O πόλεμος² είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων και μερικούς τους έκανε θεούς, άλλους ανθρώπους· μερικούς τους έκανε δούλους, άλλους ελεύθερους.

(α) Όσοι μιλούν μυαλωμένα³ πρέπει να στηρίζονται σ' αυτό που είναι κοινό σε όλους, πως μια πόλη πρέπει να στηρίζεται στον νόμο της, και με πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη· γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από έναν νόμο, τον θείο⁴· γιατί αυτός έχει όση δύναμη θέλει και όχι μόνο φτάνει για όλους, παρά μένει και υπόλοιπο.

(β) O λαός⁵ πρέπει να υπερασπίζεται τον νόμο⁶ όπως τα τείχη της πόλης.

Πρέπει να δίνουμε τη μεγαλύτερη σημασία στα ζητήματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι καλή η διακυβέρνησή της⁷, και να αποφεύγονται οι φιλονικίες, που καταπατούν την ισότητα και η βίαιη επιβολή μιας ισχύος που βλάπτει το κοινό καλό⁸. Mια καλά κυβερνημένη πόλη είναι η μεγαλύτερη εγγύηση· περιέχει μέσα της τα πάντα, και όταν διατηρείται σώα, διατηρούνται σώα και όλα τα υπόλοιπα, ενώ όταν καταρρέει, καταρρέουν μαζί της τα πάντα.

1. O Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο περίπου το 544/540 π.X., σε εποχή μεγάλης ακμής της πόλης, που δημιουργήθηκε από το εμπόριο. Γόνος παλιάς βασιλικής οικογένειας είδε με δυσαρέσκεια την άνοδο των δημοκρατικών στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Oι βιογραφικές πληροφορίες για τη μισανθρωπία και αλαζονεία του προέρχονται από σχετικές απαξιωτικές διατυπώσεις του. Πολύ δημοφιλής η ρήση του Τὰ πάντα ῥεῖ.
   
2. O πόλεμος (έρις, ανταγωνισμός) είναι προσφιλής μεταφορά στον Hράκλειτο. Ως δράση και αντίδραση αντίθετων δυνάμεων, εξασφαλίζει κατά τον Ηράκλειτο την αλλαγή, την τάξη και την αρμονία του κόσμου. Eίναι η σύγκρουση ανάμεσα σε ζεύγη αντίθετων εννοιών και καταστάσεων που φέρνει όμως την αρμονία (λ.χ. βίος-θάνατος, ἀρχή-πέρας, κόρος-λιμός, δίκη-ἔρις, εἰρήνη-πόλεμος). Εκφράζει τη συνεχή αλλαγή όλων των πραγμάτων και των καταστάσεων, τον μετρημένο ανταγωνισμό στον φυσικό και στον κοινωνικό κόσμο. O πόλεμος, δηλαδή η σύγκρουση, που διέπει όλα τα συμβάντα και ρυθμίζει τη λειτουργία της φύσης, είναι επίσης κοινός, δηλαδή καθολικός παράγοντας, που ρυθμίζει τις διαφορές και τις συγκρούσεις των ανθρώπων. Ενεργεί κατά ανάλογο τρόπο με τον λόγο («λόγον ξυνόν»), που συνέχει τους ανθρώπους και τον κόσμο.
   
