Ευριπίδη "Ελένη" (Δραματική Ποίηση Γ' Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 659-840 «Oὐδείς ποτ' ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς, ἐν τῷ δικαίῳ δ' ἐλπίδες σωτηρίας»

Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης

2η ΣKHNH (στ. 659-840)

 

 

ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ

Σε γύρευα, Μενέλαε, και σε βρίσκω,
παντού στον ξένο τόπο τριγυρνώντας·1

660

Η Εισοδος
του Αγγελιαφορου
και η Αναληψη
του Ειδωλου

  • Ποια είδηση μεταφέρει ο Aγγελιαφόρος;

  • Ποιες πληροφορίες δίνει το είδωλο πριν από την ανάληψή του;

  • Πώς αντιμετωπίζει ο Aγγελιαφόρος την πραγματική Eλένη;

 

με στείλαν οι συντρόφοι μας να ψάξω.2

 

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

Τι τρέχει; Οι ντόπιοι μήπως σας ριχτήκαν;

 

ΑΓΓ.

Θαύμα τρανό· τα λόγια δεν το φτάνουν.3

 

ΜEN.

Λέγε· κάτι σπουδαίο, με τόση βιάση,4 θα 'χεις.

 

ΑΓΓ.

Οι κόποι σου όλοι πήγανε χαμένοι.5

665

ΜEN.

Κλαις συμφορές παλιές·6 ποιο το μαντάτο;

 

ΑΓΓ.

Εχάθηκε η γυναίκα σου πετώντας
μες στον αιθέρα· ανέβηκε στα ουράνια
κι άφησε τη σπηλιά αδειανή που μέσα
την είχαμε· είπε τούτα. «Τρωαδίτες

670

 

δυστυχισμένοι κι οι Έλληνες,7
για μένα πεθάνατε στου Σκάμαντρου τις όχθες,
ξεγελασμένοι από της Ήρας τα έργα,
νομίζοντας πως την Ελένη ο Πάρης

 

 

 

 

κρατούσε, όμως καθόλου δεν την είχε.
Αφού έμεινα όσο χρειαζόταν,8 τώρα,
που τέλειωσα της μοίρας τα γραμμένα,
στους ουρανούς πηγαίνω, στο γονιό μου.
Κι η δύσμοιρη Ελένη που δε φταίει,

675

 

 

 

 

 

 

φορτώθηκε τις ντροπιασμένες φήμες».
Χαίρε9 της Λήδας κόρη, εδώ βρισκόσουν;
Τους έλεγα πως πήγες ψηλά στ' άστρα·
φτερά δεν ήξερα πως έχεις. Όμως πάλι
δε θα σ' αφήσω να μας περιπαίξεις10

680

 

 

 

 

 

 

ξανά, φτάνουν τα πάθη που υποφέραν
ο άντρας σου στην Τροία κι οι σύμμαχοί του.

685

 

 

ΜEN.

Αυτά με κείνα σμίγουν·11 συμφωνούνε
τα λόγια· μου είπε αλήθεια.12
Ω! λαμπρή μέρα,
που μες στην αγκαλιά μου σ' έχει φέρει!

 

 

 

 

 

Σχολια

  1. H αναζήτηση ήταν κοπιαστική, γι' αυτό κι ο Aγγελιαφόρος ίσως µιλάει λαχανιασµένα.
  2. Έτσι συστήνεται έµµεσα το νέο πρόσωπο στους θεατές, που αντιλαµβάνονται ότι είναι ένας από τους επιζήσαντες συντρόφους του Μενέλαου.
  3. Τυπικό στοιχείο των σκηνών µε αγγελιαφόρους είναι να µην αποκαλύπτεται αµέσως η είδηση, ώστε να δηµιουργείται αγωνία στους θεατές.
  4. Η βιασύνη του αγγελιαφόρου στην αρχαία τραγωδία προετοιµάζει για σηµαντικές ειδήσεις.
  5. O Aγγελιαφόρος εννοεί ότι χάθηκε η Eλένη, για την οποία πολεµούσε τόσα χρόνια ο Mενέλαος, άρα η είδηση που φέρνει είναι θλιβερή γι' αυτόν. Tο νέο όµως της εξαφάνισης της «Eλένης» θα χαροποιήσει το Mενέλαο.
  6. Ο Μενέλαος, µη γνωρίζοντας την εξαφάνιση του ειδώλου, νοµίζει ότι ο Aγγελιαφόρος αναφέρεται στον Tρωικό πόλεµο γενικά.
  7. Tο είδωλο λυπάται τους Έλληνες και τους Tρώες για τις συµφορές τους.
  8. Το είδωλο δε χρειάζεται πια, καθώς πραγµατοποιήθηκαν τα σχέδια των θεών: του ∆ία που ήθελε τον Tρωικό πόλεµο και της Ήρας που δεν ήθελε να χαρεί ο Πάρης την πραγµατική Ελένη.
  9. Ο Aγγελιαφόρος αντιλαµβάνεται τώρα την παρουσία της Ελένης και νοµίζει ότι έχει µπροστά του την «Ελένη» που χάθηκε από τη σπηλιά.
  10. Tο αναιδές ύφος του Aγγελιαφόρου, όταν απευθύνεται στην Eλένη, και µάλιστα µπροστά στο Mενέλαο, δείχνει την οικειότητά του µε την Eλένη ή την έλλειψη σεβασµού απέναντί της.
  11. ∆ηλαδή τα λόγια του Aγγελιαφόρου συµφωνούν µε τα λόγια της Ελένης ή της Γερόντισσας.
  12. Πιθανώς ο Mενέλαος στο σηµείο αυτό µονολογεί, ενώ στη συνέχεια, όταν πια αναγνωρίζει την Eλένη, αναφωνεί.

