Ευριπίδη "Ελένη" (Δραματική Ποίηση Γ' Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 1140-11219 «Oὐδείς ποτ' ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς, ἐν τῷ δικαίῳ δ' ἐλπίδες σωτηρίας»

 Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης

5η ΣKHNH (στ. 1140-1219)

 

 

ΕΛΕΝΗ

Όσο περνά απ' το χέρι της Θεονόης,
Μενέλαε, γλιτώσαμε· μα πρέπει
τον τρόπο να μου πεις που θα σωθούμε.

1140

Το Σχεδιο της Σωτηριας

  • Ποιες είναι οι προτάσεις του Μενέλαου και ποιες οι αντιρρήσεις της Ελένης;

  • Ποιο σχέδιο αντιπροτείνει η Ελένη;

  • Ποιος θα είναι ο ρόλος του Μενέλαου στο σχέδιο αυτό;

  • Γιατί αποχωρεί η Ελένη;

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

Άκουσε· με του βασιλιά τους δούλους
πολύν καιρό έχεις ζήσει στο παλάτι.

 

EΛE.

Τι θες να πεις; Ελπίδες με γεμίζεις
πως κάτι το καλό για μας θα κάνεις.

1145

ΜΕN.

Μπορείς να πείσεις κάποιον από κείνους
που 'χουν τ' αμάξια να μας δώσουν ένα;

 

EΛE.

Μπορώ· πώς θα ξεφύγουμε όμως, όταν
δεν ξέρουμε το βάρβαρο αυτόν τόπο;

1150

ΜΕN.

Δε γίνεται. Αν κρυφτώ εκεί μέσα κι έτσι
με το σπαθί τον άρχοντα σκοτώσω;

 

EΛE.

Δε θ' άφην' η αδελφή του, θα μιλούσε
πως έβαλες στο νου σου να τον σφάξεις.

 

ΜΕN.

Ούτε καράβι υπάρχει να σωθούμε·
βούλιαξε μες στο πέλαο το δικό μου.

1155

EΛE.

Αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκου·
πως τάχα έχεις πεθάνει1 θες να λέω;

 

 

 

ΜΕN.

Κακό σημάδι·2 αν κάτι θα κερδίσω,
νεκρό ας με πούνε τότε κι ας μην είμαι.

1160

 

 

EΛE.

Με τα μαλλιά κομμένα και με θρήνους
γυναίκειους θα σε κλαίω εγώ μπροστά του.3

 

 

 

ΜΕN.

Κι αυτό πώς θα μπορέσει να μας σώσει;
Παλιό το τέχνασμά σου και δεν πιάνει.4

 

 

 

EΛE.

Σαν πεθαμένο εγώ θα του ζητήσω
σε πελαγίσιο τάφο να σε θάψω.

1165

 

 

ΜΕN.

Λοιπόν σ' αφήνει· πώς χωρίς καράβι,
μετά από την ταφή μου, θα σωθούμε;

 

 

 

EΛE.

Θα του γυρέψω πλοίο για ν' αδειάσω
τις νεκρικές σου προσφορές στο κύμα.

1170

 

 

ΜΕN.

Καλά τα λες, μα πάνε όλα χαμένα,
στη γης αν σε προστάξει να με θάψεις.

 

 

 

EΛE.

Θα πούμε συνηθίζουν στην Ελλάδα
σε χώμα τους πνιγμένους να μη θάβουν.

 

 

 

ΜΕN.

Βρήκες τη λύση· θα 'ρθώ στο ίδιο πλοίο
τα νεκρικά στολίδια να προσφέρω;

1175

 

EΛE.

Και βέβαια πρέπει να 'σαι κι οι δικοί σου
ναύτες, όσοι γλιτώσαν τη φουρτούνα.

 

 

ΜΕN.

Καράβι αν βρω αραγμένο, όλους τους άντρες
πλάι πλάι με γυμνά σπαθιά θα στήσω.

1180

 

 

EΛE.

Δουλειά δική σου ετούτο· στα πανιά μας
πρίμος αγέρας και καλό ταξίδι.

 

 

 

 

Σχολια

  1. Όπως όλοι οι άνθρωποι, έτσι και η Ελένη αισθάνεται άσχηµα αναφερόµενη στο θάνατο. Γι' αυτό και η επιφυλακτική της διατύπωση.
  2. Στην απάντηση του Mενέλαου είναι ιδιαίτερα εµφανής η επιθυµία του να αποφύγει τον κακό οιωνό.
  3. Το κόψιµο των µαλλιών ήταν σηµείο πένθους, ενώ οι θρήνοι ψάλλονταν κυρίως από άντρες ή γυναίκες θρηνωδούς. Την πρώτη µαρτυρία γι' αυτό δίνει ο Όµηρος, µιλώντας για αοιδούς, θρήνων εξάρχους.
  4. Ήδη από τον Όµηρο το να αποκρύπτει κανείς την πραγµατική του ταυτότητα, προσποιούµενος το νεκρό ή τον απόντα, αποτελούσε ένα συνηθισµένο µοτίβο στη λογοτεχνία.

