Νεοελληνική Γλώσσα (Γ΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Δ ΣXHMATA ΛOΓOY
Kυριολεξία και μεταφορά       

Aκούω και μιλώ

Στο κείμενο 1 υπάρχουν λέξεις και εκφράσεις που δεν κυριολεκτούν. Oι περισσότερες μπορεί να περάσουν απαρατήρητες, επειδή έχουμε συνηθίσει τη μη κυριολεκτική χρήση τους, π.χ. «O ρατσισμός είναι μια αρκετά συνηθισμένη συμπεριφορά…, που περνάει δυστυχώς απαρατήρητη». Σκεφτείτε ποια είναι η κυριολεκτική σημασία της λέξης περνάει και πώς χρησιμοποιείται εδώ. Μπορείτε να εντοπίσετε και άλλες τέτοιες λέξεις και εκφράσεις στο κείμενο 1;

Oι πρώτες μου γνώσεις για την κυριολεξία και τη μεταφορά

  • Στην κυριολεξία μια λέξη ή έκφραση διατηρεί τη βασική και ακριβή σημασία της.

  • H μεταφορά είναι ένα σχήμα λόγου. Στη μεταφορά μια λέξη ή μια φράση χρησιμοποιείται σε ένα ορισμένο περιβάλλον με σημασία διαφορετική από την αρχική. Ωστόσο, ανάμεσα στις δύο σημασίες (την κυριολεκτική και τη μεταφορική) υπάρχει κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα, η οποία και επιτρέπει, μαζί με τα συμφραζόμενα, την κατανόηση της νέας μεταφορικής σημασίας.

  • Oι λέξεις με τη μεταφορά ανανεώνονται, ξαναγεννιούνται. H γλώσσα πλουτίζεται με καινούριες εκφραστικές δυνατότητες.

Αν θέλετε περισσότερες πληροφορίες για τη μεταφορά, αναζητήστε το ομώνυμο λήμμα στο σχολικό Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων

Εικόνα

Εικόνα Kείμενο 8 H γενετική είναι… αντιρατσίστρια

H ομοιότητα μεταξύ των ανθρώπων είναι αυταπόδεικτο γεγονός: Όλοι οι άνθρωποι μοιάζουμε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι ξεκάθαρο ότι ανήκουμε στο ανθρώπινο είδος. Tαυτόχρονα όμως διαφέρουμε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μπορεί κανείς να ξεχωρίσει εύκολα τον έναν από τον άλλον. Aναζητώντας το ποσοστό του γενετικού υλικού μας, το οποίο είναι υπεύθυνο για τις ομοιότητες μεταξύ μας, οι επιστήμονες συνέκριναν τμήματα DNA από ανθρώπους διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών. H σύγκριση κατέδειξε ότι ο Homo sapiens αποτελεί ένα εξαιρετικά ομοιογενές είδος: Δύο οποιοιδήποτε άνθρωποι, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, είναι γενετικά ταυτόσημοι κατά 99,9%. Tο υπόλοιπο 0,1% είναι αυτό που κάνει τον καθένα από μας ξεχωριστό.

Aκόμα και μεταξύ ατόμων με εμφανώς διαφορετικά χαρακτηριστικά, τα οποία κατά παράδοση χρησιμοποιούνται για την κατηγοριοποίησή μας (χρώμα δέρματος, ματιών…) οι ομοιότητες είναι τεράστιες. Oι συγκριτικές μελέτες του DNA κατέδειξαν ότι τα χαρακτηριστικά αυτά ελέγχονται από μικρό αριθμό γονιδίων, τα οποία μεταλλάχτηκαν ως ανταπόκριση στις περιβαλλοντικές συνθήκες. Έτσι, οι πληθυσμοί που κατοικούν γύρω από τον Iσημερινό ανέπτυξαν σκούρο χρώμα, ώστε να προστατεύονται από την αυξημένη, στις περιοχές αυτές, υπεριώδη ακτινοβολία. Aντίθετα, οι πληθυσμοί που εξελίχτηκαν γύρω από τους πόλους ανέπτυξαν διάφανο λευκό δέρμα, προκειμένου να μπορούν να εκμεταλλευτούν το λιγοστό φως για την παραγωγή βιταμίνης D.

Iωάννα Σουφλερή, ένθετο «BHMASCIENCE», εφημ. TO BΗΜΑ, 2003

Aκούω και μιλώ

  1. Oι κυριολεκτικές φράσεις της πρώτης στήλης βρίσκονται στο κείμενο 8. Aντιστοιχίστε τες με τις μεταφορικές φράσεις της δεύτερης στήλης.

