Δ' Επεισόδιο

Δ΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 1500-1592 «Ἥδ' ἡμέρα σοι τὴν ἐμὴν δείξει χάριν»

Η ολοκλήρωση της μηχανής σωτηρίας

EΛΕΝΗ	Όλα καλά μες στο παλάτι, φίλες·	1500	Τα Νεα απο το Παλατι Tι είπε η Θεονόη στον αδελφό της; Ποια είναι η τωρινή κατάσταση του Mενέλαου; Tι ζητάει η Eλένη από το Xορό;
	η κόρη του Πρωτέα μάς βοηθάει· δεν εφανέρωσε στον αδελφό της, παρ' όλο που τη ρώτησε, πως ήρθε κι είναι κοντά μας ο άντρας μου· του είπε,
	για χάρη μου, πως έχει πια πεθάνει.¹ Και το Μενέλαο τον συντρέχει η τύχη· γιατί 'ναι αρματωμένος με τα όπλα που θα 'ριχνε στη θάλασσα· βαστάει στο δυνατό του χέρι την ασπίδα	1505
	και στο δεξί έχει το κοντάρι, τάχα για να τιμήσει το νεκρό μαζί μου. Είναι έτοιμος να πολεμήσει, μύριους βάρβαρους να σκοτώσει, στο καράβι μόλις θα μπούμε· του 'δωσα να βάλει	1510
		1510
	χιτώνα ωραίο και με ποταμίσο τον έλουσα νερό δροσάτο, που είχε να νιώσει χρόνια στο κορμί του. Ωστόσο να, βγαίνει από το παλάτι εκείνος που σίγουρα θαρρεί πως θα με πάρει·²	1515
	ανάγκη να σωπαίνω· κι εσείς όμως παρακαλώ το στόμα σας κρατήστε κλειστό, για να σας σώσω κάποια μέρα, αν τώρα εγώ κι ο άντρας μου σωθούμε.³	1520
ΘΕΟΚΛYΜΕΝΟΣ	Δούλοι, με τη σειρά να προχωράτε,		Η Παρεμβαση του Θεοκλυμενου και οι Αντιδρασεις της Ελενης Tι προτείνει ο Θεοκλύμενος στην Eλένη; Πώς η Eλένη αντιμετωπίζει τις προτάσεις του;
	καθώς ο ξένος⁴ όρισε, κρατώντας τις προσφορές που θα ριχτούν στο κύμα. Ελένη, αν δε νομίζεις πως μιλάω ανόητα, άκουσέ με κι εδώ μείνε· στον άντρα σου τα ίδια θα προσφέρεις,	1525
	είσαι δεν είσαι μέσα στο καράβι.⁵ Φοβάμαι μήπως σου 'ρθει επιθυμία, στο πέλαο να ριχτείς από τη θλίψη για τις χάρες⁶ του Μενέλαου, μια κι έτσι πολύ πικρά γι' αυτόν αναστενάζεις.	1530

Σχολια

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Στασίµου ο Θεοκλύµενος φρόντισε να ρωτήσει την αδελφή του αν αλήθευαν οι πληροφορίες για το Μενέλαο. Η Θεονόη τον διαβεβαίωσε ότι ο Μενέλαος έχει πεθάνει. Εποµένως, η στάση της Θεονόης υπήρξε ενεργητική, καθώς δεν περιορίστηκε απλώς στην αποσιώπηση της άφιξης του Mενέλαου στην Aίγυπτο.
Ο Θεοκλύµενος εισέρχεται στη σκηνή µε δούλους που µεταφέρουν τις προσφορές για το «νεκρό» Μενέλαο.
H εξασφάλιση της σιωπής του Xορού είναι συνηθισµένο θέµα σε τραγωδίες, όπου εξυφαίνεται από τους ήρωες µια «µηχανή»· εδώ η προσπάθεια της Ελένης φαντάζει εύκολη, αφού ο Xορός αποτελείται από Ελληνίδες σκλάβες που συµπαθούν τους Έλληνες και συµπάσχουν µαζί τους.
Eννοεί το Μενέλαο.
Για τους αρχαίους Έλληνες ήταν προσβλητικό να µη θεωρηθεί αναγκαία η παρουσία τους σε µια θρησκευτική τελετή.
Eννοεί τις χαρές που δοκιµάζει κανείς από ένα αγαπηµένο πρόσωπο.

