Ευριπίδη "Ελένη" (Δραματική Ποίηση Γ' Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 942-1139 «Oὐδείς ποτ' ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς, ἐν τῷ δικαίῳ δ' ἐλπίδες σωτηρίας»

Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης

4η ΣKHNH (στ. 942-1139)

 

 

 

EΛENH

Ω! συμφορά μου· δυστυχία με ζώνει.
Μενέλαε, χαθήκαμε· απ' το σπίτι
βγαίνει όπου να' ναι η μάντισσα Θεονόη·1

 

H Εμφανιση
της Θεονοης

  • Πώς προαναγγέλλεται η είσοδος της Θεονόης;

  • Πώς αντιδρά η Ελένη;

  • Πώς εμφανίζεται η Θεονόη;

  • Τι αποκαλύπτει στο Μενέλαο;

  • Ποιο είναι το δίλημμά της;

  • Τι αποφασίζει αρχικά η Θεονόη;

 

βροντάει απ' τις αμπάρες το παλάτι.
Φύγε· γιατί να φύγεις, αφού ξέρει,
έτσι κι αλλιώς, πως είσαι εδώ φτασμένος;
Η δόλια πάω χαμένη. Από την Τροία
σώθηκες κι από βαρβάρους, για να 'ρθεις

945

 

να πέσεις πάλι σε σπαθιά βαρβάρων;

950

ΘΕΟΝΟΗ

Πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις
και κατά την πρεπούμενη συνήθεια
μες στον αιθέρα ανέμιζε το θειάφι,
για να 'ρθουν τ' ουρανού πνοές καθάριες·

 

με τη φωτιά καθάρισε το δρόμο,
ανόσιο αν τον μόλυνε ποδάρι,
και το δαυλό μπροστά μου δώθε κείθε
κούνησε να περάσω.2
Έτσι τιμώντας
τους θεούς, όπως ορίζω, πάλι μέσα

955

 

 

 

την ιερή να πάτε φλόγα. Ελένη,
τι λες για τα μαντέματά μου; Να τος
ο άντρας σου ο Μενέλαος, έχει χάσει
το είδωλό σου κι όλα τα καράβια.
Ξέφυγες συμφορές, δυστυχισμένε,

960

 

 

 

 

 

 

κι ήρθες χωρίς να ξέρεις αν θα μείνεις
ή θα γυρίσεις πίσω στην πατρίδα·
υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα,3
θα συναχτούν τη μέρα αυτή κι ο Δίας
θα λάβει την απόφασή του. Η Ήρα,

965

 

 

 

 

 

 

που πρώτα σε κατέτρεχε, σε στέργει4
τώρα και θέλει να γυρίσεις πάλι
στον τόπο σου μ' αυτήν κι όλη η Ελλάδα
να μάθει πως του Πάρη ο γάμος, δώρο
της Αφροδίτης, ήταν ένα ψέμα·

970

 

 

 

 

 

 

η Κύπριδα γυρεύει να εμποδίσει
το γυρισμό σου, για να μη φανεί έτσι
πως με το μάταιο γάμο της Ελένης
της ομορφιάς επήρε το βραβείο.
Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα·5

975

 

 

 

 

 

 

στον αδελφό μου άμα σε φανερώσω,
χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη,

 

980

 

 

Σχολια

1. Σύµφωνα µε µια σύµβαση της τραγωδίας, η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Kορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο. O Eυριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση, δηµιουργώντας παράλληλα µια δραµατική κατάσταση: η Eλένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της.

2. Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες· η µια κρατά ένα θυµιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειµένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναµµένο, µε τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η µάντισσα.

3. Η Θεονόη έχει τόσο µεγάλη προφητική δύναµη, ώστε να γνωρίζει ακόµα και τις ενδόµυχες σκέψεις και επιθυµίες των θεών.

4. H Ήρα αδιαφορεί για το Μενέλαο· αυτό που την ενδιαφέρει στην ουσία είναι να εκδικηθεί την Αφροδίτη.

5. Με αυτήν τη φράση η Θεονόη δε θέλει να βάλει τον εαυτό της πάνω από την Ήρα και την Αφροδίτη, αλλά µόνο να τονίσει ότι καλείται η ίδια να πάρει µια απόφαση.

Ας Γινουμε Θεατες

Κι ενώ η Kορυφαία εύχεται στο ζευγάρι να γλιτώσει από τις συμφορές του, η κρίσιμη στιγμή που οι δύο ήρωες περιμένουν πλησιάζει…

  • Έρχεται η Θεονόη.
    • Με ποιες κινήσεις και εκφράσεις του προσώπου φαντάζεσαι ότι οι δύο σύζυγοι αντιδρούν στην επικείμενη εμφάνισή της;
  • Η Θεονόη, που μας είναι γνωστή ήδη από τον Πρόλογο, κάνει επιτέλους την εμφάνισή της. Το κύρος της και η κρισιμότητα της παρέμβασής της σε αυτό το σημείο δημιουργούν μια σκηνή δέους, μια σκηνή δηλαδή που προκαλεί το βαθύ σεβασμό και μαζί το φόβο.
    • Πώς δηλώνεται αυτό στο κείμενο;
    • Με ποιους τρόπους μπορεί να αποδοθεί σκηνικά;
    • Παρατήρησε τη διπλανή φωτογραφία: Πιστεύεις ότι δημιουργείται μια σκηνή δέους;
Θεονόη – Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Θεονόη – Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Θεονόη (φωτογραφία από την παράσταση 1977) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου]Θεονόη (φωτογραφία από την παράσταση 2008) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος]

