Το ταξίδι της μουσικής στον 20ο αι.

Λέξεις-κλειδιά: ατονική μουσική, δωδεκαφθογγισμός, σειραϊσμός, αλεατορική μουσική, μινιμαλισμός, ηλεκτρονικός ήχος, γραφική παρτιτούρα, Επτανησιακή Σχολή, Ελληνική Εθνική Σχολή, στοχαστική μουσική

Μουσικοί πειραματισμοί και ανατροπές

Βασίλι Καντίνσκι, «Σύνθεση»

Πίνακας εμπνευσμένος από το έργο «Πρελούδιο
στο Απομεσήμερο Ενός Φαύνου», του Κλωντ
Ντεμπισύ που εισήγαγε τον ιμπρεσιονισμό
στη μουσική.

Χουάν Μιρό, «Μπλε ΙΙ»

Τον 20ο αιώνα, παρουσιάστηκαν στη μουσική μια σειρά από δραματικές αλλαγές. Ιδιαίτερα στις αρχές του αιώνα, παρατηρήθηκαν τεράστιες εξελίξεις γενικότερα στην επιστήμη και την τέχνη. Αυτή την εποχή, μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έγιναν ανακαλύψεις που ανέτρεψαν αντιλήψεις ετών.

• Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν(Albert Einstein) έφερε επανάσταση με τη θεωρία της σχετικότητας.
• Ο Σίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Freud) δημιούργησε την ψυχανάλυση.
• Ο Πάμπλο Πικάσο (Pablo Picasso) ανέπτυξε τον κυβισμό, που παρουσιάζει πολλές οπτικές γωνίες του ατόμου με μια ματιά.
• Η αφηρημένη ζωγραφική του Βασίλι Καντίνσκι (Wassily Kandinsky) σταμάτησε να απεικονίζει τον κόσμο με τρόπο ρεαλιστικό.

Ήταν μια εποχή αυτο-έκφρασης και ίσως, εγωιστικών σκέψεων και επιθυμιών που θεωρούνταν σωστό να εκφραστούν.

Κατά το τελευταίο τέταρτο του 20ου αι., αυτά που συνέβαιναν στο χώρο της τέχνης, ήταν αποτέλεσμα της ανάμειξης:

• παλιών, νέων και πειραματικών στοιχείων,
• συντηρητικών, φιλελεύθερων και προοδευτικών κατευθύνσεων,
• παλαιότερων, σύγχρονων και μελλοντικών τάσεων.

Χειρόγραφη παρτιτούρα από το «Πουλί της Φωτιάς»,
του Ιγκόρ Στραβίνσκι  

Α. Σαίνμπεργκ

Α. Σαίνμπεργκ

Το πρωτοποριακό στυλ δεν διέφερε μόνο από συνθέτη σε συνθέτη. Αλλαγές παρατηρούνταν και στο ίδιο το έργο του κάθε συνθέτη, καθώς εξερευνούσε τους νέους μουσικούς κόσμους που του ανοίγονταν.

Όσον αφορά τα γενικά χαρακτηριστικά της μουσικής αυτής της εποχής, θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς τα εξής:

• Το ηχόχρωμα έγινε ένα σημαντικό στοιχείο της μουσικής, γιατί κατείχε πλέον ένα σημαντικό ρόλο: έδινε ποικιλία, συνέχεια και συγκεκριμένη διάθεση στο κάθε έργο.
• Οι συνθέτες, αποδεσμευμένοι από το τονικό σύστημα μείζονας-ελάσσονας, χρησιμοποίησαν νέες κλίμακες με αποτέλεσμα τα έργα τους να μοιάζουν φανταστικά, απόμακρα και μυστηριώδη.

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας και μουσικοκριτικός Πωλ Γκρίφιθς (P. Griffiths):

• Ο σταθερός παλμός δεν υπάρχει πια στο λεξιλόγιο των νέων συνθετών, αφού οι πολύπλοκες ρυθμικές οργανώσεις του ήχου και η ταυτόχρονη χρήση διαφορετικών ρυθμικών σχημάτων κατέχουν εξέχουσα θέση.

Οι Ά. Μπεργκ και Ά. Βέμπνερ υπήρξαν
μαζί με τον Α. Σαίνμπεργκ οι συνθέτες
που δημιούργησαν τη
«Δεύτερη Σχολή της Βιέννης».

¹ Χρωματικό ύφος: αναφέρεται στη χρήση πολλών ή όλων των φθόγγων της χρωματικής κλίμακας, για την αρμονι κή ή τη μελωδική δομή μιας σύνθεσης.