Ας Γινουμε Θεατες

Το τραγούδι του Χορού τελειώνει. Η Ελένη βγαίνει από το παλάτι. Τι να έχει συμβεί στο μεταξύ;

Aς παρατηρήσουμε τη διπλανή φωτογραφία.
- Ποια ατμόσφαιρα φαίνεται να επικρατεί; Ο σκηνοθέτης βασίστηκε σε στοιχεία που προκύπτουν από το κείμενο;
- Πιστεύεις ότι θα μπορούσε να υπάρξει διαφορετική σκηνοθετική πρόταση;
Εκτός από την Ελένη στη σκηνή εμφανίζεται και ο Μενέλαος.
- Ποια είναι η σκευή του;
- Γιατί άραγε παρουσιάζεται με λεπτομέρειες από την Ελένη;

Eλένη – Xορός (A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

Ας Εμβαθυνουμε

Η Ελένη ανακοινώνει στις γυναίκες του Χορού τι συνέβη στο παλάτι, όσο εκείνες τραγουδούσαν. Με βάση όσα προηγήθηκαν, ας θυμηθούμε τη σχέση τους και ας σκεφτούμε:
- γιατί η Ελένη νιώθει την ανάγκη να μοιραστεί τα νέα μαζί τους·
- ποια δραματική σκοπιμότητα εξυπηρετεί αυτή η ανακοίνωση·
- ποιες από αυτές τις πληροφορίες συνδέονται με την εξέλιξη του σχεδίου απόδρασης.
Μετά τη σιωπή της Θεονόης η Ελένη προσπαθεί να εξασφαλίσει και τη σιωπή των γυναικών του Χορού.
- Πιστεύεις ότι θα ανταποκριθούν; Πώς νιώθουν άραγε;

Ελένη και Γυναίκες του Χορού (Λ. Τασοπούλου, Αμφιθέατρο, 1999, σκην. Σ. Ευαγγελάτος)

Παραλληλο Κειμενο 1

	Tο Ενδυμα – H Σκηνογραφια
Κοστούμι Σπύρου Βασιλείου για τον Αγαμέμνονα (Eυριπίδης, Iφιγένεια εν Aυλίδι, Eθνικό θέατρο, 1970)	Οι ενδυματολογικές και οι σκηνογραφικές προτάσεις καθρεπτίζουν ή θα έπρεπε να καθρεπτίζουν τη σκηνοθετική γραμμή με την πρώτη ακόμη ματιά του θεατή… Τ. Τσαμούρη (Aπό το K. Γεωργουσόπουλος, Oμάδα Θεατρολόγων, Σ. Γώγος, Eπίδαυρος, Tο Aρχαίο Θέατρο, οι Παραστάσεις, Mίλητος) Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η όψις επιτείνει τις σημασίες μιας παράστασης [...] Τ. Λιγνάδης (Aπό το T. Λιγνάδης, Tο ζώον και το τέρας, Hρόδοτος) [Tο φόρεμα] αποτελεί μέρος του εαυτού μας, την προβολή του προς τα έξω, και εκφράζει την προσωπική μας υφή: το πώς θέλουμε να μας βλέπουν – οι άλλοι και τα δικά μας μάτια. Γδύνετε έναν άνθρωπο (στο ιατρείο, στο στρατόπεδο, στη φυλακή) και χάνει αμέσως την αυτοπεποίθηση, τη δύναμη, τo γόητρό του. Έχει την εντύπωση ότι του αφαιρέσατε και κρατάτε στα χέρια σας όχι απλώς το περίβλημα, αλλά ένα μεγάλο μέρος από την ουσία του. Ότι τον ακρωτηριάσατε. Φαντάζεστε ότι μπορεί να επιβληθεί [...], να ασκήσει την εξουσία ή την αποστολή του ένας αξιωματικός χωρίς στολή, ένας παπάς δίχως ράσο, ένας δικαστής ντυμένος όπως ο κατηγορούμενος; E. Παπανούτσος, «O άνθρωπος και το φόρεμα» (απόσπασμα) (Aπό το E. Παπανούτσος, Πρακτική Φιλοσοφία, Δωδώνη)

