1 O Σωκράτης και η εποχή του

Ο Σωκράτης ήταν Aθηναίος πολίτης. Έζησε από το 470/469 ως το 399 π.Χ., δηλαδή την εποχή που η Αθήνα ήταν σε μεγάλη υλική και πνευματική ακμή. Στην ώριμη ηλικία του είχε αποκτήσει τη φήμη του σοφού. Στον στενό κύκλο των μαθητών του ανήκαν γνωστά ονόματα της αθηναϊκής αριστοκρατίας, όπως ο Αλκιβιάδης, ο Χαρμίδης, ο Κριτίας. Ο ίδιος δεν ήταν πλούσιος ούτε είχε αριστοκρατική καταγωγή. Δεν έδινε σημασία στην εμφάνισή του, ήταν άσχημος, αλλά η προσωπικότητά του ήταν γοητευτική. Ο Σωκράτης έμεινε μακριά από την πολιτική, στις συζητήσεις του όμως με τους νέους μιλούσε πάντοτε για τον ρόλο των πολιτικών στη ζωή της πόλης.

Μετά την πτώση των Τριάκοντα τυράννων το 403 π.Χ. και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ο Σωκράτης οδηγήθηκε σε δίκη εξαιτίας της καταγγελίας τριών συμπολιτών του με τις κατηγορίες: (1) ότι δεν αναγνωρίζει τους θεούς της πόλης και εισάγει «καινά δαιμόνια», δηλαδή νέους θεούς, και (2) ότι μετατρέπει τον αδύναμο λόγο σε ισχυρό, όπως οι Σοφιστές, και διαφθείρει με τις ιδέες του τους νέους. Η Απολογία, έργο που έγραψε ο μαθητής του Πλάτων, δείχνει με ποιον τρόπο ο Σωκράτης αρνείται αυτές τις κατηγορίες και υπερασπίζεται τον εαυτό του. Καταδικάστηκε σε θάνατο και προτίμησε να πεθάνει στη φυλακή πίνοντας το κώνειο, παρά να διαπράξει αδικία, δραπετεύοντας και παραβαίνοντας τους νόμους της πατρίδας του.

2 O Σωκράτης και η φιλοσοφία

Ο Σωκράτης υπήρξε κορυφαία μορφή στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας. Ήταν αυτοδίδακτος, δε δίδαξε συστηματικά ούτε ίδρυσε σχολή και δεν έπαιρνε χρήματα. Eίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ασχολήθηκε συστηματικά με την ηθική, προσπαθώντας να εξετάσει με ποιον τρόπο πρέπει να ζούμε. Πρότεινε ένα ιδεώδες φιλοσόφου που είναι αφιερωμένος στην καλλιέργεια της ψυχής και στον διαρκή αυτοέλεγχο. Με αυτόν η φιλοσοφία στρέφεται στη μελέτη του ανθρώπου και γίνεται ανθρωποκεντρική. O άνθρωπος στρέφεται από έξω προς τα μέσα, από την εξέταση της φύσης και του κόσμου προς την ψυχή και τον νου του. H αυτοσυνειδησία είναι σκοπός της ζωής και της ηθικής του Σωκράτη.

Ο Σωκράτης ανήκει στο ίδιο διανοητικό ρεύμα με τους Σοφιστές, ωστόσο θεωρείται βασικός αντίπαλός τους, αφού δίδασκε ότι υπάρχει αλήθεια με γενικό κύρος, ενώ σε κάθε ευκαιρία τόνιζε την αξία των ηθικών αρετών και προσπαθούσε να ορίσει την αρετή.