Ας Γινουμε Θεατες

Η Ελένη βρίσκεται σε απόγνωση· τόσα χρόνια περίμενε το Μενέλαο κι αυτός την αρνείται… Aναπάντεχα εμφανίζεται ένα νέο πρόσωπο.

  • Πώς καταλαβαίνουμε ποιος είναι;
  • Aς «δούμε»:
    • από ποια πάροδο εισέρχεται σύμφωνα με την αρχαία σύμβαση και με ποιον τρόπο,
    • ποιο είναι το κοστούμι του.
  • Ο Aγγελιαφόρος, μετά τα πρώτα του λόγια προς το Mενέλαο, μεταφέρει σε ευθύ λόγο όσα είπε το είδωλο πριν αναληφθεί. Πιθανόν ο υποκριτής να διαφοροποιεί στο σημείο αυτό το ύφος, τον τόνο της φωνής και τις κινήσεις του.
    • Προσπάθησε να φανταστείς τις πιθανές αυτές αλλαγές

Aγγελιαφόρος (K. Mατσάκας, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Aγγελιαφόρος (K. Mατσάκας, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Μενέλαος και Αγγελιαφόρος (φωτογραφία από την παράσταση 1982) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας]

Ας Εμβαθυνουμε

  • Ο υπηρέτης του Μενέλαου, που εμφανίζεται στη σκηνή, λειτουργεί αρχικά ως άγγελος,* ως ένα πρόσωπο δηλαδή που μεταφέρει στο σκηνικό χώρο γεγονότα, σημαντικά για την ορατή δράση, τα οποία όμως διαδραματίστηκαν σε άλλο τόπο, εκτός σκηνής.
    • Ας διερευνήσουμε τους δραματικούς λόγους που επιβάλλουν την παρουσία του στη συγκεκριμένη στιγμή.
  • Η εμφάνιση του Aγγελιαφόρου αποτελεί ένα απρόοπτο σκηνικό επεισόδιο. Και δεν είναι η πρώτη φορά που στην Ελένη ξαφνιαζόμαστε από τέτοια απροσδόκητα περιστατικά.
    • Ας θυμηθούμε κάποια.
    • Mε ποια αντίληψη για τη ζωή μπορούμε να συνδέσουμε αυτή την τεχνική του απρόοπτου; Yπάρχουν ανάλογες αντιλήψεις σήμερα;

Παραλληλο Κειμενο 1

Όσα φέρνει η ώρα, δεν τα φέρνει ο χρόνος.

Kεραυνός εν αιθρία!

 

 

Aπροσδόκητες Εμφανίσεις

O Eυριπίδης ξέρει ακριβώς, όπως και ο Aισχύλος, να προκαλεί το φόβο ή την ελπίδα μιας εισόδου που έχει για πολύ επιβραδυνθεί. Aλλά ήδη εδώ εμφανίζεται ο νεοτερισμός. Γιατί, συχνότατα, αυτή η μακρά αναμονή που συντηρείται με επιδεξιότητα οδηγεί πραγματικά σε μια έκπληξη, σε νέα ώθηση. Aυτό ανήκε σε εκείνα τα παιχνίδια της τύχης που, όπως είδαμε, ήταν η έμμονη ιδέα του ποιητή μας. Έτσι, συμβαίνει να φέρει ως το αποκορύφωμα μια απελπισία σχεδόν πια αγιάτρευτη· αλλά τότε, την τελευταία στιγμή, εμφανίζεται ξαφνικά ένας σωτήρας.

J. de Romilly
(Aπό το J. de Romilly, H Nεοτερικότητα του Eυριπίδη,
μτφρ. Aγγελική Στασινοπούλου-Σκιαδά, Kαρδαμίτσα)

 

ΕΛENH.13

Τόσος πολύς καιρός, αγαπημένε,
και τώρα μόλις η χαρά για μένα.
Φίλες μου, να, πασίχαρη αγκαλιάζω
τον άντρα μου, αφού πλήθος κύκλους
έκανε ο φωτοδότης ήλιος.

690

Ο Μενελαος
Αναγνωριζει
την Ελενη

  • Πώς εκδηλώνουν τη χαρά τους οι δύο ήρωες; Ποια τα συναισθήματά τους;

 

 

ΜEN.

Κι εσένα εγώ· με πλημμυρούν τα λόγια
κι όμως δεν ξέρω πώς να πρωταρχίσω.

695

ΕΛE.

Αναγαλλιάζω, πέτομαι κι αφήνω
λεύτερα τα μαλλιά, σταλάζουν
τα δάκρυα ποτάμι απ' τη χαρά,
καθώς σφιχτά σε σφίγγω, λατρευτέ μου.

700

ΜEN.

Δεν παραπονιέμαι άλλο, καλή μου·
την κόρη έχω του Δία και της Λήδας,
που κάποτε οι Διόσκουροι, τ' αδέλφια της,
καβάλα στ' άσπρα αλόγατα, βαστώντας

 

 

 

 

 

 

του γάμου τους πυρσούς, τη μακαρίσαν14
κι ένας θεός από το σπιτικό μου
την άρπαξε, για να την οδηγήσει
σε τύχες πιο χαρούμενες.15
Για μας
έγινε τώρα το κακό ευτυχία

705

 

 

 

 

 

 

κι ύστερα από καιρούς σε ξαναφέρνει
στον άντρα σου κοντά. Μακάρι
να χαίρομαι την τύχη την καλή.

710

 

 

 

XOP.

Την ίδια κάνω ευχή· πάντα χαρούμενος·
όταν σμίγουνε δυο, διπλή η χαρά τους.

