Η εκπαίδευση των «φυλάκων» και ο έλεγχος της ποίησης

[Σωκράτης:] Πρώτη μας δουλειά¹, λοιπόν, καθώς φαίνεται, θα είναι να επιβλέπουμε εκείνους που φτιάχνουν τους μύθους², και ό,τι καλό φτιάξουν, να το εγκρίνουμε, ενώ τα άλλα να τα πετάμε. Κι ό,τι θα εγκρίνουμε, να πείθουμε τις παραμάνες και τις μανάδες να το λένε στα παιδιά και να τους πλάθουν τις ψυχές³ με αυτούς τους μύθους πολύ περισσότερο απ' ότι τους πλάθουν τα σώματα με τα χέρια τους⁴ κι όσο γι' αυτό που λένε τώρα στα παιδιά, είναι τα πιο πολλά για πέταμα […] Αυτούς [τους μύθους], είπα, που μας έλεγαν ο Ησίοδος κι ο Όμηρος⁵ και οι άλλοι ποιητές. Αυτοί έπλεκαν μυθικές διηγήσεις ψεύτικες⁶ και τις έλεγαν στους ανθρώπους και τις λένε και τώρα.
[Aδείμαντος:] Ποιους μύθους εννοείς, είπε, και τι κακό βρίσκεις σ' αυτούς;
[Σωκράτης:] Αυτό που πρωτίστως και κυρίως πρέπει να κατακρίνει κανείς, ιδίως όταν το ψέμα είναι και κακοφτιαγμένο⁷.
[Aδείμαντος:] Έχεις να παράδειγμα;
[Σωκράτης:] Όταν λόγου χάριν κάποιος, με όσα λέει, παρουσιάζει άσχημα ό,τι σχετίζεται με τους θεούς και τους ήρωες, δηλαδή ποιας λογής είναι αυτοί, σαν τον ζωγράφο⁸ που όσα ζωγραφίζει δεν έχουν καμιά ομοιότητα⁹ με αυτό που θέλει να ζωγραφίσει.

1. Πρώτη μας δουλειά: στην Πολιτεία, το έργο του Πλάτωνα στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί, ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του επιχειρούν να ιδρύσουν νοερά μια ιδανική και δίκαιη πόλη, την Καλλίπολη, η οποία απαρτίζεται από τρεις κοινωνικές τάξεις: τους φύλακες-βασιλείς (που είναι φιλόσοφοι και θα διοικούν την πόλη), τους επίκουρους (που βοηθούν τους φύλακες στο έργο φύλαξης της πόλης) και τους δημιουργούς (αγρότες, τεχνίτες, μεταπράτες).
   
2. Να επιβλέπουμε εκείνους που φτιάχνουν τους μύθους: να ασκούν δηλαδή ένα είδος λογοκρισίας, που σκοπό έχει να προστατεύει τους νέους από τις κακές και ψυχοφθόρες επιδράσεις της μυθοπλασίας. Ο μύθος, λαϊκή φανταστική αφήγηση, που δεν ακολουθεί τους κανόνες της λογικής, βοηθούσε τον άνθρωπο της εποχής να κατανοήσει τον κόσμο στην ολότητά του. Ο μύθος συνδέεται με την παραβολή, την αλληγορία και με τις εικόνες.
   