3 Η σωκρατική μέθοδος και η ανάγκη του ορισμού

Ο Σωκράτης δίδασκε με τον διάλογο. Η φιλοσοφική μέθοδος που χρησιμοποιούσε ήταν η διαλεκτική, τρόπος συζήτησης ενός θέματος με ερωτήσεις και απαντήσεις, που στηριζόταν στην ανταλλαγή σύντομων λόγων, ορισμών και επιχειρημάτων, και αποσκοπούσε στη διατύπωση γενικών θέσεων. Η σωκρατική διαλεκτική ήταν μια μέθοδος ελεγκτική, με την οποία εξέταζε τους άλλους για ηθικά και πολιτικά ζητήματα. Στόχευε όχι μόνο στην ανακάλυψη της αλήθειας αλλά και στη διερεύνηση ποικίλων θεμάτων (ηθικών, πολιτικών, κοινωνικών) και στην αγωγή των συνομιλητών. Η συζήτηση γινόταν στην αγορά της Αθήνας, στα γυμναστήρια, στις παλαίστρες και στους περιπάτους, στα συμπόσια και σε μέρη όπου συγκεντρώνονταν κυρίως νέοι. Στις φιλοσοφικές του συζητήσεις, που στηρίζονταν στον ζωντανό διάλογο, ο Σωκράτης προσποιούταν ότι δε γνωρίζει αλλά ενδιαφέρεται να μάθει. Η προσποίηση άγνοιας λέγεται σωκρατική ειρωνεία. Η μέθοδος επίσης που χρησιμοποιούσε, προσπαθώντας να κεντρίσει τον συνομιλητή του με ερωτήσεις, ώστε να ανακαλύψει τις γνώσεις που είχε μέσα του, λέγεται μαιευτική, επειδή, όπως η μαία μητέρα του, διευκόλυνε τη γέννηση της κριτικής επισκόπησης. O ίδιος παρομοίαζε τον εαυτό του με την αλογόμυγα, γιατί με τη μέθοδο διδασκαλίας του γεννούσε την αμφιβολία και την απορία στους συνομιλητές του.

Ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που έθεσε ερωτήματα της μορφής «τι είναι χ;» –όπως τι είναι ανδρεία, τι είναι δικαιοσύνη, τι είναι ευσέβεια, τι είναι αρετή– και αντιλήφθηκε την αξία του ορισμού των εννοιών. Η περιγραφή π.χ. της ανδρείας πρέπει να παρέχει ένα «πρότυπο» αναφοράς, μια μοναδική «μορφή» ή «χαρακτήρα» (εἶδος, ἰδέα) που μοιράζονται όλοι οι ανδρείοι άνθρωποι. Επιδιώκοντας να ορίσει τις ηθικές έννοιες στηριζόταν στην πεποίθηση ότι η αρετή είναι γνώση και διδάσκεται.

4 Πώς γνωρίζουμε τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη;

Ο Σωκράτης δεν έγραψε ο ίδιος τίποτε. H προσωπικότητα και το έργο του είναι γνωστά σ' εμάς μέσα από το έργο τεσσάρων αρχαίων συγγραφέων, του Αριστοφάνη, του Ξενοφώντα, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης διακωμώδησε τον Σωκράτη σε κωμωδίες του, περιστασιακά στους Βατράχους και, ως κύριο πρόσωπο, στις Νεφέλες. Ο Ξενοφών έγραψε έργα, όπως τα Απομνημονεύματα, το Συμπόσιο και την Απολογία Σωκράτους με σκοπό να υπερασπίσει τον Σωκράτη από τις κατηγορίες που είχαν διατυπωθεί εναντίον του κατά τη διάρκεια της ζωής του και μετά τον θάνατό του. Η σπουδαιότερη πηγή ωστόσο για το έργο του Σωκράτη είναι οι διάλογοι του Πλάτωνα, όπου η προσωπικότητα και οι φιλοσοφικές του απόψεις παρουσιάζονται με τον πιο γλαφυρό τρόπο. Ο Αριστοτέλης, επίσης, αναφέρεται αρκετές φορές μέσα στα έργα του στις φιλοσοφικές απόψεις του Σωκράτη. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αριστοτέλη είχε δημιουργηθεί ένα ολόκληρο λογοτεχνικό είδος «σωκρατικών λόγων», όμως δε σώζεται σχεδόν κανένας από αυτούς.

5 Ο Πλάτων και η εποχή του

Γεννημένος στην Αθήνα το 427 π.Χ., ο Πλάτων καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια και έζησε στα παιδικά του χρόνια τις τελευταίες μέρες του μεγαλείου της Αθήνας του Χρυσού αιώνα του Περικλή. Μορφώθηκε με προσοχή και επιμέλεια. Χαρισματική προσωπικότητα, με εξαιρετικά πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα, ήταν προικισμένος με ποιητική και καλλιτεχνική διάθεση. Μυήθηκε στη φιλοσοφία στη νεανική του ηλικία και ενηλικιώθηκε με την επιθυμία να δημιουργήσει μια καλύτερη πολιτική οργάνωση από αυτήν που είχε γνωρίσει επί των Τριάκοντα τυράννων αλλά και στην περίοδο της δημοκρατίας. Για τον λόγο αυτόν άρχισε να συναναστρέφεται στην αγορά άλλους νεαρούς αριστοκράτες, που σχετίζονταν με τον Σωκράτη, τον οποίο γνώρισε σε ηλικία 20 ετών και τον θαύμαζε ως δημιουργό ενός είδους φιλοσοφικής αμφιβολίας αλλά και ως πρότυπο φιλοσόφου.

