Ευριπίδη "Ελένη" (Δραματική Ποίηση Γ' Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 576-658 «Oὐδείς ποτ’ ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς, ἐν τῷ δικαίῳ δ’ ἐλπίδες σωτηρίας»

Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης

EΠIΠAPOΔOΣ (στ. 576-587)

 

 

ΧΟΡΟΣ

Άκουσα τη μάντισσα που μέσα
στο παλάτι ξάστερα το είπε·
ο Μενέλαος δεν επήγε
στον τρισκότεινο τον Άδη,

 

Η Επιστροφη
του Χορου
και της Ελενης

  • Tι πληροφορήθηκε ο Xορός από τη Θεονόη;

  • Ποια νέα πληροφορία ανακοινώνει η Eλένη;

  • Tι αγνοεί ακόμη η Eλένη και γιατί;

 

δεν τον σκέπασεν ο τάφος,
μα στο πέλαο παραδέρνει
και δεν έφτασεν ακόμη
στα λιμάνια της πατρίδας·
ο βαριόμοιρος πλανιέται χωρίς φίλους

580

 

από τότε που άφησε την Τροία
και γυρνάει με το καράβι

585

δώθε κείθε σ' ακρογιάλια ξένα.

 

1η ΣKHNH (στ. 588-658)

 

ΕΛΕΝΗ

Πάλι ξανάρχομαι στον τάφο ετούτον,1
αφού απ' τη Θεονόη που τα πάντα

 

 

γνωρίζει, πήρα ευχάριστες ειδήσεις·
ο άντρας μου είναι ζωντανός, βλέπει τον ήλιο,
στα πέλαα βασανίζεται γυρνώντας
με το καράβι εδώ κι εκεί, μα θα 'ρθει
μόλις οι παιδεμοί του τελειώσουν. Ένα

590

 

δεν είπε μόνο, αν, όταν φτάσει,
θα σωθεί κιόλας. Στην πολλή χαρά μου
λησμόνησα καθάρια να ρωτήσω,
σαν άκουσα πως γλίτωσε. Τριγύρω
στη χώρα λέει πως έχει ναυαγήσει

595

 

 

 

 

 

 

με λιγοστούς συντρόφους. Πότε θα 'ρθεις,
που τόσο λαχταρώ να σ' αντικρίσω;
Άα, ποιος είναι αυτός; Ο ανόσιος του Πρωτέα
γιος μηχανεύεται για με παγίδες;
Σα γρήγορο πουλάρι ή σα Μαινάδα

600

 

 

 

 

 

δεν πάω στο μνήμα;2 Μ' όψη αγριεμένη
κάποιος με κυνηγά για να με πιάσει.

605

 

 

ΜΕΝ.

H Eμφανιση
του Μενελαου

  • Πώς αντιδρά η Eλένη;

  • Ποια η αντίδραση του Mενέλαου, όταν βλέπει την Eλένη;

Εσύ που φοβισμένη ορμάς απάνω
στου τάφου τα σκαλιά και στο βωμό του·3
μη φεύγεις, στάσου· ως είδα τη θωριά σου,
σάστισα και βουβός έχω απομείνει.4

610

Ασέβεια, γυναίκες· μ' εμποδίζει
να πάω στο μνήμα αυτός και πιάνοντάς με,5
στο βασιλιά γυρεύει να με δώσει,
για να με παντρευτεί κι ας μην τον στέργω.

 

ΕΛE.

MEN.

Δε βοηθάω κακούς ούτε είμαι κλέφτης.

615

ΕΛE.

Όμως η φορεσιά σου έτσι σε δείχνει.6

 

Σχολια

  1. Eπανερχόµαστε λοιπόν στην κατάσταση που υπήρχε πριν από τον ερχοµό του Tεύκρου.
  2. Εδώ η Ελένη εννοεί ότι πρέπει να πάει γρήγορα στο µνήµα, µε τη σβελτάδα µιας Μαινάδας, πριν την προλάβει ο Μενέλαος.
  3. Το ταφικό οικοδόµηµα χρησίµευε συγχρόνως και ως βωµός. Άρα στον Πρωτέα προσφέρονταν θυσίες και τον τιµούσαν ως θεό.
  4. Ο Μενέλαος «αναγνωρίζει» την Ελένη, γι' αυτό τα χάνει.
  5. Ο Μενέλαος δεν πιάνει την Ελένη. Tης κλείνει µάλλον το δρόµο για τον τάφο, όπως φαίνεται και από µια άλλη µεταφραστική εκδοχή: θέλει να µε πιάσει να µε δώσει στον άρχοντα (K. Τοπούζης).
  6. Όπως και πριν µε τη Γερόντισσσα, έτσι κι εδώ γίνεται φανερός ο ρόλος της σκευής του Μενέλαου στη δραµατική οικονοµία του έργου.

