Α' Επεισόδιο

Α΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 437-494 «Kαὶ νῦν τάλας ναυαγὸς ἀπολέσας φίλους ἐξέπεσον ἐς γῆν τήνδε»

Από κατακτητής της Τροίας ένας ρακένδυτος ναυαγός

1η ΣKHNH (στ. 437-494)

ΜΕΝΕΛΑΟΣ	Πέλοπα, που αγωνίστηκες στην Πίσα με τον Οινόμαο σ' αρματοδρομίες, τότε, που 'χες καλέσει τους θεούς σε δείπνο,¹		Η Εισοδος του Μενελαου - Το Παρελθον του Ποιους προγόνους του αναφέρει και ποια ευχή διατυπώνει; Γιατί καυχιέται ο Mενέλαος; Ποιες είναι οι περιπέτειές του;
	να 'χανες τη ζωή σου, πριν ακόμα γεννήσεις το γονιό μου, τον Ατρέα, κι εκείνος πάλι από την Αερόπη δυο γιους, τον Αγαμέμνονα κι εμένα το Μενέλαο, ζευγάρι ξακουσμένο·	440
	γιατί θαρρώ –και καυχησιά δεν είναι– πως με καράβια οδήγησα στην Τροία στράτευμα πλήθος² κι όχι με τη βία σαν τύραννος, αλλά μ' ακολουθήσαν θέλοντας οι λεβέντες της Ελλάδας.	445

	Χαθήκανε πολλοί, πολλοί κι εκείνοι που χαίρονται, γιατί έχουνε ξεφύγει τον κίνδυνο της θάλασσας και φέραν³ τα ονόματα των σκοτωμένων πίσω στα σπίτια τους.⁴ Εγώ περιπλανιέμαι	450
	τόσον καιρό στο κύμα ο δόλιος,⁵ όσο χρειάστηκα την Τροία για να κουρσέψω·⁶ κι ενώ ποθώ στον τόπο μου να φτάσω, τη χάρη αυτή οι θεοί δε μου χαρίζουν. Τριγύρισα τους έρμους της Λιβύης	455
	τους αφιλόξενους γιαλούς και κάθε φορά,⁷ που την πατρίδα μου ζυγώνω, μακριά με ξανασπρώχνουν οι ανέμοι, χωρίς μες στα πανιά μου να φουσκώσει ποτέ πρίμος αγέρας για τη Σπάρτη.	460
			Το Παρον του Ποια είναι τα βάσανά του; Tι τον έφερε στην είσοδο του ανακτόρου;
	Και τώρα ναυαγός ο μαύρος, δίχως φίλους στη χώρα βγήκα εδώ. Συντρίμμια γίνηκε το καράβι μου στους βράχους. Μου ξέμεινε η καρένα μόνο κι έτσι	465