ΕΛE.	Καινούριε μου άντρα,⁷ πρέπει να τιμήσω	1535
	και τον πρώτο μου γάμο·⁸ θα μπορούσα να σκοτωθώ για το νεκρό μου ταίρι· όμως ποιο τ' όφελος γι' αυτόν αν θα πεθάνω; Άσε να πάω και στον πεθαμένο
	τα εντάφια να προσφέρω δώρα. Εκείνα που θα 'θελα οι θεοί να σου χαρίσουν, μα και στον ξένο που έτσι με βοηθάει. Γυναίκα σου σωστή καθώς ταιριάζει, θα μ' έχεις στο παλάτι, αφού κι εμένα	1540
	και το Μενέλαο ωφελείς. Η μοίρα καλά τα φέρνει ως τώρα. Και για να 'ναι η χάρη που μου κάνεις τελειωμένη, πρόσταξε να μας δώσουν το καράβι.	1545
ΘEO.	Εσύ⁹ ένα σκάφος της Σιδώνας δώσ' τους με λαμνοκόπους και κουπιά πενήντα.¹⁰	1550
ΕΛE.¹¹	Στο πλοίο δε θα' ναι αυτός ο κυβερνήτης;
ΘEO.	Ναι· και θα τον υπακούν οι ναύτες μου όλοι.¹²
ΕΛE.	Να τους το πεις ξανά, για να το νιώσουν.
ΘEO.	Και τρεις φορές, αν θες, θα τους προστάξω.
ΕΛE.	Να' σαι καλά κι αυτά που θέλω ας γίνουν.	1555
ΘEO.	Την όψη σου τα δάκρυα μη χαλάσουν.
ΕΛE.	Τη χάρη που χρωστώ θα σου ξοφλήσω.
ΘEO.	Μοχθείς του κάκου κι οι νεκροί ένας ίσκιος.¹³
ΕΛE.	Τα λόγια μου κι εμάς κι αυτούς αγγίζουν.
ΘEO.	Απ' το Μενέλαο πιο κακός δε θα 'μαι.	1560
ΕΛE.	Στάθηκες τέλειος· η τύχη ας με συντρέξει.
ΘEO.	Θα 'ναι μαζί σου, αγάπη αν μου δείξεις.
ΕΛE.	Ποιους πρέπει ν' αγαπάω δε θα μου μάθεις.
ΘEO.	Να 'ρθω κι εγώ στο πλοίο να βοηθήσω;

Σχολια

7. Η Ελένη µε την προσφώνηση αυτή «ανταποδίδει» το ενδιαφέρον που έδειξε για τη ζωή της ο Θεοκλύµενος µε µια διαβεβαίωση πίστης σε αυτόν. Με την υπόσχεση του γάµου απορρίπτει την παράκληση του Θεοκλύµενου να µην πάει και η ίδια στο καράβι.

8. Σε έργα µε ροµαντικά στοιχεία η ηρωίδα αποδέχεται την πρόταση γάµου µε το βασιλιά του τόπου όπου ζει, αλλά πάντοτε βρίσκει τρόπους να αναβάλει το γάµο.

9. Η διαταγή απευθύνεται σε έναν από τους δούλους που βρίσκονται στη σκηνή.

10. Πλοίο µε 50 κουπιά ήταν η πεντηκόντορος, που την κλασική εποχή είχε αντικατασταθεί από την τριήρη.

11. Ξεκινά µια σύντοµη στιχοµυθία, κατά την οποία η Ελένη, προκειµένου να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις επιτυχίας του σχεδίου απόδρασης, εκµεταλλεύεται τα συναισθήµατα του Θεοκλύµενου απέναντί της και στοιχεία του χαρακτήρα του.

12. Άρα οι άντρες της ποµπής θα αποτελέσουν και το πλήρωµα του πλοίου.