Πιστός μαθητής του Σωκράτη πληγώθηκε από τον τραγικό και άδικο θάνατό του (399 π.Χ.). Πικραμένος από το γεγονός αυτό εγκατέλειψε την Αθήνα και έζησε για ένα διάστημα στα Μέγαρα, κοντά στον φιλόσοφο Ευκλείδη τον Mεγαρέα. Επέστρεψε στην Αθήνα, όπου έμεινε μέχρι το 390 π.Χ. Kατόπιν ταξίδεψε για να ικανοποιήσει τις πνευματικές του ανησυχίες στην Αίγυπτο, όπου εντυπωσιάστηκε από το πολίτευμα και τους σταθερούς πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς της χώρας αυτής, στην Κυρήνη της Λιβύης και στην Κάτω Ιταλία (389 π.Χ.), όπου πλούτισε τις γνώσεις του στη γεωμετρία κοντά στον διάσημο μαθηματικό Θεόδωρο και ήρθε σε επαφή με τους Πυθαγόρειους. Επισκέφτηκε επίσης τη Σικελία, όπου φιλοξενήθηκε στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου A' και απέκτησε την εμπειρία ενός τυραννικού πολιτεύματος. Το 388 π.Χ. επέστρεψε στην Αθήνα.

6 Ο Πλάτων και η πολιτική

Ο Πλάτων δε θέλησε να αναμειχθεί ενεργώς στην πολιτική. Δε συμπαθούσε τη δημοκρατία, όπως λειτουργούσε στην εποχή του, και διαφώνησε με τις αυθαιρεσίες των Τριάκοντα τυράννων. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας δεν αναμείχθηκε στην πολιτική, γιατί θεωρούσε ότι έπρεπε να εξυγιανθεί η πολιτική ηγεσία. Προσπάθησε όμως να πραγματοποιήσει τις πολιτικές του ιδέες για την οργάνωση μιας πολιτείας κάτω από έναν σώφρονα άρχοντα, που θα είναι φιλόσοφος, στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Πιστεύοντας πως, αν οι πολιτικοί ηγέτες γίνουν φιλόσοφοι ή αν οι φιλόσοφοι γίνουν πολιτικοί ηγέτες, θα διοικούνται σωστά οι κοινωνίες, έκανε άλλα δύο ταξίδια στις Συρακούσες (το 367 π.Χ. και το 362 π.Χ.), έπειτα από πρόσκληση του Διονυσίου Β', γιου του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου Α', ο οποίος μετά τον θάνατο του πατέρα του, και κατά προτροπή του θείου του Δίωνα, τον ήθελε για δάσκαλο και σύμβουλο. Δεν κατόρθωσε όμως να εφαρμόσει εκεί τις ιδέες του για ένα ιδανικό και άριστο πολίτευμα, αφού ο Διονύσιος κατά προτροπή τυραννόφιλων, εξόρισε τον Δίωνα και ανάγκασε τον Πλάτωνα να επιστρέψει στην Aθήνα. Στην Πολιτεία, το σημαντικότερο έργο του, κάνει λόγο για μια νέα πολιτική κοινότητα, που θα έχει ένα τέλειο πολίτευμα, και προβληματίζεται σχετικά με το μέλλον της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. O Πολιτικός και οι Νόμοι, έργα που γράφτηκαν στο τέλος της ζωής του, περιέχουν επίσης πολιτικές υποδείξεις οι οποίες είναι περισσότερο ρεαλιστικές.

Ο Πλάτων κατατάσσει τις ατελείς πολιτείες σε τέσσερις κατηγορίες, με βάση την εσωτερική τους δομή, και τις παραθέτει σε σχέση με την ιδανική πολιτεία που επινοεί: τιμοκρατία (η Πολιτεία της ανδρείας και της τιμής), ολιγαρχία (η Πολιτεία του χρήματος και της φιλαργυρίας), δημοκρατία (η Πολιτεία της αταξίας και της αυθαιρεσίας) και, τέλος, τυραννία (η πλήρως διεστραμμένη Πολιτεία του φόβου και του εγκλήματος). Η τέλεια Πολιτεία είναι εκείνη, που σε κρατικό και ατομικό επίπεδο, κυβερνάται από τον Λόγο και σκοπεύει στο Αγαθό. Οι ατελείς πολιτείες διατηρούν ίχνη αρετής και δικαιοσύνης, η τέλεια πολιτεία ενώνει όλες τις αρετές που συνθέτουν τη δικαιοσύνη.