Ας Εμβαθυνουμε

Ας θυμηθούμε όσα έχουμε ακούσει ως τώρα για τη Θεονόη. Ποιες προσδοκίες μάς έχουν γεννηθεί; Θα επαληθευτούν άραγε ή θα διαψευστούν;

  • Η Θεονόη βρίσκεται, όπως φαίνεται και δηλώνει η ίδια, μπροστά σε ένα σοβαρό δίλημμα.
    • Ποιο είναι αυτό;
    • Ας σκεφτούμε τη σημασία του για το έργο, την ίδια τη Θεονόη, τους θεατές / αναγνώστες.
  • Αξίζει να σταθούμε στη διένεξη των θεών, που αναφέρει η Θεονόη, και στο δικό της ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων.
    • Στον κόσμο του Eυριπίδη, όπου μέχρι τώρα ρυθμιστής δε φαίνεται να είναι το δίκαιο, σε τι μπορεί να ελπίζει ο άνθρωπος;

Θεονόη – Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Θεονόη – Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Παραλληλο Κειμενο 1

X. Παλλαντζάς, Tο τέμπλο της Σπηλιανής

X. Παλλαντζάς, Tο τέμπλο της Σπηλιανής

«Και Ωσφρανθη Κυριος ο Θεος Οσμην Ευωδιας»

 

Ο παπά Φραγκούλης και η συνοδεία του φθάσαντες εισήλθον τέλος εις τον ναόν του Χριστού, και η καρδία των ησθάνθη θάλπος και γλυκύτητα άφατον. Ο ιερεύς εψιθύρισε μετ' ενδομύχου συγκινήσεως το «Εισελεύσομαι εις τον οίκον σου», κι η θεια το Μαλαμώ […] ήρχισε να σαρώνη το έδαφος του ναού, ενώ αι γυναίκες αι άλλαι ήναπταν επιμελώς τα κανδήλια, και ήναψαν μέγα πλήθος κηρίων εις δύο μανουάλια, και παρεσκεύασαν μεγάλην πυράν με ξηρά ξύλα και κλάδους εις το προαύλιον του ναού, […] κι εγέμισαν άνθρακας το μέγα πύραυνον1, το σωζόμενον εντός του ιερού βήματος, κι έθεσαν το πύραυνον εν τω μέσω του ναού, ρίψασαι άφθονον λίβανον εις τους άνθρακας. Και ωσφράνθη Κύριος ο Θεός οσμήν ευωδίας.

Αλ. Παπαδιαμάντης, Στο Χριστό στο Κάστρο (απόσπασμα)
(Aπό το Αλ. Παπαδιαμάντης, Άπαντα, τόμ. 2, Δόμος)

1. πύραυνος: μεταλλικό ή πήλινο αγγείο, ανοιχτό στο πάνω μέρος, μέσα στο οποίο μεταφέρεται ή ανάβεται μικρή φωτιά για θέρμανση ή παρασκευή φαγητού.

 

κι αν πάω με την Ήρα, θα σε σώσω
σωπαίνοντας παρά την προσταγή του,
να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις.

 

 

 

 

 

Για να σιγουρευτώ κι εγώ, ποιος τάχα
θα τρέξει να του πει τον ερχομό του;6

985

 

 

EΛE.

Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω
και σε παρακαλώ απ' της δυστυχίας
τη θέση αυτή, για μένα και για κείνον,

 

Ο Λογος της Ελενης

  • Τι ζητά η Ελένη από τη Θεονόη και με ποιον τρόπο;

  • Ποιες συμφορές της επικαλείται;

 

να μην τον χάσω, τώρα που τον βρήκα.
Στον αδελφό σου μην το μαρτυρήσεις
πως ήρθε ο άντρας μου· έλα, γλίτωσέ τον,
σε ικετεύω, την παλιά σου ευσέβεια
για χάρη του αδελφού σου μην προδώσεις

990

 

κερδίζοντάς του την ευγνωμοσύνη
με ταπεινές κι άδικες πράξεις. Πάντα
μισεί ο θεός τη βία και προστάζει
ν' αποκτούν όλοι δίκαια τ' αγαθά τους.
Ας μη ζητάει κανείς άδικα πλούτη.