Ας Γινουμε Θεατες

Κι ενώ ο Μενέλαος βρίσκεται έξω από το ανάκτορο, οι γυναίκες του Χορού κάνουν πάλι την εμφάνισή τους. Η Ελένη τις ακολουθεί.

  • Ας φέρουμε στο νου μας την αποχώρησή τους από το σκηνικό χώρο μετά την Πάροδο. Με βάση το κείμενο και τη γενική ατμόσφαιρα της σκηνής, ας κάνουμε υποθέσεις για το πώς γίνεται τώρα η δεύτερη είσοδος του Χορού, η επιπάροδος*. Αξίζει να προσέξουμε ιδιαίτερα:
    • Πώς θα αποδοθεί το χαρμόσυνο κλίμα (ρυθμός και ύφος μουσικής – κίνηση Xορού).
    • Με ποιους υποκριτικούς τρόπους μπορεί να αποδοθεί η αλλαγή της συναισθηματικής κατάστασης της Ελένης.
  • Aς μην ξεχνάμε όμως και το Mενέλαο. Όσο ακούγονται οι νέες ειδήσεις, πού βρίσκεται; Πώς αντιδρά;
Χορός Eλένης (K.Θ.B.E., 1982, χορογραφία E. Πήττα)
Χορός Eλένης (K.Θ.B.E., 1982, χορογραφία E. Πήττα)

Ας Εμβαθυνουμε

  • Bρισκόμαστε στο B' Eπεισόδιο. Bλέπουμε τους ήρωές μας τόσο κοντά τον έναν στον άλλο και ταυτόχρονα τόσο μακριά. Παρακολουθούμε τη συνάντησή τους και μαζί τη δυσκολία τους να αναγνωριστούν.
    • Ποιες σκέψεις και ποια συναισθήματα σου γεννά η επιβράδυνση αυτή;
      Πρώτη φτάνει στην αναγνώριση η Eλένη.
    • Aς σκεφτούμε τι γνώριζε η Eλένη που θα έπρεπε να τη διευκολύνει στην αναγνώριση και τι τελικά την εμπόδισε.
    • Aς επισημάνουμε τις ψυχολογικές μεταπτώσεις της ηρωίδας στη διάρκεια της σκηνής.

Παραλληλο Κειμενο 1

Eλένη – Mενέλαος (Ά. Συνοδινού – Θ. Kωτσόπουλος, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)

Eλένη – Mενέλαος (Ά. Συνοδινού – Θ. Kωτσόπουλος, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)

Μενέλαος και Ελένη (φωτογραφία από την παράσταση 1982) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας]

«Ποτε θα 'Ρθεις, που Τοσο Λαχταρω να σ΄Αντικρισω;»

Τι θα απογίνω, αγαπημένε, πού θα σε ζητήσω;
Άλλοτε οι μέρες φεύγανε στην προσμονή σου σκιές.
Αιώνες καρτερώντας σε μπορούσα να διανύσω,
με τ' όνειρό σου οι πίκρες μου γλυκιές.

 

Πού να 'σαι; Τι ν' απόμεινε από σε να το ζητήσω;
Πού να 'ναι το στερνό μου αυτό αγαθό;

 

Μ. Πολυδούρη, «[Είμαι τρελή να σ' αγαπώ…]»
(απόσπασμα)

(Aπό το M. Πολυδούρη, Άπαντα, Aστέρι)

MEN.

Στάσου, μην τρέχεις πια και μην τρομάζεις.

 

 

ΕΛE.

Στέκομαι, γιατί αγγίζω αυτό το μέρος.7

 

 

MEN.

Ποια είσαι; Ποια γυναίκα βλέπω μπρος μου;

 

 

ΕΛE.

Ρωτώ κι εγώ το ίδιο. Εσύ ποιος είσαι;

620

 

MEN.

Τόσο πολύ να μοιάζει άλλη δεν είδα.

 

 

ΕΛE.

Θεοί! Θεϊκό ’ναι να ’βρεις τους δικούς σου.

 

 

MEN.

Είσαι Ελληνίδα ή ντόπια από εδώ γύρω;

 

 

ΕΛE.

Ελληνίδα· εσύ ποιος είσαι; Πες μου.

 

 

MEN.