7 Η ίδρυση της πλατωνικής Ακαδημίας

Το 387 π.Χ. ο Πλάτων επέστρεψε από το πρώτο ταξίδι του στη Σικελία και αγόρασε μια έκταση γης, κοντά στον Κολωνό. Eκεί ίδρυσε την Ακαδημία, την πρώτη φιλοσοφική σχολή ανωτέρων σπουδών (αντίστοιχη προς τα σημερινά πανεπιστήμια), την οποία διηύθυνε μέχρι τον θάνατό του (347 π.Χ.). Στην Ακαδημία διδάσκονταν η αστρονομία, τα μαθηματικά και η φιλοσοφία. Σ' αυτήν υπήρχε η επιγραφή μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω, η οποία αναδεικνύει το ενδιαφέρον του για τη μαθηματική εκπαίδευση, που αποτελούσε σημαντική προετοιμασία για την κατανόηση της ιδέας του Aγαθού. Ο Αριστοτέλης, ο πιο διάσημος μαθητής του, έζησε στην Aκαδημία δέκα χρόνια και ίδρυσε στη συνέχεια δική του σχολή, το Λύκειο. Aργότερα, ο Επίκουρος και οι πρώτοι Στωικοί ίδρυσαν τις δικές τους φιλοσοφικές σχολές στην Aθήνα. Όλες αυτές οι σχολές έκλεισαν το 529 μ.X. με διάταγμα του αυτοκράτορα Iουστινιανού.

8 Οι πλατωνικοί διάλογοι

Το έργο του Πλάτωνα διασώζεται σε 42 διαλόγους, 13 επιστολές και μια συλλογή Όρων. Ένα μέρος από αυτό είναι νόθο. Μόνο 36 διάλογοι θεωρούνται γνήσιοι. Οι διάλογοι καταγράφουν συζητήσεις και ποικίλλουν όσον αφορά στην έκταση και τη μορφή. Ο λόγος σ' αυτούς είναι κομψός και ευέλικτος, έχουν τη μορφή δραματοποιημένων συζητήσεων και φανερώνουν την επίδραση της δραματουργίας της εποχής. Διακρίνονται σε πρώιμους, μέσους και ύστερους. Ο Σωκράτης κατέχει εξέχουσα θέση σχεδόν σε όλους τους διαλόγους, ενώ στους Νόμους δεν εμφανίζεται καθόλου. Σε ορισμένους (Τίμαιος, Σοφιστής, Πολιτικός) παραχωρεί τη θέση του σε κάποιον άλλο φιλόσοφο. Οι πρώιμοι διάλογοι (Κρίτων, Λάχης) και ο απολογητικός λόγος του Σωκράτη (Ἀπολογία Σωκράτους) είναι σύντομοι, δεν καταλήγουν σε συμπεράσματα και εκθέτουν τις ηθικές αντιλήψεις του Σωκράτη.

H συγγραφή φιλοσοφικών κειμένων σε μορφή διαλόγου γίνεται για πρώτη φορά από τον Πλάτωνα. Οι διάλογοι συνιστούν μια νέα λογοτεχνική μορφή αντιμετώπισης θεμάτων που πριν γινόταν από τους ποιητές. Για τον Πλάτωνα η φιλοσοφία είναι «μελέτη θανάτου» και «γνώση του όντως όντος», του άφθαρτου και αιώνιου.

9 Η επίδραση και η επικαιρότητα της σωκρατικής – πλατωνικής φιλοσοφίας

Έχει λεχθεί πως όλη η φιλοσοφία μετά τον Πλάτωνα είναι υποσημειώσεις στο έργο του. Η πλατωνική φιλοσοφία επηρέασε τις Σχολές των Νεοπλατωνικών, κατά την ύστερη αρχαιότητα, ενώ με τις συριακές και αραβικές μεταφράσεις άσκησε επίδραση στην αραβική και δυτική φιλοσοφία. Στην εποχή της Αναγέννησης ιδρύθηκε στη Φλωρεντία η Πλατωνική Aκαδημία. Tο ενδιαφέρον για τις πλατωνικές μελέτες αναζωπυρώθηκε τον 18o και τον 20ό αιώνα. Πράγματι, τα πλατωνικά έργα προσελκύουν μέχρι σήμερα το ενδιαφέρον των φιλοσόφων, διατηρούν τη ζωντάνια τους και προβληματίζουν με τις ιδέες και τα φιλοσοφικά μηνύματα που περιέχουν.