 

 

 

ΕΛE.

Φίλες μου, δεν αναστενάζω,
δε θλίβομαι για τα παλιά.
Τον άντρα μου έχω, που τον καρτερούσα
χρόνια και χρόνια να 'ρθει από την Τροία.

715

 

 

 

 

ΜEN.

Πάλι μαζί· περάσαν τόσα του καιρού

 

 

 

γυρίσματα και τώρα πια μαθαίνω
τις δολοπλόκες τέχνες της θεάς.
Τα δάκρυα είναι της χαράς μου·
στέρεψε η θλίψη, μόνο αναγαλλιάζω.

720

 

 

 

 

ΕΛE.

Και τι να πω; Ποιος το 'βαζε στο νου του,

 

 

 

να σ' έχω απρόσμενα στην αγκαλιά μου;

725

 

ΜEN.

Κι εγώ που σε θαρρούσα εκεί στην Τροία
στους κακορίζικους τους πύργους.
Πώς σ' άρπαξαν απ' το παλάτι, πες μου.

 

 

 

 

ΕΛE.

Στης συμφοράς γυρίζεις την αρχή·
άαχ! την πικρή ιστορία ζητάς να μάθεις.16

 

730

 

 

 

Σχολια

13. Από το στίχο 690 ως το στίχο 772 έχουµε ένα αµοιβαίο* της αναγνώρισης· συνήθως σε τέτοια αµοιβαία η ηρωίδα χρησιµοποιεί λυρικά µέτρα, δηλαδή τραγουδά, ενώ ο ήρωας µη λυρικά. Έτσι τονίζεται η ένταση του συναισθήµατος της ηρωίδας και η αυτοσυγκράτηση του ήρωα. Στο αµοιβαίο όµως αυτό και ο Mενέλαος χρησιµοποιεί λυρικά µέτρα σε ορισµένα σηµεία.

14. Αναφορά στα έθιµα του γάµου: οδηγούσαν τη νύφη στο σπίτι του γαµπρού πάνω σε άµαξα, ενώ οι συνοδοί της, συγγενείς συνήθως, τραγουδούσαν το τραγούδι του γάµου, τον υμέναιον, που άρχιζε κατά κανόνα µε µακαρισµούς της νύφης και του γαµπρού.

15. Tο κείµενο στο σηµείο αυτό έχει παραδοθεί φθαρµένο. Tο νόηµα φαίνεται να είναι: κάποιος θεός σε άρπαξε από το σπίτι, αλλά τελικά, αφού δε σε έκλεψε ο Πάρης, ήταν για το καλό σου.

16. H απροθυµία της Eλένης να διαφωτίσει το Mενέλαο οφείλεται πιθανόν στην επιθυµία της να ξεχάσει τα παλιά δεινά, αλλά και στο αίσθηµα ντροπής που τη διακατέχει, αν και αθώα, για όσα συνέβησαν εξαιτίας της.

Ας Γινουμε Θεατες

  • Η αναγνώριση ολοκληρώνεται και οι δύο σύζυγοι τραγουδώντας ένα λυρικό αμοιβαίο εκφράζουν την ευτυχία τους που ξαναβρέθηκαν, αλλά και τον πόνο τους για όσα μάταια υπέφεραν.
    • Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε την κίνησή τους κατά τη διάρκεια αυτού του τόσο εκφραστικού τραγουδιού.
    • Ποια νεότερα μουσικά θεατρικά είδη θα μπορούσε να μας φέρει στο νου αυτό το τραγούδι;

Ας Εμβαθυνουμε

  • Παρακολουθούμε την αναγνώριση ανάμεσα στο Μενέλαο και την Ελένη. Οι ήρωες περνούν από την άγνοια στη γνώση, οπότε αίρεται και η αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι. Οι ήρωες υπάρχουν πια με την πραγματική τους ταυτότητα (είναι = φαίνεσθαι).
    • Ας αναζητήσουμε τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η μετάβαση από την άγνοια στη γνώση.
    • Ποια συναισθήματα γεννά στους ήρωες;
    • Eσύ τι νιώθεις;

Παραλληλο Κειμενο 2

Στιγμες Αναγνωρισης

Mενέλαος – Eλένη (K. Aθανασόπουλος – Λ. Tασοπούλου, Aμφιθέατρο,1999, σκην. Σ. Eυαγγελάτος)

Mενέλαος – Eλένη (K. Aθανασόπουλος – Λ. Tασοπούλου, Aμφιθέατρο,1999, σκην. Σ. Eυαγγελάτος)

 

ΗΛ. Ω της καρδιάς μου φως.
ΟΡ. Φως της καρδιάς αλήθεια.
ΗΛ. Ήρθες γλυκειά φωνή;
ΟΡ. Μη θες και μάρτυρα άλλο.
ΗΛ. Σ' έχω στα χέρια μου;
ΟΡ. Παντοτεινά θα μ' έχεις.
Ηλ. Ω συντοπίτισσες, ω αγαπητές γυναίκες,
Κοιτάχτε τον Ορέστη…

Σοφοκλής, Ηλέκτρα, στ. 1224-1229 (μτφρ. K. Tαμβάκης)
(Aπό το Σοφοκλής, Aντιγόνη – Hλέκτρα, I. Zαχαρόπουλος)

Ο γυρισμός του ξενιτεμένου (δημοτικό τραγούδι) Παρατραγωδία «Ελένης» στις «Θεσμοφοριάζουσες» Αναγνωρισμός Πηνελόπης και Οδυσσέα, ραψωδία ψ

 

— Βάγιες, τρεχάτ', ανοίξατε, αυτός είν' ο καλός μου!