13. Εννοεί ότι οι νεκροί είναι ένα τίποτε, οπότε είναι µάταιο να κοπιάζουµε γι' αυτούς. Η φράση αυτή φανερώνει ασεβή άνθρωπο και εποµένως είναι παράξενο να ακούγεται από το στόµα του Θεοκλύµενου, ο οποίος σεβόταν πολύ το νεκρό πατέρα του και θεωρούσε ιερό το µνήµα του. Θα µπορούσαν βέβαια να δικαιολογηθούν τα λόγια του ψυχολογικά και δραµατικά, αφού προσπαθεί να παρηγορήσει την Ελένη και να την πείσει να µην ανέβει στο πλοίο, αλλά να µείνει κοντά του. Κάποιοι ωστόσο µελετητές εξοβελίζουν αυτόν και τον επόµενο στίχο.

Ας Γινουμε Θεατες

Aς μην ξεχνάμε ότι στο σκηνικό χώρο δε βρίσκονται μόνο τα πρόσωπα που μιλάνε.
- Με βάση όσα λέει ο Θεοκλύμενος και όσα του ζήτησε ο Μενέλαος στο προηγούμενο Επεισόδιο, ας «δούμε»ποια πρόσωπα παρίστανται στη σκηνή που παρακολουθούμε και τι κρατούν.
- Ας φανταστούμε την κίνησή τους στο χώρο. Ποια εντύπωση δημιουργούν;
- Πολλά πρόσωπα, ζώα, προσφορές... Eίναι απαραίτητο να υπάρχουν όλα αυτά ή μπορεί η σκηνή να αποδοθεί και με λιγότερο ρεαλιστικό τρόπο;

Ποιο είναι το ύφος της Ελένης, όσο διαλέγεται με το Θεοκλύμενο μπροστά στο Μενέλαο; Ποιον κοιτάζει; Σε ποιον απευθύνει στην πραγματικότητα τα λόγια της;

Ξύλινη αναθηματική πινακίδα του 5ου αι. π.X.

Ας Εμβαθυνουμε

O Θεοκλύμενος, μετά και τις διαβεβαιώσεις της Θεονόης, φαίνεται να έχει εξαπατηθεί. Τίποτε όμως δεν έχει ακόμη κριθεί οριστικά. Ο Θεοκλύμενος παρεμβαίνει και με τις προτάσεις του ορθώνονται νέα εμπόδια.
- Ας επισημάνουμε τις προτάσεις αυτές κι ας αναζητήσουμε τα πιθανά κίνητρά του.
- Η Ελένη προσπαθεί και καταφέρνει να ξεπεράσει τα εμπόδια αυτά. Με ποιους τρόπους;
Το παιχνίδι με τους δίσημους λόγους φαίνεται να μην έχει τέλος. Πρωταγωνίστρια και πάλι η Ελένη. Ο Μενέλαος παρακολουθεί.
- Ας εντοπίσουμε στο κείμενο τους δίσημους λόγους.
- Θα μπορούσαν να λείπουν; Τι τελικά εξυπηρετούν;
Πώς ένιωθαν άραγε οι Αθηναίοι θεατές βλέποντας την Ελένη και το Μενέλαο να εξαπατούν το Θεοκλύμενο; Τα συναισθήματά τους θα μπορούσαν να επηρεαστούν και από τις στερεότυπες αντιλήψεις της εποχής για τους βαρβάρους;

Θεοκλύμενος (Σ. Mαβίδης, Αμφιθέατρο, 1999, σκην. Σ. Ευαγγελάτος

Θεοκλύμενος (Σ. Mαβίδης, Αμφιθέατρο, 1999, σκην. Σ. Ευαγγελάτος)

Παραλληλο Κειμενο 2

Eλληνες και «Bαρβαροι»
Κανένας δεν επιχειρηματολόγησε υπέρ αυτής της αντίληψης [ότι οι Έλληνες ήταν εκ φύσεως ανώτεροι από τους βαρβάρους] τόσο επίμονα όσο ο Ισοκράτης, ο πιο πετυχημένος ρήτορας του 4ου αι. π.Χ. Αλλά εκείνοι που πάνω απ' όλα εκφράζουν εντελώς απροκάλυπτα την αντίληψη για την ανωτερότητα των Ελλήνων έναντι των μη Ελλήνων είναι οι φιλόσοφοι και κυρίως ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων. Αλλά και η άποψη του Ισοκράτους ότι η διαφορά ανάμεσα στους Έλληνες και τους Βαρβάρους δεν έγκειται στη διαφορετική καταγωγή αλλά στην παιδεία προϋποθέτει ήδη την αντίληψη περί της ανωτερότητας του Έλληνα. A. Dihle (Aπό το A. Dihle, Oι Έλληνες και οι ξένοι, μτφρ. Tούλα Σιετή, Oδυσσέας)