Όμοια, απαράλλαχτη με την Ελένη!

625

 

ΕΛE.

Κι εσύ με το Μενέλαο, τα ’χω χάσει.

 

Η Ελενη Αναγνωριζει
το Μενελαο

  • Πώς η Ελένη φτάνει στην αναγνώριση;

  • Γιατί ο Mενέλαος βρίσκεται σε σύγχυση και πώς αντιδρά;

  • Πώς αισθάνεται η Eλένη με την αντίδρασή του και γιατί;

MEN.

Σωστά το δύστυχο μ’ έχεις γνωρίσει.

 

ΕΛE.

Μετά από χρόνια στη γυναίκα σου ήρθες.

 

MEN.

Γυναίκα μου; Σταμάτα, μη μ’ αγγίζεις.

 

ΕΛE.

Που σου ’δωσε ο Τυνδάρεως, ο γονιός μου.

630

MEN.

Φαντάσματα αγαθά στείλε μου, Εκάτη.8

 

ΕΛE.

Συντρόφισσα δεν είμαι της Εκάτης.9

 

MEN.

Κι εγώ δεν έχω πάρει δυο γυναίκες.

 

ΕΛE.

Ποιας άλλης είσαι ομόκλινος κι αφέντης;

 

MEN.

Αυτής μες στη σπηλιά που ήρθε απ’ την Τροία.

635

ΕΛE.

Εμένα μοναχά γυναίκα σου έχεις.

 

MEN.

Σωστά δε βλέπω ή σάλεψεν ο νους μου;

 

ΕΛE.

Κοιτώντας με για την Ελένη δε με παίρνεις;

 

MEN.

Μοιάζετε στη θωριά, μα ολότελα όχι.10

 

ΕΛE.

Δε με γνωρίζεις; Σκέψου, τι άλλο λείπει;

640

 

MEN.

Της μοιάζεις· τούτο βέβαια δεν τ’ αρνιέμαι.

 

 

ΕΛE.

Τα μάτια σου θα σου το φανερώσουν.

 

 

MEN.

Μα έχω άλλη γυναίκα, εδώ χαλάει.

 

 

ΕΛE.

Στην Τροία πήγε μόνο το είδωλό μου.

 

 

MEN.

Ίσκιους που δείχνουν ζωντανοί ποιος φτιάχνει;

645

 

ΕΛE.

Ο αιθέρας, που το ταίρι σου έχει πλάσει.

 

 

MEN.

Απίστευτα όσα λες· θεός ο πλάστης;

 

 

ΕΛE.

Έργο της Ήρας, να μη μ’ έχει ο Πάρης.

 

 

MEN.

Μα σύγκαιρα στην Τροία κι εδώ πώς ήσουν;

 

 

ΕΛE.

Τ’ όνομα ολούθε πάει, όχι το σώμα.

650

 

MEN.

Άσε με, με περίσσιους ήρθα πόνους.

 

 

ΕΛE.

Μ’ αφήνεις, για να φύγεις μ’ έναν ίσκιο;

 

 

MEN.

Να χαίρεσαι που μοιάζεις στην Ελένη.

 

 

ΕΛE.

Άα! μόλις βρήκα τον άντρα μου, τον χάνω.

 

 

MEN.

Της Τροίας τους μόχθους, όχι εσέ, πιστεύω.11

655

 

ΕΛE.

Αχ! πιότερο από με δυστυχισμένη
δε βρίσκεται· μ’ αφήνουν οι δικοί μου12
κι ούτε στους Έλληνες θα πάω και στην Ελλάδα.

 

 

 

 

 

Σχολια

7. Η Ελένη κατόρθωσε να φτάσει στον τάφο, που της παρέχει άσυλο, και αισθάνεται πλέον ασφαλής.

8. Mε την αναφορά στην Eκάτη, τη θεά που έστελνε τα φαντάσµατα, είναι σαν να πιστεύει ο Μενέλαος ότι έχει παραισθήσεις.

9. ∆ηλαδή δεν είµαι σκιά, φάντασµα.

10. Το νόηµα του στίχου (τὸ σῶµα ὅµοιον, τὸ δὲ σαφὲς µ’ ἀποστερεῖ), σύµφωνα µε ένα µελετητή, είναι: Της µοιάζεις βέβαια· αυτό όµως που γνωρίζω, µου στερεί τη δυνατότητα να πιστέψω ότι βλέπω µπροστά µου τη γυναίκα µου.

11. Στα λόγια του Μενέλαου διακρίνουµε και τον υποσυνείδητο φόβο του µήπως τελικά ήταν µάταιος ο πόλεµος της Τροίας.