3. Πλάθουν τις ψυχές: ο Πλάτων είναι ο πρώτος στοχαστής που υποστηρίζει με συστηματικό τρόπο ότι η εκπαίδευση συνίσταται στην καλλιέργεια του ήθους, δηλαδή του χαρακτήρα των νέων
   .
4. Πλάθουν τα σώματα με τα χέρια τους: στους Νόμους, το εκτενέστερο και τελευταίο έργο του Πλάτωνα, αυτός επισημαίνει ότι η αγωγή των παιδιών αρχίζει από τη νηπιακή ηλικία με τον θηλασμό και την κίνηση. Γι' αυτό οι μανάδες και οι παραμάνες κουνούν συνεχώς τα παιδιά στην αγκαλιά τους και, μάλιστα, συχνά τραγουδώντας κάποιο νανούρισμα. Έτσι, με την κίνηση, τον χορό και τη μουσική, τα παιδιά ηρεμούν και διώχνουν από την καρδιά τους τον φόβο και την ανησυχία.
5. Ο Ησίοδος και ο Όμηρος: οι αρχαίοι εκτιμούσαν πολύ τον Ησίοδο και τον Όμηρο. Η ανάγνωση και η απομνημόνευση αποσπασμάτων από τα ομηρικά έπη και τα έργα του Hσιόδου ανήκαν στη βασική εκπαίδευση των παιδιών.
6. Μυθικές διηγήσεις ψεύτικες: ο Σωκράτης προτείνει να απαγορεύονται οι ιστορίες που έχουν κακή ηθική ή θρησκευτική επίδραση στους νέους.
7. Ψέμα κακοφτιαγμένο: κατακρίνει εδώ ο Σωκράτης τις ιστορίες που παρουσιάζουν τους θεούς να μαλώνουν ή να αλλάζουν μορφή και όσα έργα τέχνης εντείνουν τα ανθρώπινα πάθη. Η επίμονη αναζήτηση της γνώσης και της αλήθειας εκ μέρους του Πλάτωνα τον οδηγεί στην αυστηρή κριτική την οποία ασκεί στη μυθοπλασία.
8. Σαν τον ζωγράφο: ο Πλάτων παρομοιάζει την ποίηση με τη ζωγραφική. Οι τέχνες αυτές είχαν δώσει λαμπρά δείγματα στην εποχή του, όπως τις τραγωδίες ή τα ζωγραφισμένα ανάγλυφα του Παρθενώνα και τις αγγειογραφίες στα περίφημα αττικά αγγεία.
9. Όσα ζωγραφίζει… ομοιότητα: για τον Πλάτωνα όλες οι τέχνες είναι μιμητικές, δηλαδή αναπαράγουν το νοητό πρότυπο, την ιδέα, με εικόνες και λέξεις. Στο 10ο βιβλίο της Πολιτείας ο Πλάτων κατηγορεί τη μίμηση, γιατί θεωρεί ότι αυτή οδηγεί τους νέους ανθρώπους σε κακές συνήθειες και σε απρεπή γλώσσα.

1. Ποια είναι η γνώμη του Πλάτωνα για τους μύθους και τα παραμύθια; Mε ποια επιχειρήματα ο Πλάτων αιτιολογεί την αρνητική κριτική εναντίον των μεγάλων ποιητών-δασκάλων του παρελθόντος; Νομίζετε πως οι απόψεις του θα εύρισκαν σύμφωνους πολλούς από τους συγχρόνους του;
   
2. Mε ποιον τρόπο οι μύθοι θα μπορούσαν να υπηρετήσουν την παιδεία της «ιδανικής» πολιτείας του Πλάτωνα;
3. Στα παράλληλα κείμενα (2) και (3) παρουσιάζονται κάποιες απόψεις του Πλάτωνα για τις τέχνες. Πώς μπορούν να κριθούν σε σχέση με την εποχή του αλλά και με τη σύγχρονη πραγματικότητα;
    

1. Μερικοί υποστηρίζουν πως οι απόψεις του Πλάτωνα για την τέχνη μπορούν να παραβιάσουν την ελευθερία της έκφρασης. Απαντήστε στα παρακάτω ερωτήματα:
   1. Νομίζετε ότι η ελευθερία της έκφρασης είναι δικαίωμα;
   2. Yπάρχουν όρια σε αυτό το δικαίωμα;
   3. Μπορούν τα λόγια του Σωκράτη και του Πλάτωνα να δημιουργήσουν συνθήκες αναστολής του δικαιώματος αυτού;
   4. Πώς θα απαντούσε ο Σωκράτης και ο Πλάτων στις κριτικές αυτές παρατηρήσεις;
      
2. Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Σωκράτης, απευθυνόμενος στον ποιητή Ίωνα, που ήταν διάσημος ραψωδός συνηθισμένος να εμφανίζεται μπροστά σε ακροατήρια αποτελούμενα από 20.000 και πλέον θεατές και να τα συναρπάζει με την τέχνη του, υποστηρίζει ότι οι ποιητές δεν κατέχουν πραγματική γνώση, αλλά μόνο ένα θεϊκό χάρισμα που γοητεύει τα πλήθη. Μπορείτε να βρείτε αναλογίες με σημερινές εκδηλώσεις της τέχνης (συναυλίες, κινηματογραφικές ταινίες, θεατρικές παραστάσεις κ.ά.);

Σύγχρονοι διανοητές έχουν επισημάνει το γεγονός ότι ο άνθρωπος σήμερα, στην προσπάθειά του να ξεπεράσει τους παλιούς μύθους, δημιουργεί διαρκώς νέους. Προσπαθήστε να βρείτε παραδείγματα νέων μύθων που μεταδίδονται και καθιερώνονται μέσα από σύγχρονες μορφές αφήγησης, όπως το μυθιστόρημα, οι κινηματογραφικές ταινίες, οι επιστημονικές έρευνες, ο κόσμος της κατανάλωσης και της διασκέδασης. Έχουν επηρεάσει κάποιοι απ' αυτούς τις συνήθειες και τη συμπεριφορά σας;