Ας Γινουμε Θεατες

  • Μετά την ανακούφιση από την απόφαση της μάντισσας, το κλίμα βαραίνει και πάλι…
    • Ποια συναισθήματα κυριαρχούν; Πώς, κατά τη γνώμη σου, μπορούν να αποδοθούν στη σκηνή;
    • Η μορφή του κειμένου βοηθάει στην απόδοσή τους;
    «Ελένη» Β΄ Επεισόδιο – Έξοδος (ακουστικό αρχείο από παράσταση 1977) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου]

Ας Εμβαθυνουμε

  • Ο Μενέλαος προτείνει, η Ελένη αντιτάσσει, η Ελένη αντιπροτείνει…
    • Ας επισημάνουμε τη συμβολή καθενός στην κατάστρωση του σχεδίου απόδρασης.
    • Mε βάση αυτήν ας αναζητήσουμε ορισμένα γνωρίσματα του χαρακτήρα κάθε ήρωα. Έτσι διαμορφώνουμε σταδιακά μια άποψη για το ήθος* τους, ένα από τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας.
  • Αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκου, λέει η Ελένη και εκθέτει το δικό της σχέδιο απόδρασης.
    • Aς σχολιάσουμε το περιεχόμενο του στίχου σε συνδυασμό με όσα ακολουθούν.
  • Σε όλη αυτήν τη σκηνή παρακολουθούμε τους δύο ήρωες να αναζητούν τον τρόπο, με τον οποίο θα σωθούν («μηχανή σωτηρίας»). Καταλήγουν στο δόλο κι ας έχουν υποφέρει τόσο πολύ από αυτόν.
    • Ας επισημάνουμε τα μέσα που σκέπτονται να χρησιμοποιήσουν οι ήρωες σε αυτήν τους την προσπάθεια να γίνουν άλλοι.
    • Ας συζητήσουμε το δόλο ως μέσο σωτηρίας. Τι θα έλεγε γι' αυτό:
      — η Ελένη και ο Μενέλαος; — ο Xορός; — η Θεονόη; — εσύ;

Eλένη – Mενέλαος (K. Kαραμπέτη – Λ. Bογιατζής, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Eλένη – Mενέλαος (K. Kαραμπέτη – Λ. Bογιατζής, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Παραλληλο Κειμενο 1

Iφιγένεια (E. Παπαδάκη, Iφιγένεια εν Tαύροις, Eθν. Θέατρο, 1941, σκην. T. Mουζενίδης)

Iφιγένεια
(E. Παπαδάκη, Iφιγένεια εν Tαύροις, Eθν. Θέατρο, 1941, σκην. T. Mουζενίδης)

[Στην Ιφιγένεια εν Ταύροις του Γκαίτε, η ηρωίδα απορρίπτει το δόλο και το ψέμα ως μέσο σωτηρίας. Στο παρακάτω απόσπασμα η Ιφιγένεια δικαιολογεί την επιλογή της αυτή.]

 

Δεν έμαθα να κρύβω· ούτε κανέναν
ν' απατώ δόλια. Αλί! Ω αλί στο ψέμα!
Δεν αλαφρώνει το στήθος σαν κάθε
αληθινά ειπωμένος λόγος· θάρρος
δε δίνει, μόνο βασανίζει εκείνον,
που κρυφά το χαλκεύει και σα βέλος
ριγμένο και κρουσμένο πίσω από έναν
θεό, γυρνά και βρίσκει τον τοξότη.

 

Πράξη Δ' - Σκηνή Α' (μτφρ. K. Χατζόπουλος)
(Aπό το B. Γκαίτε, Iφιγένεια εν Tαύροις, Δωδώνη)

Tο Ψεμα!

Aν είναι, λοιπόν, να ειπωθεί ένα ψέμα, θα ειπωθεί από τους φύλακες της πόλης και μόνον από αυτούς, για να ξεγελάσουν είτε κάποιους εχθρούς είτε κάποιους πολίτες για το καλό της πόλης· σ' όλους τους άλλους δεν θα επιτρέπεται να αγγίζουν αυτό το πράγμα.