Δημοτικό τραγούδι, Ο γυρισμός του ξενιτεμένου

 

Ίων – Kρέουσα – Xορός, Eυριπίδης Ίων, (X. Λούλης – Λ. Kονιόρδου, Eθνικό Θέατρο, 2003, σκην. Λ. Kονιόρδου)

Ίων – Kρέουσα – Xορός, Eυριπίδης Ίων, (X. Λούλης – Λ. Kονιόρδου, Eθνικό Θέατρο, 2003, σκην. Λ. Kονιόρδου)

Mενέλαος – Eλένη (Λ. Bογιατζής – K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου,1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Mενέλαος – Eλένη (Λ. Bογιατζής – K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου,1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

 

— Κρεμάσου σαν καρπός εδώ, ψυχή μου, ώσπου να ξεραθεί το δέντρο.

Oυ. Σαίξπηρ, Κυμβελίνος, μτφρ. B. Pώτας, B. Δαμιανάκου, Eπικαιρότητα

Γνωρίζει τον η Aρετή, καλά τόνε θυμάται,
μα δεν κατέχει ξυπνητή αν είναι ή αν κοιμάται.
Ξαναλιγώνεται η φτωχή απ' τη χαρά την τόση
κ' έκλινε μια και δυο φορές χάμαι στη γη να δώσει.

B. Kορνάρος, Ερωτόκριτος, E, στ. 1089-1092
(Aπό το B. Kορνάρος, Eρωτόκριτος, Eρμής)

Β. Κορνάρος, «Ερωτόκριτος» Ε΄, 1073-96: Αναγνώριση Ερωτόκριτου-Αρετούσας

ΜEN.

Μίλησε· πρέπει όσα μας δίνουν,
καλά ή κακά, οι θεοί ν' ακούμε.

 

Η Αναδρομη
στο Παρελθον

  • Ποιες συμφορές της αφηγείται η Eλένη στο Mενέλαο;

ΕΛE.

Σιχαίνομαι τα λόγια που θα πω.

 

ΜEN.

Λέγε· γλυκιά ξαλάφρωσή 'ναι
τις περασμένες να σου λένε δυστυχίες.

735

ΕΛE.

Δεν πήγα εγώ με γρήγορο καράβι
στην αγκαλιά ενός βάρβαρου, ούτε
σε ντροπιασμένο πλάγιασα κρεβάτι.

 

 

ΜEN.

Τότε ποια μοίρα, ποιος θεός σε πήρε;17

 

 

ΕΛE.

Ο γιος του Δία, καλέ μου, και της Μαίας18
στη χώρα μ' έφερε του Νείλου.

740

 

 

ΜEN.

Απίστευτο· πούθε σταλμένος; Φοβερά λόγια!

 

 

ΕΛE.

Έκλαψα τότε, ακόμη κλαίω και τώρα·
η ομόκλινη μ' αφάνισε του Δία.

 

 

 

ΜEN.

Η Ήρα; Ποιων τάχα το κακό ζητούσε;

745

 

ΕΛE.

Αχ! συμφορά μου, εκείνες οι πηγές
όπου οι θεές λουστήκαν19

κι ήρθ' η αμάχη για την ομορφιά τους.

 

 

 

 

ΜEN.

Όμως γιατί να κατατρέξει εσέν' η Ήρα;

 

 

ΕΛE.

Για να μη μ' έχει ο Πάρης...

750

 

ΜEN.

Πώς; Λέγε.

 

 

ΕΛE.

που ήμουν γι' αυτόν της Κύπριδας το δώρο.

 

 

ΜEN.

Α! δύστυχη.

 

 

ΕΛE.

Ναι, δύστυχη· κι εδώ στην Αίγυπτο ήρθα.

 

 

ΜEN.

Και του έδωσε το είδωλό σου, ως λες.

755

 

ΕΛE.

Στο σπίτι σου τι θρήνος, μάνα, ω μάνα,
τι πένθος, τι χαμός!

 

 

 

ΜEN.

Τι λες;

 

 

ΕΛE.

Χάθηκε η μάνα μου· για τις ντροπές μου
πέρασε βρόχο στο λαιμό της.

760

 

 

ΜEN.

Την άμοιρη· η κόρη μας Ερμιόνη ζει;

 

 

ΕΛE.

Ανύπαντρη, άτεκνη, μαραίνεται και κλαίει
για το δικό μου ατιμασμένο γάμο.

 

 

 

ΜEN.

Ω! Πάρη, που μου ρήμαξες το σπίτι,20

 

 

 

αυτά κι εσένα αφάνισαν και μύριους
Έλληνες χαλκαρματωμένους.

765

 

 

ΕΛE.

Κι εμένα την καταραμένη,
την κακορίζικη, ο θεός αλάργα
μ' απόδιωξε απ' την πόλη κι από σένα

 

 

 

 

 

κι άφησα —που δεν άφησα ποτέ—
τον άντρα μου και τα παλάτια
για ντροπιασμένους έρωτες τραβώντας.

 

770

 

Σχολια

17 . Με αυτά τα λόγια ο Mενέλαος απαλλάσσει από την ενοχή την Ελένη, αφού αποδίδει στους θεούς και στη µοίρα ό,τι έγινε.

18. Eννοεί τον Ερµή, τον αγγελιαφόρο των θεών. Eύλογη λοιπόν η ερώτηση που ακολουθεί: πούθε σταλµένος; (Ποιος του ανέθεσε αυτή την αποστολή;).

19. Σύµφωνα µε το µύθο, οι τρεις θεές, πριν απευθυνθούν στον Πάρη για την κρίση, λούστηκαν στα νερά ενός ποταµού.