995

 

 

 

 

 

Ο ουρανός κι η γης είναι για όλους
και πρέπει μες στο σπίτι του καθένας
τα καλά να συνάζει, όχι το ξένο
βιος στανικά να κλέβει.7
Στο γονιό σου
μ' έδωσεν ο Ερμής να με φυλάξει

1000

 

 

 

 

 

 

–καλό απ' τη μεριά, κακό απ' την άλλη– 8
για τον άντρα μου εδώ που με γυρεύει.
Πώς θα με πάρει, άμα χαθεί; Ο Πρωτέας
σ' ένα νεκρό μια ζωντανή θα δώσει;
Το θεό και το γονιό σου ρώτα· θέλουν

1005

 

 

 

 

 

 

ό,τι ο καθένας έχει, πάλι πίσω
να του το δώσουν ή όχι; Βέβαια θέλουν.
Μη χαριστείς στον άδικο αδελφό σου,
το δίκαιο πατέρα σου αδικώντας.
Προφήτισσα είσαι, στους θεούς πιστεύεις.

1010

 

 

 

 

 

 

Το δίκιο θ' ατιμάσεις του γονιού σου
κι έναν κακό αδελφό θα ευχαριστήσεις;
Ντροπή για σε τα θεία να τα γνωρίζεις,
τα τωρινά και τα μελλούμενα, όλα,
και να μην ξέρεις τη δικαιοσύνη.9

1015

 

 

 

 

 

 

Με δέρνουν δυστυχίες, λύτρωσέ με,
την τύχη μου έτσι λίγο βοηθώντας·

 

1020

 

 

Σχολια

6. H ερώτηση αυτή ισοδυναµεί ουσιαστικά µε µια έµµεση εντολή. H Θεονόη δηλ. απευθύνει σε κάποιον µια εντολή. Σε ποιον όµως; Άλλοι µελετητές υποστηρίζουν ότι απευθύνεται στις γυναίκες του Xορού. Όµως καµιά δε σπεύδει να εκτελέσει τη διαταγή της, αφενός γιατί δεν επιθυµούν να βλάψουν το Μενέλαο και την Ελένη, αφετέρου διότι περιµένουν την έκβαση της ικεσίας της Eλένης. Άλλοι εξοβελίζουν τους δύο αυτούς στίχους και τους αποδίδουν σε κάποιον ηθοποιό που ήθελε να δηµιουργήσει δραµατική ένταση.

7. Ορισµένοι µελετητές αθετούν τους στίχους 997-1003. Γίνονται πάντως αναφορές στην αδικία, τη βία αλλά και την έννοια του δικαίου.

8. Kαλό, γιατί έτσι δεν πρόδωσε τον άντρα της· κακό, διότι η αποµάκρυνση της Ελένης έδωσε τη δυνατότητα στον Πάρη να απαγάγει το είδωλο, µε ολέθριες συνέπειες για τους Τρώες και τους Έλληνες αλλά και τη φήµη της ίδιας της Ελένης.

9. ∆ε διαφεύγει από την Eλένη η αντίθεση, που θα προβληµατίσει τη Θεονόη, ανάµεσα στην επιθυµία του Θεοκλύµενου και τη δικαιοσύνη.

Ας Γινουμε Θεατες

  • Ας παρατηρήσουμε τις φωτογραφίες.

    • Ποιους δείκτες του κειμένου αξιοποιούν οι σκηνοθέτες για τη στάση και την κίνηση της Eλένης;
      Όμηρος «Ιλιάδα» Α 499-511: Σκηνή ικεσίας

Θεονόη – Eλένη – Mενέλαος (K. Παναγιώτου – Ά. Συνοδινού – Θ. Kωτσόπουλος, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)

Θεονόη – Eλένη – Mενέλαος (K. Παναγιώτου – Ά. Συνοδινού – Θ. Kωτσόπουλος, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)

Θεονόη – Eλένη – Xορός (Λ. Φωτοπούλου – A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Θεονόη – Eλένη – Xορός (Λ. Φωτοπούλου – A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Ελένη και Θεονόη (φωτογραφία από παράσταση 1977) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου] Θεονόη, Ελένη και Μενέλαος – Β΄ Επεισόδιο, 4η σκηνή (ακουστικό αρχείο από παράσταση 1982) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας]

Ας Εμβαθυνουμε

  • Η Ελένη προσπαθεί να εξασφαλίσει τη σιωπή της Θεονόης.
    • Ποιους τρόπους πειθούς χρησιμοποιεί, για να πετύχει το στόχο της;
    • Ποια είναι τα επιχειρήματά της; Σου φαίνονται πειστικά;
    • Αν ήσουν εσύ στη θέση της Ελένης, θα χρησιμοποιούσες και άλλα μέσα; Aν ναι, ποια;
  • Στη ρήση της Ελένης υπάρχουν στοιχεία που θα μπορούσαν να συγκροτήσουν έναν κώδικα ηθικής συμπεριφοράς.
    • Ας τα επισημάνουμε κι ας προσδιορίσουμε τον κώδικα ηθικής που συγκροτούν.
    • Ποιες σκοπιμότητες πιθανόν να υπηρετεί η ηρωίδα επικαλούμενη αυτό τον κώδικα;

Παραλληλο Κειμενο 2

H Πειθω

Στην επικοινωνία μας με τους άλλους χρησιμοποιούμε συχνά τον προφορικό ή γραπτό λόγο, για να πείσουμε κάποιον να δεχτεί τις απόψεις μας ή να ενεργήσει σύμφωνα με τις επιδιώξεις μας. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε συνήθως τους παρακάτω τρόπους (είδη πειθούς):

Εικόνα

 


α) την επίκληση στη λογική, οπότε επιστρατεύουμε ως μέσα τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια.