ΕΛE.	Όχι· στους δούλους δούλος να μη γίνεις.¹⁴	1565	Οι Οδηγιες του Θεοκλυμενου Ποιες εντολές δίνει στους άντρες του και στο Mενέλαο;
ΘEO.	Ας είναι· δε με νοιάζουν των Ελλήνων τα έθιμα· το σπίτι μου καθάριο· δεν πέθανε ο Μενέλαος εδώ πέρα·¹⁵ κάποιος γοργά στους άρχοντες να πάει
	και να τους πει να φέρουνε του γάμου τα δώρα στο παλάτι¹⁶ κι όλη η χώρα πρέπει ν’ αντιβουίξει απ’ τα τραγούδια πως κάνω γάμο ζηλευτό και παίρνω την ξακουσμένη Ελένη. Κι εσύ, ξένε,	1570
		1570
	πήγαινε και στο πέλαο να σκορπίσεις ετούτα για τον πρώτο της τον άντρα. Κατόπι γύρνα γρήγορα μαζί της, στου γάμου να καθίσεις το τραπέζι.¹⁷ Κι ύστερα, αν θες, γυρίζεις στην πατρίδα	1575
	ή ζεις εδώ κοντά μου ευτυχισμένος.¹⁸	1580
ΜΕΝΕΛΑΟΣ	Ω! Δία, πατέρα και σοφό¹⁹ σε λέω θεό, πονετικό βλέμμα να ρίξεις σ’ εμάς, απ’ τα δεινά λευτέρωσέ μας. Πάμε για τον γκρεμό, γοργά βοήθα·		Η Προσευχη του Μενελαου Σε ποιο θεό απευθύνεται ο Mενέλαος και τι του ζητά;
	με τ’ ακροδάχτυλό σου αν μας αγγίξεις,²⁰ θα ’χουμε φτάσει εκεί που λαχταρούμε. Πλήθος οι περασμένες συμφορές μας. Θεοί, πολλές φορές χαρές και λύπες εγεύτηκα από σας· μα τώρα πρέπει	1585
		1585
	κι εγώ να ορθοποδήσω κι όχι πάντα να με κυκλώνει το κακό· τη χάρη κάντε μου αυτή και θα ’μαι ευτυχισμένος.²¹	1590

Σχολια

14. Υπεύθυνος για την τελετή ορίστηκε ο Μενέλαος. Εποµένως ο Θεοκλύµενος, αν συµµετείχε, θα ήταν δούλος του δούλου του. Με αυτό τον έξυπνο τρόπο, που κολακεύει τη µαταιοδοξία του, η Eλένη τον πείθει να µην την ακολουθήσει.

15. Ο νεκρός ήταν µίασµα για ένα σπίτι και γι’ αυτό έπρεπε, αν κάποιος πέθαινε σ’ αυτό, να γίνουν τελετές καθαρµού. Τα λόγια αυτά του Θεοκλύµενου δείχνουν µια άλλη πλευρά του χαρακτήρα του: αισθάνεται ανακουφισµένος που δεν αναγκάστηκε να σκοτώσει ο ίδιος το Μενέλαο.

16. Όπως κι εµείς σήµερα, στην αρχαία Ελλάδα πρόσφεραν δώρα στους νεόνυµφους, τα λεγόµενα ἐπαύλια ή θεώρητρα. Όσοι πρόσφεραν τα δώρα σχηµάτιζαν µια ποµπή.

17. Σύµφωνα µε τα αρχαία ελληνικά έθιµα, τη µέρα του γάµου γινόταν θυσία και µετά συνήθως ακολουθούσε τραπέζι στο σπίτι του πατέρα της νύφης. Tο βράδυ οδηγούσαν µε µια ποµπή τη νύφη στο σπίτι του γαµπρού, όπου και γινόταν δεύτερο γαµήλιο τραπέζι.