• Η μελωδία στα σύγχρονα έργα δε συνδέεται πλέον με τη χρήση της φωνής. Μερικές φορές μάλιστα, η μελωδία είναι εντελώς ανύπαρκτη, αφού οι συνθέτες δίνουν βάρος σε άλλα στοιχεία της σύνθεσης.

Παρτιτούρα του συνθέτη αλεατορικής μουσικής,

Κ. Στοκχάουζεν

Οι σύγχρονες επιστήμες εισήγαγαν ένα νέο κόσμο ήχων. Αρχικά, με τη χρήση της μαγνητοταινίας για αποθήκευση ήχων και στη συνέχεια, με την επεξεργασία τους από ηλεκτρονικό υπολογιστή, οι δυνατότητες των νέων συνθετών διευρύνονται. Οι συνθετητές (synthesizers) δίνουν στο συνθέτη τη δυνατότητα να δημιουργήσει τους δικούς του ήχους επεμβαίνοντας στο ύψος, τη διάρκεια, τη χροιά, τη δυναμική και το ρυθμό του κάθε ήχου. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές πλέον χρησιμοποιούνται ως τα νέα μουσικά όργανα και ανοίγουν νέους δρόμους στη δημιουργία

Τώρα πια, είναι δυνατόν να γράψει κανείς μια συμφωνία, στην οποία ο ηλεκτρονικός ήχος να αποτελεί μέρος της ορχήστρας ή να συνθέσει ένα κονσέρτο για συνθεσάιζερ ή κασετόφωνο και ορχήστρα, χωρίς να χρειαστεί να εμπλακεί σε αυτή τη διαδικασία κάποιος εκτελεστής.

Η ατονική μουσική, ο δωδεκαφθογγισμός, ο σειραϊσμός, η αλεατορική μουσική και ο μινιμαλισμός αποτελούν κάποιες από τις τάσεις που εκδηλώθηκαν τον 20ο αι.

Χειρόγραφη παρτιτούρα του Α. Σαίνμπεργκ

Οι δώδεκα φθόγγοι της χρωματικής κλίμακας, όπως τους ορίζει ο συνθέτης Ά. Σαίνμπεργκ στο συγκεκριμένο έργο του.

Στο σειραϊσμό (που αποτελεί εξέλιξη του δωδεκαφθογγισμού) τα διάφορα μουσικά στοιχεία, όπως ύψος, διάρκεια, δυναμική, ηχόχρωμα κ.ά., οργανώνονται σε σταθερές σειρές που δεν αλλάζουν.

Σειρά φθόγγων από το «Κοντσέρτο για βιολί», του συνθέτη Ά. Μπεργκ

Με αυτόν τον τρόπο η «σειρά» αποτελεί ένα είδος «θέματος», που παίζει καθοριστικό ρόλο σε ολόκληρη τη σύνθεση.

Η αλεατορική μουσική (από τη λατινική λέξη «alea», που σημαίνει κύβος-ζάρι), εισάγει την έννοια του «τυχαίου», με τη μορφή του αυτοσχεδιασμού, την ελευθερία στη μορφή και διαφορετικούς τρόπους μουσικής γραφής (γραφικές παραστάσεις, σχεδιασμούς κ.ά.).

Η μουσική μπορεί να είναι «τυχαία» σε ό,τι αφορά τη σύνθεση, την εκτέλεση ή τη σύνθεση και την εκτέλεση ταυτόχρονα. Το «τυχαίο» επίσης, μπορεί να παρουσιάζεται σε ό,τι αφορά το ρυθμό, την ενορχήστρωση, τον αριθμό των εκτελεστών, το τονικό ύψος, το μέτρο, τη χροιά, κ.ά.

«Fontana Mix» (1958): μουσική σύνθεση του Τζων Κέητζ που αποτελείται από 10 σελίδες με έξι χαραγμένες γραμμές η καθεμιά και 10 σελίδες από διαφανές φιλμ, καλυμμένο με σημάδια σε τυχαία σημεία. Χρησιμοποιώντας τα επικαλυ-πτόμενα σημεία μιας περιοχής προβολής, οι δύο σελίδες (μία από τις χαραγμένες με γραμμές και μία με τα τυχαία σημεία) παράγουν συνδεόμε-νες γραμμές και μετρήσεις που μπορούν να αφορούν ιδιότητες του ήχου όπως, τονικό ύψος, ένταση, κ.ά. Ο εκτελεστής πλέον δε συναντά μια παρτιτούρα με την κοινή έννοια αλλά ένα μοντέλο που μπορεί να διαχειριστεί με το δικό του ελεύθερο τρόπο.