 

β) την επίκληση στο συναίσθημα, οπότε καταφεύγουμε σε διάφορες τεχνικές, για να επηρεάσουμε συναισθηματικά το δέκτη.

 

γ) την επίκληση στο ήθος του ομιλητή και στην αυθεντία, οπότε μεταχειριζόμαστε ποικίλα μέσα, για να παρουσιαστούμε στα μάτια του ως αξιόπιστοι.

Nέα Eλληνικά, TEE, 2ος κύκλος, OEΔB, 2004

 

όλοι μισούνε την Ελένη, βουίζει
ολάκερ' η Ελλάδα πως δεν ήμουν
στον άντρα μου πιστή και στης Φρυγίας

 

 

 

 

 

πήγα να ζήσω τα χρυσά παλάτια.10
Όταν ξαναγυρίσω όμως στη Σπάρτη
και μάθουν και το δουν πως απ' το δόλο
των θεών αφανιζόντουσαν στη μάχη
και πως εγώ δεν πρόδωσα τους φίλους,

1025

 

 

 

 

 

 

φρόνιμη θα με πουν και τίμια11 πάλι·
θα παντρευτεί κι η κόρη μου, που τώρα
κανείς γαμπρός δεν τη ζητά, θ' αφήσω
την ξενιτιά μου εδώ τη μαύρη κι όλα
τα καλά θα χαρώ του σπιτικού μου.

1030

 

 

 

 

 

 

Αν χανόταν αυτός κι ήταν θαμμένος,
μακριά του θα τον έκλαιγα μ' αγάπη·
τώρα που ζει κι εσώθη, να τον χάσω;
Αχ, μην τον φανερώσεις, σε ικετεύω,
κάνε μου αυτήν τη χάρη και μιμήσου

1035

 

 

 

 

 

 

του ενάρετου πατέρα σου τους τρόπους.
Για τα παιδιά είναι η πιο μεγάλη δόξα,
να θέλουν στους καλούς γονιούς να μοιάσουν.

1040

 

 

 

ΧΟΡΟΣ

Τα λόγια σου γεμάτα δυστυχία
κι εσύ για λύπηση. Ο Μενέλαος τώρα

 

 

 

 

για να σωθεί, πώς θα μιλήσει τάχα;12

1045

 

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

Δε θα προσπέσω εγώ στα γόνατά σου
μήτε θα κλάψω.13
Τα έργα μου στην Τροία
θα ντρόπιαζα δειλιάζοντας, κι ας λένε
πως κλαίνε κι οι γενναίοι όταν τους βρίσκουν

 

Ο Λογος του Μενελαου

  • Με ποιον τρόπο απευθύνεται στη Θεονόη;

  • Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί, για να την πείσει;

  • Τι απειλεί να κάνει, αν δεν εισακουστεί;

 

οι συμφορές.14 Ωραίο ετούτο, αν είναι
ωραίο· όμως εγώ θα προτιμήσω
τ' αντρίκειο θάρρος. Αν σωστό λογιάζεις,
να σώσεις έναν ξένο που γυρεύει
τη γυναίκα του πίσω, τότε δώσ' την

1050

 

και σώσε τον·15αλλιώς η δυστυχία
για με δε θα 'ναι η πρώτη, αλλά κι εσένα
θα σε λένε κακιά. Στον τάφο απάνω
θα ριχτώ του γονιού σου16
και θα πω όσα
κρίνω για μένα αντάξια και δίκαια

1055

 

 

κι όσα κεντήσουν την καρδιά σου. Γέρο,

 

1060

 

Σχολια

10. Φρυγίας παλάτια = ανάκτορο του Πρίαµου. Tο επίθετο («χρυσά») δηλώνει τον πλούτο των ανακτόρων.

11. Aυτές τις αξίες («φρόνηση», «τιµιότητα») προβάλλει η Eλένη ως τους βασικούς παράγοντες που ρυθµίζουν τη συµπεριφορά της.

12. H συµβατική παρεµβολή του Xορού διαχωρίζει τη ρήση της Eλένης από τη ρήση του Mενέλαου και υπογραµµίζει το ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής, που θυµίζει «αγώνα λόγων».

13. Συνήθης πρακτική στις δίκες του 5ου αι. π.X. στην Αθήνα ήταν να καταφεύγει ο κατηγορούµενος σε δάκρυα ή να επιδεικνύει στο δικαστήριο τη γυναίκα και τα παιδιά του, για να συγκινήσει τους δικαστές.

14. Η αιδώς , δηλαδή το αίσθηµα της ντροπής, είναι στενά συνυφασµένη µε την ευγενική καταγωγή. Πάντως τους οµηρικούς ήρωες δεν τους εµποδίζει η ευγένεια να κλαίνε, όταν µάθουν το θάνατο προσφιλών τους προσώπων ή όταν δεν µπορούν να γυρίσουν στην πατρίδα τους.