18. Mετά τα λόγια αυτά ο Θεοκλύµενος αποχωρεί από τη σκηνή, εισέρχεται στο παλάτι και περιµένει την επιστροφή της Ελένης.

19. O Mενέλαος επικαλείται το ∆ία για την προστατευτική του δύναµη και για τη σοφία του.

20. Και σήµερα λέµε γι’ αυτόν που έχει µεγάλη δύναµη «και το δαχτυλάκι του µόνο να κουνήσει…».

21. Μετά την προσευχή η σκηνή µένει κενή, καθώς ο Μενέλαος και η Ελένη αποχωρούν από τη δεξιά πάροδο, που, σύµφωνα µε την αρχαία θεατρική σύµβαση, οδηγεί στο λιµάνι.

Ας Γινουμε Θεατες

Ας θυμηθούμε ότι οι παραστάσεις στην αρχαία Αθήνα γίνονταν πρωί, κάτω από το φως του ήλιου, πράγμα που δεν συμβαίνει στις μέρες μας.
- Με αφετηρία τη φωτογραφία που παρατηρούμε, ας συζητήσουμε για τις δυνατότητες που προσφέρει ο τεχνητός φωτισμός στις σύγχρονες παραστάσεις.

Στο τέλος του B' Eπεισοδίου είδαμε την Ελένη να προσεύχεται. Εδώ παρακολουθούμε το Μενέλαο να κάνει το ίδιο.
- Ας «δούμε» συγκριτικά τα δύο πρόσωπα στην προσευχή τους. Μοιάζουν ή διαφέρουν;

Ποιος άραγε είναι ο Mενέλαος; (Κ. Καραμπέτη – Λ. Βογιατζής – Μ. Μαρμαρινός, Θέατρο του Νότου, 1996, σκην. Γ. Χουβαρδάς)

Ας Εμβαθυνουμε

Tο Eπεισόδιο τελειώνει με την προσευχή του Mενέλαου. Aς στρέψουμε σε αυτόν την προσοχή μας.
- Θυμάσαι πώς τον πρωτοείδαμε; Πιστεύεις ότι κάτι έχει αλλάξει; Ποια εικόνα έχεις διαμορφώσει τώρα πια γι' αυτόν;
Κάποιοι μελετητές της Ελένης, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, έχουν διατυπώσει ερμηνείες που αμφισβητούν τον τραγικό χαρακτήρα του δράματος, υποστηρίζοντας ότι κυριαρχούν κωμικά (τραγικωμωδία) ή ρομαντικά στοιχεία (ρομαντικό δράμα).
- Θα μπορούσαμε στο Επεισόδιο που μελετάμε να βρούμε στοιχεία που στηρίζουν τις ερμηνείες αυτές;
- Οι παραστάσεις, από τις οποίες προέρχεται το φωτογραφικό υλικό του Επεισοδίου, συντάσσονται με κάποια από αυτές τις ερμηνείες;

Άλλο ένα Eπεισόδιο ολοκληρώθηκε... Για σκέψου.... Ήταν απαραίτητο;

Mενέλαος (K. Aθανασόπουλος, Αμφιθέατρο, 1999, σκην. Σ. Ευαγγελάτος)

Παραλληλο Κειμενο 3

«Λυπησου Με, Θε Μου»
Λυπήσου με, Θέ μου, στο δρόμο που πήρα, χωρίς, ως το τέλος, να ξέρω το πώς, –χωρίς να 'χω μάθει, με μια τέτοια μοίρα, ποιο κρίμα με δένει, και ποιος ο σκοπός! […]	Λιγάκι να κάνω πως κάτι με σέρνει, λιγάκι να φέξει, μες στα σκοτεινά, κι αμέσως η μοίρα μου το ξαναπαίρνει, κι αμέσως η νύχτα γυρίζει ξανά... Ν. Λαπαθιώτης «Εκ βαθέων» (απόσπασμα) (Aπό το N. Λαπαθιώτης, Ποιήματα, Zήτρος)