Πλάτων, Πολιτεία 3, 389
(μτφρ. N. Σκουτερόπουλος)
(Aπό το Πλάτων, Πολιτεία, Πόλις)

MEN.

Ας πάψουν οι θεοί τα βάσανά μου.
Για το χαμό μου ποιος θα πεις πως στο ’πε;

 

 

 

EΛE.

Εσύ·5 θα πεις πως γλίτωσες μονάχα
και το Μενέλαο είδες να πεθαίνει.

1185

 

 

MEN.

Και τα κουρέλια που ’χω φορεσιά μου
για το ναυάγιο θα μιλούν καθάρια.6

 

 

 

EΛE.

Καλά είναι τώρα, τότες όμως όχι·
γοργά να γίνει η συμφορά χαρά μας.

1190

 

 

MEN.

Πρέπει να μπω μαζί σου στο παλάτι
ή εδώ βουβός να καρτερώ στον τάφο;7

 

 

 

EΛE.

Εδώ· γιατί, αν θελήσει να σε βλάψει,
το ξίφος σου κι ο τάφος θα σε σώσουν.

 

 

 

 

Εγώ θα πάω μέσα, τα μαλλιά μου
θα κόψω, αντί λευκά θα βάλω μαύρα,
το πρόσωπό μου άγρια θα ματώσω.8
Τρανός ο αγώνας και δυο τέρματα έχει:
Nα χάσω τη ζωή μου αν καταλάβουν

1195

 

 

 

 

 

 

τα σχέδιά μου ή να σε σώσω κι έτσι
μαζί σου να γυρίσω πια στη Σπάρτη.
Σεβάσμια Ήρα, ταίρι εσύ του Δία,9
απ’ τα δεινά, τους δόλιους, λύτρωσέ μας.
Στων αστεριών το φέγγος και στα ουράνια

1200

Η Προσευχη της Ελενης

  • Σε ποιες θεές προσεύχεται η Ελένη και τι ζητάει από καθεμιά θεά;

 

που κατοικείς, υψώνουμε τα χέρια
και σε παρακαλούμε. Κι εσύ κόρη
της Διώνης, Αφροδίτη, που έχεις πάρει
με το δικό μου γάμο το βραβείο
της ομορφιάς,10 μη μ’ αφανίσεις. Φτάνουν

1205

 

 

 

τα βάσανα που τράβηξα, όταν τότε
πρόσφερες τ’ όνομά μου, όχι το σώμα,
στους βάρβαρους. Αν θες να με σκοτώσεις,
άσε με στην πατρίδα να πεθάνω.
Για συμφορές αχόρταγή ’σαι πάντα

1210

 

 

 

 

 

 

κι ο έρωτας, το ψέμα, οι δολοπλόκες
πράξεις σ’ αρέσουν τόσο και τα φίλτρα,
που μες στα σπίτια φέρνουνε το αίμα.
Αν κράταγες το μέτρο, θα γινόσουν
η πιο γλυκιά θεά, ναι, το πιστεύω.11

 

1215

 

Σχολια

5. O λόγος της Eλένης είναι συνοπτικός αλλά ακριβής. Σε κάθε ερώτηση απαντά αρχικά κοφτά κι έπειτα διευκρινίζει το σχέδιο.

6. Τα κουρέλια αυτά αποδεικνύονται χρήσιµα τώρα, στην κατάλληλη στιγµή, γιατί θα είναι η απόδειξη ότι ο Μενέλαος είναι ναυαγός.

7. O Mενέλαος, ζητώντας τη συµβουλή της γυναίκας του, αποδέχεται πλήρως τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στην κατάστρωση του σχεδίου.

8. Η συνήθεια να θρηνούν το νεκρό µε κοπετούς, µε οιµωγές, µε δυνατά κτυπήµατα στο στήθος, µε χαρακιές στα µάγουλα από τα νύχια, ώσπου να µατώσουν, είχε ασιατική προέλευση. Η αναφορά σε αυτές τις λεπτοµέρειες είναι χρήσιµη, για να είναι σε θέση οι θεατές να αναγνωρίσουν την Eλένη, όταν θα ξαναβγεί από το ανάκτορο µε διαφορετική σκευή.

9. Η Ελένη τονίζει ότι η Ήρα είναι σύζυγος του ∆ία, για να της υπενθυµίσει ότι ως θεά του γάµου θα πρέπει να προστατεύσει τώρα και το δικό της γάµο. Eπιπλέον, η Ήρα είναι τώρα ευνοϊκή απέναντί της, σύµφωνα µε τη Θεονόη (στ. 969-970).