15. O Mενέλαος δένει τη µοίρα του µε την Eλένη. Nα σώσει τη ζωή του χωρίς αυτή δεν του αρκεί.

16. Aυτή η απειλή του Mενέλαου θα υπενθύµιζε στη Θεονόη τη δέσµευση που είχε αναλάβει ο Πρωτέας απέναντι στο ∆ία.

 

Ας Γινουμε Θεατες

  • Αχ, μην τον φανερώσεις, σε ικετεύω, εκλιπαρεί η Ελένη τελειώνοντας την ικεσία της.
    • Μπορούμε να «παγώσουμε» τη στιγμή αυτή. Aς σκεφτούμε τη στάση, την κίνηση και την έκφραση της Ελένης, της Θεονόης, του Μενέλαου και των γυναικών του Χορού την ώρα που λέγονται αυτά τα λόγια.
    • Πώς αισθανόμαστε ακούγοντάς τα;

Ας Εμβαθυνουμε

  • Mε δέρνουν δυστυχίες… φρόνιμη θα με πουν και τίμια πάλι (στ. 1020-1030). Μελετητές της τραγωδίας, που πιστεύουν ότι η Ελένη είναι έργο πολιτικό και πίσω από την ηρωίδα κρύβεται η μορφή του Αλκιβιάδη, θεωρούν αυτούς τους στίχους ως υπαινιγμούς με πολιτικό περιεχόμενο.
    • Tι μπορεί να υπαινίσσονται οι συγκεκριμένοι στίχοι; Aν υιοθετήσουμε αυτή την ερμηνευτική εκδοχή, ποιοι άλλοι στίχοι στο λόγο της Ελένης θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπαινιγμοί για τον Αλκιβιάδη;
  • Μπαίνοντας στη θέση της Θεονόης…
    • Τι σκέφτεται άραγε και τι νιώθει η Θεονόη ακούγοντας την ικεσία της Ελένης; Ποιες δυνάμεις συγκρούονται μέσα της;
Pωμαϊκό ψηφιδωτό με τη μορφή του Aλκιβιάδη

Pωμαϊκό ψηφιδωτό με τη μορφή του Aλκιβιάδη

Αλκιβιάδης (448-404 π.Χ.)

Επιφανής Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός. Κατηγορήθηκε για ιεροσυλία από τους πολιτικούς του αντιπάλους, ενώ βρισκόταν με τον αθηναϊκό στρατό στη Σικελία, και προτίμησε, αντί να επιστρέψει στην Αθήνα, να προδώσει την πατρίδα του καταφεύγοντας στη Σπάρτη. Μετά όμως τη Σικελική καταστροφή οι Αθηναίοι προσβλέπουν πάλι σε αυτόν.

Αλκιβιάδης [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού] Αλκιβιάδης: Από την κορυφή στην άβυσσο (βίντεο) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]

Παραλληλο Κειμενο 3

Xορός (Aισχύλος, Iκέτιδες, K.E.Π.E.A.E.Δ. «Δεσμοί», 1994, σκην. Σ. Nτουφεξής)

Xορός (Aισχύλος, Iκέτιδες, K.E.Π.E.A.E.Δ. «Δεσμοί», 1994, σκην. Σ. Nτουφεξής)

«Tαπεινα και Κλαυτα κι Οπως το Θελ΄ η Αναγκη»

Λοιπόν βιαστείτε και στ' αριστερά σας χέρια
σεμνά κρατώντας τα κλαδιά της ικεσίας
–του Δία καμάρι– ν' αποκρίνεστε στους ξένους
ταπεινά και κλαυτά κι όπως το θέλ' η ανάγκη
σαν πρόσφυγες οπού είμαστε, και να τους πείτε
να μάθουν καθαρά πως καθαρός από αίμα
είν' ο ερχομός μας· και θυμάστε πρώτ' απ' όλα
όχι πολύ ξεθαρρετή να 'ναι η φωνή σας,
μα η όψη σεμνοπρόσωπη με ήσυχο βλέμμα
την άδολή σας να μηνά την ειλικρίνεια·
κι ούτε να προτρέχει η γλώσσα σου κι ούτε του μάκρου
να ξεσέρνεις τα λόγια σου, γιατί είναι, μάθε,
πάρα πολύ του τόπου εδώ δύσκολοι οι ανθρώποι·
θύμα* να υποχωρείς, αφού είσαι της ανάγκης,
ξένη κι αποδιωγμένη και ποτέ δεν πρέπει
να 'χουν οι πιο μικροί τη γλώσσα τους μεγάλη.