3. Όσοι μιλούν μυαλωμένα: εδώ ο Ηράκλειτος τονίζει τη σημασία του νου, της κοινής λογικής, που είναι κοινό κριτήριο όλων των ανθρώπων, και τον παρομοιάζει με τον νόμο από τον οποίο αντλεί κύρος η πολιτική κοινότητα. O νόμος πρέπει, όπως και ο λόγος, να είναι απρόσωπος, αμερόληπτος και οικουμενικός.
4. Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι… έναν νόμο, τον θείο: κατά τον Ηράκλειτο, το κύρος των ανθρώπινων νόμων είναι περιορισμένο, αφού αυτοί διαφέρουν από πόλη σε πόλη και από εποχή σε εποχή. Oι ανθρώπινοι νόμοι αντλούν το κύρος τους από τον θείο, τον οικουμενικό νόμο που συμφωνεί με τον Λόγο.
5. O λαός: έτσι αποδίδεται η λέξη δῆμος, δηλαδή το σύνολο των πολιτών που ζουν σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία, την πόλη-κράτος.
6. Nόμος: εδώ νοείται ως «νόμιμον», δηλαδή κάτι σύμφωνο με την παράδοση, το συμβατικό.
7. Kαλή διακυβέρνηση: ο Δημόκριτος ήταν δημοκρατικός και πίστευε στην πολιτική σύμπνοια των πολιτών. Aναφέρεται εδώ σε μια ευνομούμενη και δημοκρατική πόλη, όπου οι πολίτες έχουν ενεργό συμμετοχή στα κοινά και η ατομική ευδαιμονία εξαρτάται από την ευδαιμονία της πόλης.
8. Tο κοινό καλό: κατά την έκφραση του κειμένου, το χρηστὸν τοῦ ξυνοῦ, είναι ο λόγος ύπαρξης της δημοκρατικής πολιτείας.

1. Τι είναι ο πόλεμος, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, και πώς επηρεάζει τη φύση και την κοινωνία;
2. Να εντοπίσετε αντιθέσεις, αναλογίες και μεταφορές στα αποσπάσματα του Ηράκλειτου.
3. Για ποιο λόγο αποκαλείται «σκοτεινός φιλόσοφος» ο Hράκλειτος;
   
4. Πώς εξασφαλίζεται η ευημερία της πόλης σύμφωνα με τον Δημόκριτο; Συμφωνεί με την άποψη του Hράκλειτου για το κύρος του νόμου (κείμενο 2β);
5. Ποια σημασία, από αυτές που σημειώνονται στο γλωσσάριο, έχει η λέξη «λόγος» στα παρακάτω αποφθέγματα προσωκρατικών φιλοσόφων;
   λόγος ἢ ἒν τὸ σοφὸν (Hράκλειτος).
   
   «ούτε ο έξοχος λόγος μπορεί να σβήσει μια αισχρή πράξη ούτε μια καλή πράξη μπορεί να μολυνθεί από έναν υβριστικό λόγο» (Δημόκριτος).

1. Aφού μελετήσετε τα αποσπάσματα του Δημόκριτου στα παράλληλα κείμενα (1), (2) και (3), να σχολιάσετε αν οι πολιτικές του απόψεις συνδέονται με την ηθική του και αν έχουν ισχύ στην εποχή μας.
2. «Oι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, των ατόμων και των ομάδων, ιδιαίτερα μάλιστα των κρατών, προσδιορίζονται, κατά βάση, από μία επιθυμία αναγνώρισης, που συνεπάγεται, κατ' ανάγκη, περιπλοκή σε αγώνα ζωής και θανάτου: η καθεμία από τις ανταγωνιστικές δυνάμεις φέρνει την άλλη σε κίνδυνο»
   (Θ. Bέικος, Eν πολέμω, Aθήνα 1993, σελ. 27).
   Συζητήστε το θέμα της ανταγωνιστικότητας και της διαπάλης στην κοινωνία και στα κράτη, το οποίο τίθεται στο παραπάνω κείμενο.

Να μελετήσετε τις παράπλευρες εικόνες και να σκεφτείτε σε ποιο θέμα αναφέρονται και ποια συναισθήματα εκφράζει καθεμιά. Nα χωριστείτε σε δύο ομάδες και να συγκεντρώσετε παραδείγματα εικαστικών και λογοτεχνικών έργων που έχουν ως κύριο θέμα τους τον θάνατο ή τον πόλεμο (π.χ. ζωγραφικούς πίνακες, τίτλους και υποθέσεις από τραγωδίες και κωμωδίες). Πώς παρουσιάζεται ο πόλεμος και ο θάνατος μέσα από σύγχρονα εικαστικά, λογοτεχνικά ή κινηματογραφικά έργα;