20. O Mενέλαος µεταθέτει την ευθύνη για τις συµφορές στον Πάρη, αποκαθιστώντας την τιµή της Eλένης.

Ας Γινουμε Θεατες

Mενέλαος – Eλένη – Xορός (Λ. Bογιατζής – K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Mενέλαος – Eλένη – Xορός (Λ. Bογιατζής – K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

  • Η προσοχή όλων μας είναι στραμμένη στο Μενέλαο και την Ελένη. Μην ξεχνάμε όμως ότι οι δύο ήρωες δεν είναι μόνοι.
    • Ποια άλλα πρόσωπα βρίσκονται στο σκηνικό χώρο;
    • Πώς φαντάζεσαι τη σκηνική τους παρουσία τη στιγμή της αναγνώρισης;

Ας Εμβαθυνουμε

Eλένη (M. Kωνσταντάρου, Eυριπίδης, Tρωάδες, θίασος Γ. Tσαρούχη, 1977, σκην. Γ. Tσαρούχης)

Eλένη (M. Kωνσταντάρου, Eυριπίδης, Tρωάδες, θίασος Γ. Tσαρούχη, 1977, σκην. Γ. Tσαρούχης)

  • Στις τραγωδίες την αναγνώριση δύο αγαπημένων προσώπων ακολουθούν συνήθως: α) η εκδήλωση των συναισθημάτων αυτών που ξανασμίγουν, μαζί με αναφορές στο ρόλο της τύχης, β) μια κίνηση προς τα πίσω, προς το παρελθόν, γ) μια κίνηση προς τα εμπρός, προς το μέλλον.
    • Ποιους από τους άξονες αυτούς εντοπίζουμε μετά την αναγνώριση Μενέλαου-Ελένης στη σκηνή που μελετάμε;
    • Ας δούμε πιο συγκεκριμένα το δεύτερο άξονα: Ποια είναι η στάση του καθενός από τους δύο ήρωες απέναντι στο οδυνηρό παρελθόν; Tην καταλαβαίνεις;
  • Η Ελένη μιλώντας για το παρελθόν της αναφέρεται για μία ακόμα φορά στο ρόλο των θεών. Φέρνοντας στο νου μας και άλλες σχετικές αναφορές σε προηγούμενους στίχους, ας κάνουμε κάποιες υποθέσεις για τη δράση των θεών στον κόσμο του Ευριπίδη. Διασφαλίζουν την τάξη του δικαίου ή ενεργούν απρόβλεπτα κινούμενοι από προσωπικά τους πάθη;
    Mπορεί να σε βοηθήσει και το υλικό της αποδελτίωσης.

Παραλληλο Κειμενο 3

[…] η Ελένη, που τους άλλους
τόσο στην ομορφιά περνούσε, χώρισε
τον άριστο τον άντρα,

 

π' όλο της Τροίας κατάστρεψε το κράτος,
κι ούτε την κόρη, ουδέ τους ακριβούς της
θυμήθηκε γονιούς, μα ερωτευμένην
ξεσήκωσέ τη η Κύπρις.

 

Πολύ εύκολα η καρδιά λυγάει τ' ανθρώπου.
Κι αμέσως λαχταράει στο νου ό,τι βάλει.

Σαπφώ, απόσπασμα 16 L.-P. (μτφρ. Π. Λεκατσάς)
(Aπό το J.-L. Backès, O μύθος της Eλένης, μτφρ. K. Γιόση, Mέγαρο Mουσικής Aθηνών – M.I.E.T.)

Ηρόδοτος Ι 3-4: Εκδοχές για τον μύθο της Ελένης

H Eλενη: Λογος και Αντιλογος

Δεν είναι αληθινός αυτός ο λόγος.
Δε μπήκες στα καλοφτιαγμένα τα καράβια.
Μήτε στα κάστρα μπήκες της Τρωάδας.

Στησίχορος, απόσπασμα 14 (μτφρ. H. Βουτιερίδης)
(Aπό το H. Bουτιερίδης, Aρχαίοι Έλληνες Λυρικοί, Παπαδήμας)

Eλένη (Mάγια Λυμπεροπούλου, Eυριπίδης, Tρωαδίτισσες, Θέατρο Tέχνης, 1979)

Eλένη (Mάγια Λυμπεροπούλου,
Eυριπίδης, Tρωαδίτισσες,
Θέατρο Tέχνης, 1979)

XOP.

Αν όλα παν καλά από δω και πέρα,
οι συμφορές σας οι παλιές θα σβήσουν.21

 

Ο Αγγελιαφορος Αναγνωριζει
την Ελενη

  • Ποιες σκέψεις κάνει ο Aγγελιαφόρος για:
    • τους θεούς
    • την Ελένη
    • τον εαυτό του

ΑΓΓ.

Άσε, Μενέλαε, τη χαρά μαζί σας
να γευτώ· δεν την ξέρω, μα τη βλέπω.22

775

ΜEN.

Ζύγωσε, γέροντα, κι εσύ να κουβεντιάσεις.

 

ΑΓΓ.

Γι' αυτήνε δε μοχθήσαμε στην Τροία;

 

ΜEN.

Δεν είναι αυτή, οι θεοί μας ξεγελάσαν·
κρατούσαμε μια ολέθρια νεφέλη.

780

ΑΓΓ.

Τι λες;
Τόσος μόχθος κι αγώνας για έναν ίσκιο;

 

ΜEN.

Έργα της Ήρας και τριών θεών αμάχη.

 

ΑΓΓ.

Η αληθινή γυναίκα σου είναι τούτη;

 

 

ΜEN.

Αυτή· και να πιστέψεις όσα λέω.

785

 

ΑΓΓ.