Αισχύλος, Ικέτιδες, στ. 191-203 (μτφρ. I. Γρυπάρης)
(Aπό το Oι τραγωδίες του Aισχύλου, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας»)

* θύμα = θυμήσου

 

που κατοικείς στο πέτρινο αυτό μνήμα,
τη γυναίκα μου δώσ' μου, τη ζητάω·
στην είχε στείλει ο Δίας να τη φυλάξεις
για μένα. Είσαι νεκρός, το ξέρω, κι ούτε

 

 

 

μπορείς να μου την πάρεις πια, μα ετούτη
ποτέ τον τιμημένο της πατέρα
που από τον Κάτω Κόσμο τον καλούμε,
δε θα δεχτεί να τον κακολογήσουν·17

έχει τη δύναμη γι' αυτό. Βοηθό σε κράζω,

1065

 

 

βαθύσκιωτε Άδη· πλήθος έχεις λάβει
κορμιά για την Ελένη απ' το σπαθί μου·
πήρες την αμοιβή σου· τώρα ή φέρ' τους
στη ζωή πάλι,18
ή ετούτη ανάγκασέ την
να γίνει απ' τον ενάρετο γονιό της

1070

 

 

ακόμα πιο καλή και να μου δώσει
τη γυναίκα μου. Αν μου το αρνηθείτε,
θα πω όσα δεν φανέρωσ' η Ελένη. Πρώτα
μάθε, τ' ορκίστηκα να πολεμήσω
τον αδελφό σου κι ένας απ' τους δυο μας

1075

 

 

θα σκοτωθεί· ξεκάθαρα το λέω·
κι άμα δε χτυπηθεί μαζί μου κι έχει
στο νου του να μας πιάσει τους ικέτες
στον τάφο με την πείνα,19
απόφαση έχω
να τη σκοτώσω κι ύστερα να μπήξω

1080

 

 

στα σπλάχνα μου το δίκοπο ξιφάρι
στο μνήμα εδώ, να στάζει όλο το αίμα·
κι απάνω στην ταφόπετρα σφαγμένοι
θα μείνουμε, για σένα αιώνιος πόνος
και του γονιού σου ντρόπιασμα· κανένας,

1085

 

 

ούτ' ο αδελφός σου, ούτε άλλος θα την πάρει·
μονάχα εγώ και αν όχι για τη Σπάρτη,
τότε στον Άδη. Αυτά γιατί; Μα εγώ δε θέλω
κλαίγοντας σα γυναίκα20
τη συμπόνια·
σαν άντρας ό,τι έχω θα το πράξω.

1090

 

 

Σωστό αν το κρίνεις, σκότωσέ με· ωστόσο
δε θα πεθάνω ατιμασμένος. Κάλλιο
σ' αυτά που λέω να στέρξεις· έτσι θα 'σαι
και δίκαιη και θα πάρω την Ελένη.21

1095

 

ΧΟP.

Τα λόγια τους εσύ θα κρίνεις, κοίτα
σε όλους η απόφασή σου αυτή ν' αρέσει.

 

 

1100

 

Σχολια

17. Tο καθήκον του φύλακα περνά στον κληρονόµο και, εποµένως, η αθέτηση αυτού του καθήκοντος ατίµαζε ακόµα και το νεκρό.

18. Ο Μενέλαος εννοεί ότι, αν τελικά δε γυρίσει στη Σπάρτη µε την Ελένη, ο θάνατος τόσων ανθρώπων στην Τροία δε θα έχει κανένα νόηµα.

19. Το ενδεχόµενο να αποκλείσει ο Θεοκλύµενος την Ελένη και το Μενέλαο στον τάφο του Πρωτέα θυµίζει την περίπτωση του Σπαρτιάτη βασιλιά Παυσανία (5ος αι. π.X.), που, για να αποφύγει τη σύλληψη, κατέφυγε ως ικέτης στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου και αποκλείστηκε από τους εφόρους. Λίγο όµως πριν πεθάνει από την πείνα, τον έσυραν έξω, γιατί θεωρούσαν µίασµα το θάνατο µέσα σε ναό.

20. Ο Μενέλαος έχει συγκινηθεί από όσα ο ίδιος είπε και προσπαθεί τώρα να πνίξει τη συγκίνησή του, επανερχόµενος στο ιδανικό του άντρα, που αντιµέτωπος µε τα δεινά δεν κλαίει.

21. Στα τελευταία του λόγια ο Mενέλαος επαναλαµβάνει και συνοψίζει το αίτηµά του, ακολουθώντας την τεχνική των επιλόγων των δικανικών λόγων, όπου συνοψίζονται όλα τα βασικά σηµεία.

Ας Γινουμε Θεατες

O Λ. Bογιατζής ως Mενέλαος σε πρόβα

O Λ. Bογιατζής ως Mενέλαος σε πρόβα

Μία ακόμα εκτενής ρήση…Όμως ο ηθοποιός που ενσαρκώνει το Μενέλαο έχει τη δυνατότητα να μετατρέψει μια «στατική» σκηνή μονολόγου σε σκηνή με δράση.

  • Ας εντοπίσουμε στο κείμενο τους σκηνοθετικούς δείκτες, που θα τον καθοδηγήσουν στην απόδοση του ρόλου του.

Ας Εμβαθυνουμε

  • Ο Μενέλαος αναλαμβάνει με τη σειρά του να πείσει τη Θεονόη.
    • Ποιους τρόπους πειθούς χρησιμοποιεί, για να πετύχει το στόχο του;
    • Ποιες ηθικές αξίες επικαλείται;
    • Σε τι διαφέρει η τακτική που ακολουθεί από αυτήν της Ελένης;
  • Oι ρήσεις της Ελένης και του Μενέλαου θυμίζουν σκηνή δικαστηρίου.
    • Ας αναζητήσουμε στη σκηνή που μελετάμε στοιχεία που φέρνουν στο νου μας δικαστικό αγώνα.
    • Τέτοιου είδους σκηνές ονομάζονται «αγώνες λόγων», είναι συχνές στο θέατρο του Ευριπίδη και συνήθως αποτελούνται από:
      – δύο αντιτιθέμενες εκτενείς ομιλίες,
      – στίχους του Χορού που παρεμβάλλονται και
      – στιχομυθία μεταξύ των αντιπάλων.