Σχολια

Το κείµενο εδώ έχει µάλλον υποστεί αλλοιώσεις· το γενικό νόηµα των στίχων 437-441 πρέπει να είναι: Μακάρι, Πέλοπα, που ο Τάνταλος σε πρόσφερε κάποτε γεύµα στους θεούς, να µη σε είχε αναστήσει ο ∆ίας· έτσι δε θα κέρδιζες στις αρµατοδροµίες την Ιπποδάµεια και δε θα είχες γεννήσει τον πατέρα µου Ατρέα… O Mενέλαος δηλαδή εύχεται να µην είχε γεννηθεί ο πατέρας του, άρα και ο ίδιος.
O Mενέλαος παρουσιάζει τον εαυτό του και όχι τον αδελφό του Aγαµέµνονα ως αρχηγό της εκστρατείας στην Tροία. Ίσως να µην είναι δείγµα της αλαζονείας του αλλά συνειδητή επιδίωξη του Eυριπίδη να αναδείξει τον ηρωισµό του Mενέλαου.
και φέραν = φέρνοντας.
H µνήµη των αποθανόντων έχει µεγάλη σηµασία για τους Έλληνες και ιδιαίτερα για τους Αθηναίους θεατές µετά τη Σικελική καταστροφή.
H αντίθεση ανάµεσα στον περιπλανώµενο Μενέλαο και σε όλους τους υπόλοιπους Έλληνες, που είτε χάθηκαν στην Τροία είτε γύρισαν στην πατρίδα τους, θυµίζει την αρχή της Οδύσσειας (α, στ. 11-14): Όλοι, όσοι τότε ξέφυγαν το µαύρο χάρο, πήγαν /στα σπίτια τους από γιαλούς και µάχες γλιτωµένοι. /Κι αυτόν µονάχα πόκλαιγε πατρίδα και γυναίκα /τον κράταε λατρευτή θεά, η Καλυψώ, η νεράιδα… (µτφρ. Z. Σίδερης).
Ο Μενέλαος δεν περιπλανιέται δέκα χρόνια αλλά επτά· σωστότερη θα ήταν η µετάφραση: περιπλανιέµαι από τότε που κούρσεψα την Τροία.
Στην πραγµατικότητα, όπως θα αναφέρει πιο κάτω ο ίδιος ο Μενέλαος, µόνο µία φορά πλησίασε στο Ακρωτήριο του Μαλέα. Εποµένως, η επανάληψη τονίζει και επιτείνει τις συµφορές του Μενέλαου, που θυµίζουν το δύσκολο νόστο του Oδυσσέα.

Aς Γινουμε Θεατες

Η Ελένη και οι γυναίκες του Χορού βρίσκονται στο παλάτι, όπου ζητούν πληροφορίες για την τύχη του Μενέλαου. Διάχυτο είναι ένα κλίμα αδημονίας.

Ένα νέο πρόσωπο εμφανίζεται στη σκηνή. Aπό πού έρχεται; Τι φοράει; Πώς μαθαίνουμε ποιος είναι;
Ας παρατηρήσουμε τις φωτογραφίες του A' Eπεισοδίου (σελ. 35-43) που απεικονίζουν το Mενέλαο σε σύγχρονες παραστάσεις. Σε ποιες περιπτώσεις ο ενδυματολόγος ακολούθησε πιστά τις σκηνογραφικές πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από το κείμενο;

Ας Εμβαθυνουμε

Με την είσοδο του Μενέλαου αρχίζει το A' Eπεισόδιο*, που αποτελεί ένα από τα επικά-διαλογικά* μέρη της τραγωδίας. Δε βρισκόμαστε, λοιπόν, στην αρχή του έργου· η δράση έχει ήδη αρχίσει. Παρ' όλα αυτά, υποστηρίζεται ότι ο μονόλογος αυτός του Μενέλαου είναι ένας δεύτερος Πρόλογος.
- Ας αναζητήσουμε στο κείμενο στοιχεία που στηρίζουν αυτή την άποψη.
- Ποιες δραματικές σκοπιμότητες υπηρετεί ο δεύτερος αυτός Πρόλογος;
Η εμφάνιση του Μενέλαου ως ναυαγού ασφαλώς δε θυμίζει σε τίποτα το Μενέλαο του μύθου.
- Ποια εντύπωση πρέπει να έκανε στους θεατές αυτή η εμφάνιση ενός βασιλιά και μάλιστα αρχηγού της εκστρατείας στην Τροία; Aς λάβουμε υπόψη μας ότι ο κωμωδιογράφος Αριστοφάνης σατίρισε με έντονη ειρωνεία την προσπάθεια του Eυριπίδη να συγκινήσει τους θεατές με τη ρακοφορία των ηρώων του.