Δυσκολονόητος ο θεός,23 παιδί μου·24
ολοένα αλλάζει. Εδώθε κείθε σέρνει,
πότε ψηλά, πότε βαθιά τα πάντα·
ο ένας δυστυχάει, ο άλλος όχι,

 

 

 

 

 

 

όμως κι αυτός κακό θάνατο βρίσκει·
δεν έχει πάντα η τύχη σιγουριά. Κι οι δυο σας
βάσανα δοκιμάσατε, απ' του κόσμου
τα λόγια εσύ, κι αυτός απ' τους πολέμους.
Σαν πολεμούσε, τίποτε δικό του·25

790

 

 

 

 

 

 

και τώρα δίχως κόπο η ευτυχία.
Δεν ντρόπιασες το γέροντα γονιό σου
και τους Διόσκουρους, δεν έχεις κάνει
όσα δεινά σου φόρτωσαν. Θυμάμαι
το γάμο σου,26 στο νου μου ξαναφέρνω

795

 

 

 

 

 

 

πως έτρεχα βαστώντας τις λαμπάδες
πλάι στο αμάξι σου κι εσύ νυφούλα
μαζί μ' αυτόν το πατρικό σου σπίτι
το ευτυχισμένο χαιρετούσες.27
Όποιος
δε νιώθει σέβας για τ' αφεντικά του

800

 

 

 

 

 

 

και δε συμπάσχει σε χαρές και λύπες,
δούλος κακός.28
Εγώ κι αν είμαι σκλάβος,
θέλω μες στους καλούς να με λογιάζουν·

 

805

 

Σχολια

21. Το δίστιχο του Xορού επαναφέρει τους ήρωές µας στην πραγµατικότητα και στους κινδύνους, που αποδώ και πέρα θα αντιµετωπίσουν.

22. Ο Aγγελιαφόρος αδυνατεί να κατανοήσει την πραγµατικότητα, αφού νοµίζει ότι µπροστά του είναι η «Ελένη» που εξαφανίστηκε από τη σπηλιά.

23. H λέξη θεός στον ενικό αριθµό δηλώνει την έννοια του θείου.

24. Στο πρωτότυπο: θύγατερ· ο Aγγελιαφόρος απευθύνεται στην Ελένη και η τρυφερή προσφώνηση δείχνει ίσως την αλλαγή της στάσης του.

25. O Aγγελιαφόρος, από τη γενική διαπίστωσή του για το ευµετάβολο της τύχης, περνάει στα παραδείγµατα του Μενέλαου και της Ελένης: ο Μενέλαος ήταν δυστυχισµένος επειδή πολεµούσε, για να ξαναπάρει την Eλένη, και τώρα ξαφνικά, χωρίς να κοπιάσει, τη βρίσκει· η Ελένη, που ήταν δυστυχισµένη για τις άδικες σε βάρος της κατηγορίες, τώρα βλέπει τη φήµη της να αποκαθίσταται.
Σιμωνίδης 6D 355P: ἄνθρωπος ἐών (παράλληλο κείμενο για το ευμετάβλητο της τύχης) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

26. Mε αυτή την υπενθύµιση γίνεται η αποκατάσταση του γάµου της Eλένης, αφού στην αντίληψη των ανθρώπων ο γάµος αυτός είχε διαλυθεί.

27. H τελετή του γάµου περιλάµβανε τρία στάδια: την ἐγγύησιν (µνηστεία στο σπίτι του πατέρα της νύφης), την πομπήν, για την οποία γίνεται λόγος εδώ, και το τέλος (τελετές στο σπίτι του γαµπρού).

28. Εδώ τονίζεται η αφοσίωση του δούλου προς τον κύριό του. H αφοσίωση αυτή δεν είναι δείγµα δουλοπρέπειας, αλλά, όπως φαίνεται από τη συνέχεια των λόγων του, επιλογή ενός ελεύθερου πνεύµατος και δείγµα ευγένειας ήθους.

Ας Γινουμε Θεατες

H αναγνώριση ανάμεσα στους δύο συζύγους ολοκληρώθηκε... Mα ο Aγγελιαφόρος δείχνει να μην έχει καταλάβει τι συνέβη.

  • Ο σκηνοθέτης μιας σύγχρονης παράστασης της Ελένης προβληματίζεται για το «στήσιμο» της σκηνής του Aγγελιαφόρου. Ποιες προτάσεις θα του έκανες για την κίνηση του Aγγελιαφόρου στο χώρο και γενικότερα για τον τρόπο, με τον οποίο θα υποδυθεί το ρόλο του; Σκέψου την ηλικία, την κοινωνική του θέση και τη συναισθηματική του κατάσταση.

Μενέλαος και Αγγελιαφόρος – B΄ Επεισόδιο, 2η σκηνή (ακουστικό αρχείο από παράσταση 1982) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας]

 

Γέροντας αγγελιαφόρος (σικελικός ερυθρόμορφος κρατήρας του 4ου αι. π.X.)

Γέροντας αγγελιαφόρος (σικελικός ερυθρόμορφος κρατήρας του 4ου αι. π.X.)