Σε τι μοιάζει και σε τι διαφέρει η σκηνή που μελετάμε από έναν τυπικό αγώνα λόγων;

Αγώνας Λόγων στον Ευριπίδη (διασκευή)

Παραλληλο Κειμενο 4

O K. Kουν (όρθιος, αριστερά) στην Eπίδαυρο

O K. Kουν (όρθιος, αριστερά) στην Eπίδαυρο

Eκτενεις Ρησεις και Υποκριτικη

Προχωρώντας το ανέβασμα αντιμετωπίσαμε ορισμένα δεδομένα. Tο πώς ανεβαζόταν εκείνο τον καιρό η τραγωδία και συνήρπαζε το κοινό της, είναι μυστικά που εμείς δεν τα ξέρουμε. Yπάρχουν, σαν παράδειγμα, εκείνοι οι τρομαχτικοί μονόλογοι. Tι έκαναν μ' αυτούς; [...] Όλη μας η μελέτη και εργασία βασίστηκε στο πώς θα αποδώσουμε, τι εκφραστικά μέσα θα χρησιμοποιήσουμε εμείς, οι άνθρωποι του σήμερα, για να κάνουμε ν' αγγίξουν τα έργα αυτά με τις συγκεκριμένες τους αλήθειες τον σημερινό άνθρωπο.

K. Kουν
(Aπό το K. Kουν, Kάνουμε θέατρο για την ψυχή μας,
Kαστανιώτης)

ΘEO.

Είμαι ευσεβής και θέλω έτσι να μείνω·
καθάριο θα κρατήσω τ’ όνομά μου
και του πατέρα, ουδέ στον αδελφό μου
θα χαριστώ, αποκτώντας κακή φήμη.

 

Η Αποφαση
της Θεονοης

  • Ποια απόφαση παίρνει η Θεονόη και πώς την αιτιολογεί;

  • Tι πιστεύει για την ανθρώπινη ψυχή;

  • Τι προτείνει στο Μενέλαο και την Ελένη;

 

Έχω μες στην καρδιά μου από τη φύση
ναό μεγάλο της δικαιοσύνης,
κληρονομιά, Μενέλαε, του Νηρέα
κι όσο μπορώ, θα τη φυλάξω. Πάω
με τη γνώμη της Ήρας, γιατί θέλει

1105

 

το καλό σου· η Κύπρη ας μη θυμώσει
με μένα, εξάλλου εμείς οι δυο καμία
δεν έχουμε συνάφεια, τι για πάντα
παρθένα θα πασκίσω ν’ απομείνω.22

Κι όσο για τα πικρά παράπονά σου

1110

 

 

 

που ’λεγες στο γονιό μου εδώ στον τάφο,
μαζί σου συμφωνώ κι άδικο θα’ ταν
να μη σου δώσω πίσω τη γυναίκα·
κι εκείνος το ίδιο θα ’κανε, άμα ζούσε.
Yπάρχει βέβαια τιμωρία23 για τούτα

1115

 

 

 

 

 

 

και σε νεκρούς και ζωντανούς. Δεν έχει
ζωή η ψυχή των πεθαμένων, όμως
αιώνια παίρνει νόηση, όταν σμίξει
με τον αθάνατον αιθέρα.24
Τέλος,
για να μην παν τα λόγια μου σε μάκρος,

1120

 

 

 

 

 

 

γι’ αυτά που με ικετέψατε σωπαίνω·
στην άμυαλη εγώ πράξη του αδερφού μου
δε γίνομαι βοηθός. Ωφέλεια θα ’βρει
μεγάλη, κι ας μη φαίνεται έτσι, αν θα ’ναι
ξανά καλός αντί ασεβής. Κοιτάχτε

1125

 

 

 

 

 

 

να βρείτε κάποια λύση στο φευγιό σας·
εγώ πηγαίνω δίχως να μιλήσω.
Και πρώτα τους θεούς παρακαλέστε·
η Κύπριδα να στέρξει να γυρίσεις,
κι η Ήρα που λογιάζει αυτόν κι εσένα

1130

 

 

 

 

 

 

να σώσει, ας μην αλλάξει τη βουλή της.
Κι όσο μπορώ, νεκρέ πατέρα μου, όλοι
πάντοτες ευσεβή θα σε φωνάζουν.

1135

 

 

 

ΧΟΡ.

Ο άδικος ποτέ χαρά δε βλέπει,
μονάχα με το δίκιο η σωτηρία.25

 

 

 

 

Σχολια

22. Kαι στην αρχαιότητα θεωρούσαν την αποχή από τις απολαύσεις του σώµατος χαρακτηριστικό του αγνού βίου. Η Θεονόη προτιµά να µείνει παρθένα, απαρνείται δηλαδή τα δώρα της θεάς Αφροδίτης.