12. H Ελένη χρησιµοποιεί πληθυντικό, αφού ο Μενέλαος αντιπροσωπεύει γι’ αυτήν το σύνολο των συγγενών της.

Ας Γινουμε Θεατες

Στη διπλανή φωτογραφία βλέπουμε το σχέδιο του σκηνοθέτη Δ. Παπαϊωάννου για μια παράσταση που σκηνοθέτησε (H Oρέστεια του Ξενάκη).

     Δοκίμασε να σχεδιάσεις με ανάλογο τρόπο στην παρακάτω αναπαράσταση του αρχαίου θεάτρου, την κίνηση ή τη στάση του Xορού, της Ελένης και του Μενέλαου στη σκηνή αυτή (στ. 576-658).

Το θέατρο της Επιδαύρου (τρισδιάστατη αναπαράσταση) [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]Μενέλαος, Ελένη και Αγγελιαφόρος – B΄ Επεισόδιο, 1η σκηνή (ακουστικό αρχείο από παράσταση 1982) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος] Ελένη, Μενέλαος, Αγγελιαφόρος Α΄ και Χορός – Β΄ Επεισόδιο, 1η – 2η σκηνή (βίντεο από παράσταση 2008) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας]

σχέδιο του
σκηνοθέτη Δ. Παπαϊωάννου

 

Eικονική αναπαράσταση του αρχαίου θεάτρου της Eπιδαύρου

Eικονική αναπαράσταση του αρχαίου θεάτρου της Eπιδαύρου

Ας Εμβαθυνουμε

  • Ο Μενέλαος, εγκλωβισμένος στην πλάνη του, νομίζει ότι η πραγματική Ελένη είναι ένα φάντασμα. Η αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι κυριαρχεί και πάλι· φαίνεται λοιπόν ότι πάνω σε αυτή την αντίθεση είναι δομημένη ολόκληρη η τραγωδία και μέσα από αυτήν μπορούμε να οδηγηθούμε σε ευρύτερους προβληματισμούς για την αλήθεια και τη γνώση.
    • Ας εντοπίσουμε σ' αυτήν τη στιχομυθία λέξεις ή φράσεις που εκφράζουν το πραγματικό και το φαινομενικό.
    • Ας συζητήσουμε σε ποιο βαθμό είναι δικαιολογημένη η προσκόλληση του Μενέλαου στο φαινομενικό.
    • Πιστεύεις ότι συναντάμε ανάλογες συμπεριφορές και στις μέρες μας; H προσκόλληση στα φαινόμενα μας εμποδίζει σήμερα να γνωρίσουμε την αλήθεια;
  • Η τραγική ειρωνεία, όπως έχουμε αναφέρει, σχετίζεται με το παιχνίδι ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια.
    • Ας επισημάνουμε περιπτώσεις τραγικής ειρωνείας στη σκηνή και ας διερευνήσουμε τη λειτουργία της σε σχέση με τους θεατές.
    • Πώς συσχετίζεται η τεχνική αυτή με τη βασική αντίθεση του δράματος είναι – φαίνεσθαι;

Παραλληλο Κειμενο 2

Kι αν κάνεις να κοιτάξεις σ' αυτόν ή στον
άλλο καθρέφτη,/πίσω απ' τη σκόνη και
τις ραγισματιές,/διακρίνεις πιο θαμπό
και πιο τεμαχισμένο το πρόσωπό σου,/το
πρόσωπό σου που άλλο δε ζήτησες στη
ζωή σου παρά να το κρα-/τήσεις καθάριο
κι αδιαίρετο.

Γ. Pίτσος, H Σονάτα του Σεληνόφωτος,
(απόσπασμα)

(Aπό το Γ. Pίτσος, H Σονάτα του Σεληνόφωτος, Kέδρος)

 

P. Mαγκρίτ, H απαγορευμένη αναπαραγωγή

P. Mαγκρίτ, H απαγορευμένη αναπαραγωγή

Kατοπτρα και Ειδωλα

είδωλο (το) [...] ΦYΣ.[IKH:] η αναπαραγωγή της εικόνας αντικειμένου με τη βοήθεια οπτικών συσκευών (φακών, κατόπτρων κ.λπ.) και σύμφωνα με οπτικά φαινόμενα, όπως η ανάκλαση (στα κάτοπτρα), η διάθλαση (στους φακούς), η περίθλαση κ.λπ.

Γ. Mπαμπινιώτης,
Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας,
Kέντρο Λεξικολογίας