Mενέλαος (Π. Eμμανουηλίδης, Eταιρεία Θεάτρου «H άλλη πλευρά», 2004, σκην. Ά. Mιχόπουλος)

Mενέλαος (Π. Eμμανουηλίδης, Eταιρεία Θεάτρου «H άλλη πλευρά», 2004, σκην. Ά. Mιχόπουλος)

Aριστοφάνης, Θεσμοφοριάζουσαι, Eθνικό Θέατρο, 1989, σκην. K. Mπάκας

Παραλληλο Κειμενο 1

«…Eνα Κουρελι απο το Παλιο σου Δραμα» [Ο βασικός ήρωας της κωμωδίας Aχαρνής του Aριστοφάνη, ο Δικαιόπολης, πρόκειται να απολογηθεί στο Xορό των συμπολιτών του και, για να τους συγκινήσει, σκοπεύει να παρουσιαστεί ως ήρωας του Ευριπίδη, ρακένδυτος και αξιολύπητος· σπεύδει λοιπόν στον ποιητή και του ζητάει δανεικά κουρέλια από τα έργα του.]
ΔΙΚ.	Μα, Ευριπίδη,	ΔΙΚ.	Ήταν ένας πολύ πιο διακονιάρης.
	στα γόνατά σου πέφτω, χάρισέ μου	ΕΥΡ.	Μήπως ζητάς το λιγδιασμένο ντύμα
	ένα κουρέλι απ' το παλιό σου δράμα.		που φόραγε ο κουτσός Βελλεροφόντης;
	Λόγο είν' ανάγκη στο Χορό να βγάλω,	ΔΙΚ.	Όχι ο Βελλεροφόντης· κάποιος άλλος,
	κι αν δεν τα πω καλά, θα με σκοτώσουν.		κουτσός κι εκείνος, φλύαρος, κολλιτσίδα
ΕΥΡ.	(με κωμικό στόμφο) Ποια ράκη; Εκείνα που φορούσε		και τροχισμένη γλώσσα.
	ο δόλιος γέρος, ο Οινέας, στον τραγικόν αγώνα;	ΕΥΡ.	Ξέρω, ξέρω·
ΔΙΚ.	Όχι του Οινέα· κάποιου άλλου πιο για κλάψες.		τον Τήλεφο θα λες, απ' τη Μυσία.
ΕΥΡ.	Του Φοίνικα ίσως του τυφλού;	ΔΙΚ.	Ναι, τον Τήλεφο· δώσ' μου, σε ικετεύω,
ΔΙΚ.	Ήταν ένας κι απ' το Φοίνικα ακόμα πιο για κλάψες.		εκείνου τις φασκιές.
ΕΥΡ.	Σαν ποιων σκουτιών¹ ξεσκλίδια² να γυρεύεις;
	Του Φιλοχτήτη λες, του διακονιάρη;
	¹ τα σκουτιά = τα ρούχα ² ξεσκλίδια = κουρέλια
Δημότες των Αχαρνών, στ. 415-431 (μτφρ. Θ. Σταύρου) (Aπό το Oι κωμωδίες του Aριστοφάνη, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας»)

	πάνω της έχω ανέλπιστα γλιτώσει,⁸ με την Ελένη που ’φερα απ’ την Τροία.	470
	Ποιος είναι ο τόπος, ποιοι τον κατοικούνε; Δεν ξέρω· με τα ρούχα μου κουρέλια ντρεπόμουν να ρωτήσω τους ανθρώπους. Ο ευτυχισμένος, όταν κακοπάθει,
	νιώθει πικρότερη τη δυστυχία, παρ’ όσο αυτός που από παλιά την ξέρει.⁹ Τώρα με τυραννά σκληρά η ανάγκη· ψωμί δεν έχω ή ρούχο, καθώς δείχνουν τ’ απομεινάρια από το καραβίσιο	475
	πανί που’ μαι ζωσμένος· τους χιτώνες, τα λαμπρά πέπλα η θάλασσα κατάπιε. Στα βάθη μιας σπηλιάς κρατάω κρυμμένη τη γυναίκα μου, αιτία στις συμφορές μου, κι όσοι απομείναν απ’ τους σύντροφούς μου,	480
	τους έβαλα να τη φυλάγουν. Μόνος γυρίζω ψάχνοντας για κείνους νά ’βρω κάτι να τους χορτάσω.¹⁰ Μόλις είδα το σπίτι αυτό με τους θριγκούς τριγύρω και τον ωραίο πυλώνα –αρχοντικό ’ναι–¹¹	485
	ζύγωσα· κάτι ελπίζω για τους ναύτες να οικονομήσω· απ’ τους φτωχούς δεν έχεις, ακόμη κι αν το θέλουνε, βοήθεια. Έε· δε θα ’ρθεί ένας θυρωρός στην πόρτα	490
	να πει στο νοικοκύρη τα δεινά μου;¹²	490