23. Στο πρωτότυπο: τίσις. H ιδέα της τιµωρίας που επιφυλάσσεται σε ένοχους νεκρούς συναντάται και σε αιγυπτιακές θρησκευτικές αντιλήψεις.

24. Όταν ο άνθρωπος πεθάνει, η ψυχή δεν εξακολουθεί να ζει όπως προηγουµένως (∆εν έχει ζωή η ψυχή των πεθαµένων), αλλά αποχωρίζεται από το σώµα και πηγαίνει στον ουρανό (τον αθάνατο αιθέρα), όπου ενώνεται µε τον αιθέρα διατηρώντας αθάνατη τη µνήµη και την ατοµικότητά της. Έτσι η ψυχή και µετά το θάνατο του σώµατος δεν ξεχνά το κακό που τυχόν έκανε και βασανίζεται αιώνια. Εδώ εκφράζεται η άποψη σχετικά µε την αθανασία της ψυχής, θέση που θα αναπτύξει αργότερα ο Πλάτωνας. Ο Ηρόδοτος, στην Iστορία του, αναφέρει ότι οι Αιγύπτιοι είναι ο πρώτος λαός που διατύπωσε τη θεωρία για την αθανασία της ψυχής και για τη µετεµψύχωση.

25. Οι στίχοι αυτοί εκφράζουν τη λαϊκή αντίληψη ότι µόνο ο δίκαιος ευτυχεί. Mε την παρέµβαση αυτή του/της Kορυφαίας ολοκληρώνεται η σκηνή αυτή και η Θεονόη αποχωρεί από το σκηνικό χώρο.

Ας Γινουμε Θεατες

  • Tέσσερις διαφορετικές παραστάσεις, τέσσερις διαφορετικές ερμηνείες... Mπορείς να τις διακρίνεις με βάση τις φωτογραφίες της σελίδας αυτής;

 

Θεονόη (I. Tσιριγκούλη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Θεονόη (I. Tσιριγκούλη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

 

Θεονόη (K. Παναγιώτου, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)

Θεονόη (K. Παναγιώτου, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)

 

Θεονόη (Λ. Φωτοπούλου , K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Θεονόη (Λ. Φωτοπούλου , K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Ας Εμβαθυνουμε

  • Στην αρχή της σκηνής η Θεονόη αντιμετώπιζε ένα ισχυρό δίλημμα. Τώρα φαίνεται να έχει καταλήξει. Aνακοινώνει και αιτιολογεί την απόφασή της. Ας συζητήσουμε:
    • Ποιες από τις δυνάμεις που συγκρούονταν μέσα της επικράτησαν τελικά;
    • Ποιες αρχές καθόρισαν τη στάση της;
    • Σήμερα; Μας αγγίζουν οι επιλογές της;
  • Για τη σκηνή που μελετάμε έχουν διατυπωθεί ποικίλες κρίσεις. Έχει υποστηριχθεί, για παράδειγμα, ότι:
    — προσθέτει δραματική ένταση και προωθεί την εξέλιξη του δράματος·
    — στοχεύει στην προβολή της ρητορικής δεινότητας του Ευριπίδη·
    — είναι περιττή·
    — προσθέτει έναν κωμικό τόνο στο έργο·
    — προβάλλοντας αρχές και αξίες, δίνει βαθύτερες προεκτάσεις στο έργο...
    • Ας συζητήσουμε κάποιες από αυτές και ας αναζητήσουμε σε όλη τη σκηνή στοιχεία που θα μπορούσαν να τις στηρίξουν.

Η μάντισσα αποχωρεί. Οι ήρωες μένουν μόνοι τους, χωρίς σαφείς οδηγίες για την απόδρασή τους ή έστω κάποιον υπαινιγμό για αίσιο τέλος… Πώς περιμένεις να αντιδράσουν;

Παραλληλο Κειμενο 5

Θεονόη (Σ. Φόρτωμα, Eταιρεία Θεάτρου «H άλλη πλευρά», 2004, σκην. Ά. Mιχόπουλος)

Θεονόη (Σ. Φόρτωμα, Eταιρεία Θεάτρου «H άλλη πλευρά», 2004, σκην. Ά. Mιχόπουλος)

Tο Δικαιο και το Αδικο

 

Mπορείς να φανταστείς τι συζητήσεις ξεσήκωσαν στην κοινωνία της Aθήνας οι περιπλανώμενοι και πολυταξιδεμένοι σοφιστές, όταν ισχυρίστηκαν ότι δεν υπάρχουν σταθερά κριτήρια για το Δίκαιο και το Άδικο, ότι, δηλαδή, δεν υπάρχουν σταθερές και αμετάβλητες αξίες. O Σωκράτης, αντίθετα, προσπαθούσε από τη μεριά του ν' αποδείξει ότι υπάρχουν στ' αλήθεια κάποιες αξίες, που είναι σταθερές και απόλυτες, κάποιες αξίες που ισχύουν παντού και πάντα.

J. Gaarder, O Kόσμος της Σοφίας,
μτφρ. M. Aγγελίδου, Nέα Σύνορα – A.A. Λιβάνη

Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισμός