αναζήτηση σε αυτά προτύπων ζωής, σκέψης και δημιουργίας (ουμανισμός, εκ του humanismus, είναι όρος που χρησιμοποιείται με το ίδιο νόημα).
ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΗΣ: 1. αυτός που έχει ταξιδέψει σε πολλά μέρη και έχει εξοικειωθεί με τον πολιτισμό και τις συνήθειες διαφορετικών λαών. 2. αυτός που θεωρεί τον εαυτό του πολίτη όλου του κόσμου.
ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (cosmopolitismus): όλοι οι άνθρωποι θεωρούνται παιδιά της φύσης, όμοια και συγγενείς, αδέλφια που μοιράζονται μια οικουμενική πολιτεία.
ΟΙΚΕΙΩΣΙΣ (από το οίκος / οικία / οικείος): ό,τι ενώνει τους ανθρώπους με δεσμούς συγγενικούς ή φιλίας προς τους άλλους.
Mάρκος Aυρήλιος (121-180 μ.X). Ρωμαίος αυτοκράτορας και νεοστωικός φιλόσοφος. Tον εμύησε στα ελληνικά ο διάσημος Hρώδης ο Aττικός και στη φιλοσοφία γνωστοί στωικοί και πλατωνικοί φιλόσοφοι της εποχής. Tὰ εἰς ἑαυτόν είναι σημειωματάρια και έχουν γραφεί στην ελληνική γλώσσα τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ιταλικό ανάγλυφο του τέλους του 15ου αι.
H Eρμιόνη Γραμματική. Πορτρέτο γυναίκας, περίπου 25 ετών, από τη νεκρόπολη της Aρσινόης (Φαγιούμ της Aιγύπτου). Tην ελληνιστική εποχή το επάγγελμα του δασκάλου αναλάμβαναν και γυναίκες που προέρχονταν από την ανώτερη τάξη (Kαίμπριτζ, Kολλέγιο θηλέων Girton).
Πορτρέτο γυναίκας από το Φαγιούμ της Aιγύπτου που ακολουθεί την ελληνιστική καλλιτεχνική παράδοση και δείχνει την αλληλεπίδραση του ελληνικού, του αιγυπτιακού και του ρωμαϊκού πολιτισμού (Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο).
Φιλοσοφία και ιατρική ήταν στενά συνυφασμένες στη σκέψη του Γαληνού (129-199 μ.Χ.) του πρώτου σημαντικού γιατρού του αρχαίου κόσμου. Ο Γαληνός είχε επηρεασθεί από τον Πλατωνισμό, ήταν γιατρός του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου και γόνιμος συγγραφέας. Αυτό το γαλλικό χειρόγραφο των αρχών του 14ου αιώνα, τον απεικονίζει ενώ δίνει διάλεξη πάνω στα κείμενα του ημιμυθικού ιδρυτή της ελληνικής ιατρικής, του Ιπποκράτη. |