Σχολια

8. Έτσι γλίτωσε κι ο Οδυσσέας, όταν οι θεοί τού βύθισαν το πλοίο και πνίξανε όσους συντρόφους τού είχαν αποµείνει.

9. Kυρίαρχη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων είναι ότι µεγαλύτερη δυστυχία προκαλούν οι απότοµες µεταστροφές της τύχης.

10. Όπως ο Οδυσσέας, έτσι και ο Μενέλαος εµφανίζεται ως φιλέταιρος, δηλαδή ενδιαφέρεται για τους συντρόφους του.

11. Η περιγραφή τονίζει ότι το ανάκτορο είναι πολύ πλούσιο και, εποµένως, υπάρχει ελπίδα ο Μενέλαος να βρει τα αναγκαία.

12. Ο Μενέλαος λέει αυτά µάλλον µε υψωµένη την ένταση της φωνής του· πιθανόν να χτυπάει και την πόρτα.

Ας Γινουμε Θεατες

Η ρήση του Μενέλαου μοιάζει με την προλογική ρήση της Ελένης. Yπάρχει όμως μια βασική διαφορά: η Ελένη απευθυνόταν στους θεατές, ενώ ο Μενέλαος παρουσιάζει τις αναγκαίες πληροφορίες με ένα γνήσιο μονόλογο.
- Πώς θα αξιοποιούσες την επισήμανση αυτή, αν σκηνοθετούσες τους μονολόγους των δύο ηρώων;

Eλένη (K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Eλένη (K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Mενέλαος (Δ. Kαρέλλης, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Mενέλαος (Δ. Kαρέλλης, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Aς Εμβαθυνουμε

Ας παρατηρήσουμε το λόγο του Μενέλαου. Διαρθρώνεται σε δύο άξονες. O Mενέλαος κάποτε... ο Mενέλαος τώρα...
- Ας θυμηθούμε τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα. Θα τον χαρακτήριζες τραγικό ήρωα; Γιατί; Πώς νιώθεις ακούγοντάς τον;
Ως θεατές/αναγνώστες της Ελένης είναι η δεύτερη φορά που ακούμε κάποιον ήρωα να περηφανεύεται πως κούρσεψε την Τροία: στον Πρόλογο ο Τεύκρος, τώρα ο Μενέλαος.
- Ας αναζητήσουμε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στους δύο αυτούς ήρωες ως προς τη σκηνική παρουσία και την κατάστασή τους.
- Ποιες σκέψεις για τις συνέπειες του πολέμου μάς γεννά η τύχη των δύο αυτών ηρώων;

O Oδυσσέας καραβοτσακισμένος (παράσταση από κράνος του 5ου αι. π.X.)

Παραλληλο Κειμενο 2

H Mεγάλη Έξοδος, Δίκτυο Kοινωνικής Yποστήριξης Προσφύγων και Mεταναστών	H Περιπλανηση O ευσεβής Aινείας πολλά αναλογίζονταν τη νύχτα,/ και μόλις το ζωογόνο βγήκε της μέρας φως, αποφασίζει/ τους νέους τόπους, όπου τον ρίξαν οι άνεμοι, να εξερευνήσει,/ να μάθει ποιοι τον τόπο κατοικούν, άνθρωποι ή θηρία,/ γιατί ακαλλιέργητο τον βλέπει, κι ύστερα να γυρίσει,/ στους συντρόφους του να πει όσα θα έχει δει. Βιργίλιος, Αινειάδα I, στ. 305-309 (μτφρ. X. Pάμμος)