Ας Εμβαθυνουμε

  • Ο γέροντας παραμένει στο σκηνικό χώρο και μετά την αναγγελία για την ανάληψη του ειδώλου (αγγελική ρήση). Παύει έτσι να είναι μόνο αγγελιαφόρος. Ξαναγίνεται ο πιστός υπηρέτης που εκδηλώνει συναισθήματα και εκφράζει προβληματισμούς.
    • Για ποιους λόγους νομίζεις ότι ανατίθεται αυτός ο διευρυμένος ρόλος σε ένα γέροντα υπηρέτη του Μενέλαου που πολέμησε μαζί του στην Τροία;
  • Aς σταθούμε στις αναφορές του γέροντα υπηρέτη στους θεούς, την τύχη και την ανθρώπινη μοίρα.
    • Ποιες είναι οι απόψεις του για τα θέματα αυτά;
    • Ας φανταστούμε τον αντίχτυπο των προβληματισμών αυτών στους Αθηναίους θεατές του 412 π.X.
  • Tρωαδίτες και Έλληνες πολέμησαν και χάθηκαν στην Tροία για ένα είδωλο, εξαπατημένοι.
    • Ας αναζητήσουμε αναλογίες στη σημερινή εποχή.

Η Εξωτερική πολιτική της Ελλάδας στην περίοδο 1897-1922 [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού] Η Ευρώπη του Κόσμου [πηγή: Γ΄ Γυμνασίου, Νεοελληνική Γλώσσα, Ψηφιακό Σχολείο]

Παραλληλο Κειμενο 4

W. Lachnit, O θάνατος της Δρέσδης

W. Lachnit, O θάνατος της Δρέσδης

«Για Ενα Πουκαμισο Αδειανο»

Kαι στην Tροία;
Tίποτε στην Tροία – ένα είδωλο.
Έτσι το θέλαν οι θεοί.
Kι ο Πάρης, μ' έναν ίσκιο πλάγιαζε σαν να ήταν πλάσμα ατόφιο·
κι εμείς σφαζόμασταν για την Eλένη δέκα χρόνια.


Mεγάλος πόνος είχε πέσει στην Eλλάδα.
Tόσα κορμιά ριγμένα
στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης·
τόσες ψυχές
δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι.
Kι οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα
για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη
μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου
για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Eλένη.

Γ. Σεφέρης, «Eλένη» (απόσπασμα)
(Aπό το Γ. Σεφέρης, Ποιήματα, Ίκαρος)

 

λεύτερος αν δεν είμαι, λεύτερη έχω
ψυχή·29
το ’να κακό κάλλιο απ’ τα δύο: φαύλη

 

  • Ποιες εντολές δίνει ο Μενέλαος στον αγγελιαφόρο;

  • Ποιες σκέψεις κάνει ο Aγγελιαφόρος για τους θεούς και τη μαντική τέχνη;

 

 

 

 

να ’χω καρδιά και δούλο να με λένε.30

810

MEN.

Μόχθους πολλούς μαζί μου πολεμώντας
πέρασες, γέρο· τώρα, έλα, μοιράσου
την ευτυχία μου·31
τρέξε στους συντρόφους
που μας απόμειναν και πες τα νέα·

 

 

πώς είναι εδώ τα πράγματα· ας προσμένουν
έτοιμοι στο γιαλό για τους αγώνες
που ’χω να κάνω ακόμη, αν θα μπορέσω,
καθώς ελπίζω, ετούτην απ’ τη χώρα
ν’ αρπάξω· ας αγρυπνούν κι όλοι ενωμένοι,

815

 

σε μια σμίγοντας τύχη, απ’ τους βαρβάρους
κάποιο να βρούμε τρόπο να σωθούμε.32

820

ΑΓΓ.33

Θα γίνουν, βασιλιά μου, αυτά· μα βλέπω
κούφια τη μαντική, ψευτιές γεμάτη.34

Με τη φωτιά και τα πουλιά μαντείες

 

 

 

 

τίποτα δεν αξίζουν·35αν πιστεύεις
πως τα πουλιά ωφελούνε τους ανθρώπους,
ανόητος είσαι. Ο Κάλχας36 στο στρατό μας
δε μίλησε καθόλου, κι ας θωρούσε
να χάνονται οι δικοί του για έναν ίσκιο·

825

 

 

 

 

 

 

κούρσεψαν ανωφέλευτα τη χώρα·
θα πεις, δεν το ’θελε ο θεός·37 και γιατί τότε
πηγαίνουμε στους μάντεις; Όταν κάνεις
θυσίες στους θεούς, να τους γυρεύεις
τα καλά μόνο κι άσε τις μαντείες·

830

 

 

 

 

 

 

ξεγέλασμα είναι στη ζωή· κανένας
δεν πλούτισε μ’ αυτές όντας τεμπέλης·38

σωστό μυαλό και νους,39 να σοφός μάντης.

835

 

 

 

XOP.

Στα όσα είπε ο γέρος συμφωνώ· άμα
κερδίσεις τους θεούς, στο σπιτικό σου
την πιο μεγάλη μαντική έχεις μπάσει.

 

840

 

 

 

 

Σχολια

29. Την εποχή εκείνη κάποιοι σοφιστές δίδασκαν τη φυσική ισότητα όλων των ανθρώπων, τους οποίους οι κοινωνικές συνθήκες και οι ιστορικές συγκυρίες είχαν διακρίνει σε ελεύθερους και δούλους, Έλληνες και βαρβάρους.

30. ∆ηλαδή: από το να είµαι και δούλος και κακός, ας είµαι βέβαια δούλος αλλά τουλάχιστον καλός.

31. O Mενέλαος προσκαλεί τον αφοσιωµένο δούλο να µοιραστεί µαζί του την ευτυχία ως ηθική ανταµοιβή για τις υπηρεσίες του.

32. Προοικονοµία της δραπέτευσης του Μενέλαου και της Ελένης.

33. Και αυτή η ρήση του Aγγελιαφόρου αρχίζει µε µια γενική διαπίστωση και µετά περνάει στα παραδείγµατα. Ολόκληρη η ρήση έχει θεωρηθεί από µερικούς µελετητές περιττή και µεταγενέστερη παρεµβολή.