10. Στις προσευχές τους οι αρχαίοι, όταν ζητούσαν µια χάρη από τους θεούς, υπενθύµιζαν τι είχαν οι ίδιοι προσφέρει σε αυτούς (π.χ. πλούσιες θυσίες, αναθήµατα κ.λπ.)· έτσι και η Ελένη υπενθυµίζει στην Αφροδίτη ότι χάρη σ’ αυτήν κέρδισε το βραβείο της οµορφιάς.

11. Στην προσευχή της στην Αφροδίτη η Ελένη αφιερώνει πολύ περισσότερους στίχους απ’ ό,τι στην Ήρα. Είναι εµφανής η προσπάθειά της να πείσει τη θεά. Παράλληλα, σε αυτό το σηµείο τονίζεται η αξία του µέτρου.

Ας Γινουμε Θεατες

  • Η Ελένη, πριν αποχωρήσει από τη σκηνή, προσεύχεται στις θεές. Με βάση το περιεχόμενο της προσευχής της, ας φανταστούμε τη στάση της και τον τόνο της φωνής της.

Ας Εμβαθυνουμε

  • Φτάνοντας στο τέλος του Επεισοδίου, μπορούμε να φέρουμε στο νου μας σημαντικές στιγμές του: την απόφαση της Θεονόης, το δόλο των ηρώων μας, την προσευχή της Ελένης.
    • Από τι τελικά εξαρτάται η σωτηρία των ηρώων μας;
  • Aς σταθούμε ειδικότερα στην προσευχή της Eλένης:
    • Πώς προσπαθεί να συγκινήσει την καθεμιά θεά;
    • Πώς συνδέεται με όσα προηγήθηκαν; Δικαιολογείται ψυχολογικά;
    • Σε ποιες στιγμές αισθανόμαστε την ανάγκη να προσευχηθούμε;
  • Ας θυμηθούμε την εικόνα που είχαμε διαμορφώσει για τον άνθρωπο στον Ευριπίδη: παιχνίδι των θεών και της τύχης. Φτάνοντας στο τέλος του Β' Eπεισοδίου, αξίζει να αναρωτηθούμε αν η εικόνα αυτή έχει μεταβληθεί.

Θ. Pάλλης, H προσευχή

Θ. Pάλλης, H προσευχή

Παραλληλο Κειμενο 2

Aπό το πρόγραμμα της παράστασης Oδυσσεβάχ της Ξ. Kαλογεροπούλου (εκδ. Iθάκη)

Aπό το πρόγραμμα της παράστασης Oδυσσεβάχ της Ξ. Kαλογεροπούλου (εκδ. Iθάκη)

Aντιδρωντας στις Αντιξοοτητες

 

Πρέπει, επιπλέον, να προσθέσουμε ότι οι άνθρωποι, με τη σειρά τους, προσπαθούν να αντιδράσουν στον κόσμο που τους απειλεί, όχι πια μόνο με μια πεισματική και αποφασιστική απάντηση, αλλά και με δολοπλοκίες και πανουργίες που, και αυτές, προωθούν τη δράση και αυξάνουν την πολυπλοκότητά της. Οι άνθρωποι εφευρίσκουν πραγματικά μηχανές.

J. de Romilly

(Aπό το J. de Romilly, H Nεοτερικότητα του Eυριπίδη, μτφρ. A. Στασινοπούλου-Σκιαδά, Kαρδαμίτσα)

 

Η Τύχη αναδεικνύεται ως η νέα καθοριστική δύναμη. Τα παιχνίδια της είναι επικίνδυνα αλλά ανωδυνότερα από ό,τι οι συγκρούσεις του ανθρώπου με το θεό στο Σοφοκλή. Εδώ φυσικά δεν έχουμε πια τραγικές καταστροφές· το καραβάκι της Τύχης πρέπει να περάσει από μερικούς σκοπέλους, αλλά στο τέλος αρμενίζει –μεταφορικά και κυριολεκτικά– χαρούμενο για το ανοιχτό πέλαγος. Εννοείται ότι ο ποιητής δεν ενδιαφέρεται τόσο για τα παιχνίδια αυτά καθαυτά όσο για τον άνθρωπο, που μέσα σ' αυτά δοκιμάζεται, καθώς αντιθέτει σε όλες τις αντιξοότητες που συναντά την ευβουλίαν του (είναι η λέξη-σύνθημα της εποχής των σοφιστών).

A. Lesky
(Aπό το A. Lesky, H τραγική ποίηση των αρχαίων Eλλήνων B', μτφρ. N. X. Xουρμουζιάδης, M.I.E.T.)

«Ελένη»: Δράμα της Τύχης