34. Σύµφωνα µε τον ιστορικό Θουκυδίδη, µετά την καταστροφή στη Σικελία οι Aθηναίοι είχαν στραφεί όχι µόνο εναντίον των πολιτικών «που τους είχαν παρακινήσει να κάνουν την εκστρατεία», αλλά «και εναντίον των χρησµολόγων και των µάντεων και όσων άλλων που µε τις προφητείες τους τους είχαν δηµιουργήσει την ελπίδα ότι θα καταλάβουν τη Σικελία» (H΄, 1, 1-2, µτφρ. Ά. Bλάχος).

35. Αναφέρεται σε δύο τρόπους της µαντικής τέχνης: α) στις θυσιαστήριες φλόγες, β) στις κραυγές και τις κινήσεις των πουλιών (τους οιωνούς).

36. Περίφηµος µάντης από τον τρωικό µυθολογικό κύκλο.

37. Tο να αποδίδει κάποιος στο συνοµιλητή του µια πιθανή ερώτηση ή αντίρρηση είναι ένα ρητορικό σχήµα που λέγεται προαπάντησις.

38. Θυµίζει το γνωστό σὺν Ἀθηνᾷ καὶ χεῖρα κίνει.

39. Στο πρωτότυπο: γνώµη δ’ ἀρίστη µάντις τ’ εὐβουλία. Εὐβουλίαν (= σωστό µυαλό, σωστή κρίση) υπόσχονταν οι σοφιστές ότι µπορούσαν να διδάξουν τους νέους. Mε τα λόγια αυτά ο Aγγελιαφόρος αποχωρεί από τη σκηνή.

Ας Γινουμε Θεατες

Θεατές σε σύγχρονη παράσταση

Θεατές σε σύγχρονη παράσταση

  • Παρακολουθούμε μια σύγχρονη παράσταση της Ελένης... Βλέπουμε τον Aγγελιαφόρο και ακούμε τους στοχασμούς του.
    • Τον νιώθουμε κοντά μας; Mας αγγίζουν τα λόγια του;

Ας Εμβαθυνουμε

  • Ο Aγγελιαφόρος στο λόγο του ασκεί έντονη κριτική στους μάντεις, επαναφέροντας έτσι το πρόβλημα της αδυναμίας του ανθρώπου να φτάσει εύκολα στη γνώση.
    • Τι μπορούμε να εμπιστευόμαστε, σύμφωνα με τον Aγγελιαφόρο; Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να κατευθύνουμε τη ζωή μας; Ας συζητήσουμε την πρότασή του.
  • Ένα από τα κατά ποιόν μέρη* της τραγωδίας, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι η διάνοια*, οι ιδέες δηλαδή και οι σκέψεις που εκφράζουν τα πρόσωπα της τραγωδίας και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν, για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους.
    • Ας αναζητήσουμε σε αυτήν τη σκηνή απόψεις και προβληματισμούς που συνθέτουν τη διάνοια.
    • Δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός του Ευριπίδη ως «από σκηνής φιλόσοφος»;
    • Ποιες από αυτές τις απόψεις θα μπορούσε να διατυπώσει κι ένας ήρωας σύγχρονου θεατρικού έργου;
  • Ας υποθέσουμε ότι έλειπαν οι στοχασμοί του Aγγελιαφόρου. Τι θα κέρδιζε, τι θα έχανε το δραματικό έργο;

Παραλληλο Κειμενο 5

Kαραβάτζιο, H Xειρομάντισσα

Kαραβάτζιο, H Xειρομάντισσα

Mαντικη

O φόβος και η άγνοια, που οδήγησαν εύκολα τον άνθρωπο στη δεισιδαιμονία και την «πρόληψη» (για την αποφυγή του κακού), ήταν φυσικό να τον οδηγήσουν σε μια διαρκή αγωνία για τα όσα του έμελλαν να συμβούν, και να του γεννήσουν την τάση της μαντικής [...]. Mπορούμε να πούμε πως η Mετεωρολογία κι η Aστρολογία ήταν τα πρώτα σκέλη και ίσως η πρώτη αφορμή της γενικής Mαντικής. Aπό τα προγνωστικά του καιρού διακινδυνεύει κανείς τη μαντεία και τις φανταστικές ερμηνείες, τους οιωνισμούς [...]. Tα φυσικά φαινόμενα γίνονται έτσι διερμηνείς των αποφάσεων της Tύχης ή του Θεού. Aκολουθούν σε πιο εξελιγμένη μορφή όνειρα, οπτασίες, καντηλομαντεία, πυρομαντεία, καφεμαντεία, χειρομαντεία [...] ο καφές που χύνεται, τα κουφέτα κάτω από το μαξιλάρι.

Δ. Λουκάτος
(Aπό το Δ. Λουκάτος, Eισαγωγή στην ελληνική λαογραφία, M.I.E.T.) (Διασκευή)

Δελφοί [πηγή: Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση]

 

«Eυβουλια» (σωστο μυαλο, στ. 837)

ΠPΩTAΓOPAΣ. Η διδασκαλία μου σε κάνει μυαλωμένο για τις υποθέσεις του σπιτιού σου (πώς να κυβερνάς με τον καλύτερο τρόπο το νοικοκυριό σου), και για τις υποθέσεις της πολιτείας (πώς να γίνεις ασυναγώνιστος πολιτικός και στα έργα και στους λόγους).

Πλάτων, Πρωταγόρας, 318e-319a (μτφρ. H. Σπυρόπουλος)
(Aπό το Πλάτωνος Πρωταγόρας, A.Π.Θ. – Iνστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα M. Tριανταφυλλίδη)