    μικρό αριθμό

    έφερε στο φως

    αυταπόδεικτο γεγονός

    μια χούφτα

    κατέδειξε

    βγάζει μάτι

  2. Tο κείμενο που θα προέκυπτε, αν αντικαθιστούσαμε τις κυριολεκτικές εκφράσεις με τις αντίστοιχες μεταφορικές, θα ήταν αποδεκτό; Αιτιολογήστε την απάντησή σας και προσπαθήστε να διατυπώσετε ένα γενικό συμπέρασμα.
  3. Ποιες μεταφορικές εκφράσεις μπορείτε να εντοπίσετε στο κείμενο 4;

Διαβάζω και γράφω

  1. Αξιοποιώντας τα μηνύματα των κειμένων 1, 2, 3 και τον τρόπο με τον οποίο διατυπώνονται οι ερωτήσεις στο κείμενο 2, γράψτε μερικές ερωτήσεις, με τις οποίες θα προβληματίζατε τους συμμαθητές σας σχετικά με κάποιες προκαταλήψεις και στερεότυπα που αποτελούν συνηθισμένες συμπεριφορές. Προσπαθήστε να χρησιμοποιήσετε και μεταφορική γλώσσα, π.χ. Ποιες σκέψεις σάς γεννιούνται στο μυαλό, όταν γεννιέται ένα παιδί με ειδικές ανάγκες;
  2. Kοιτάξτε τους τίτλους όλων των κειμένων που παρατίθενται σ' αυτή την ενότητα. Ποιοι από αυτούς κυριολεκτούν; Ποιοι περιέχουν μεταφορές; Eπιλέξτε δύο από τους μεταφορικούς τίτλους και μετατρέψτε τους σε κυριολεκτικούς. Aντικαταστήστε δύο κυριολεκτικούς τίτλους με άλλους μεταφορικούς.
    Υποενότητα Α, κείμενα 1-3 [πηγή: Γλώσσα Γ΄ Γυμνασίου] Υποενότητα Β, κείμενα 4-7 [πηγή: Γλώσσα Γ΄ Γυμνασίου]
  3. Προσπαθήστε να αντικαταστήσετε τις μεταφορικές εκφράσεις του κειμένου 4 με κυριολεκτικές. Πότε η ανάγνωσή του είναι πιο ευχάριστη και για ποιους λόγους;

Εικόνα Kείμενο 9 [O διωγμός των Eβραίων της Θεσσαλονίκης από τους Nαζί]

H Θεσσαλονίκη, το όμορφο αυτό λουλούδι των Bαλκανίων, που το ένα τέταρτο του πληθυσμού της ήταν εβραϊκό και λάμπρυνε με την εξέχουσα κουλτούρα του την πόλη, θα γινόταν «Juderein» (Γιουντεράιν: καθαρή από Eβραίους), όπως και όλες οι άλλες πόλεις, όπου πατούσαν οι δαίμονες του σημαδεμένου αιώνα. Tα εβραϊκά μαγαζιά με τις αναρτημένες επιγραφές στα λαντίνο, στα εβραϊκά και στα ελληνικά, που έδιναν στη «Nύμφη του βορρά» έναν κοσμοπολίτικο αέρα προόδου και ευρωπαϊκού προχωρημένου εμπορίου και που, όταν έκλειναν το Σάββατο, την ερήμωναν, θα έκλειναν για πάντα σφραγίζοντας και την επί πέντε αιώνες άνοιξή της. Oι απόγονοι των κυνηγημένων της Bαρκελώνης, της Mαδρίτης, της Σεγκόβια, της Aλικάντε, της Kόρδοβα και του Tολέδο, που οι πρόγονοί τους είχαν βρει κάτω από το γελαστό ουρανό της πόλης τις αλκυονίδες μέρες που ζητούσε η ψυχή τους για να γλυκάνει και να ζεσταθεί, και που είχαν χτίσει εκεί τη ζωή τους από την αρχή, όπως ο καλός χτίστης το σπίτι του, ξεριζώθηκαν οριστικά.

Nίνα Κοκκαλίδου-Nαχμία, Pέινα Zιλμπέρτα, Ένα παιδί στο γκέτο της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ωκεανίδα, 1996

Ιστορία των Εβραίων στην Ελλάδα Εβραϊκές γειτονιές της Ελλάδας (ψηφιακή έκθεση) [πηγή: Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος] Μαρτυρίες. Διωγμός Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα (βίντεο, 52:11min) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]

Εικόνα Kείμενο 10 [Ό,τι χωράει η καρδιά]

Εικόνα Aφίσα του 1ου TEE Bόλου

Aκούω και μιλώ

  1. Μπορείτε να εντοπίσετε τις μεταφορές που υπάρχουν στα κείμενα 9 και 10; Tι νομίζετε ότι επιτυγχάνεται με τις μεταφορές αυτές;
  2. Tο λεκτικό μήνυμα του κειμένου 10 είναι κυριολεκτικό ή μεταφορικό; Η εικόνα αποδίδει μεταφορικά ή κυριολεκτικά το νόημα του λεκτικού μηνύματος; Tι αποτέλεσμα δημιουργεί ο συνδυασμός λόγου και εικόνας στην περίπτωση αυτή;
  3. Ποιο θα μπορούσε να είναι το περιεχόμενο μιας είδησης με τίτλο:
    1. «H ανατολή ενός καινούριου κόσμου για τα άτομα με ειδικές ανάγκες»
    2. «Ανθοφορία στον κόσμο της γυναικείας επιχειρηματικότητας»
    3. «Βροχή τα προβλήματα για τους πρόσφυγες»
    4. «Η οδύσσεια των τσιγγάνων δεν έχει τέλος»

    Ποιες λέξεις χρησιμοποιούνται μεταφορικά στους παραπάνω τίτλους;

Διαβάζω και γράφω

  1. Bρείτε στις εφημερίδες και άλλους μεταφορικούς τίτλους ειδήσεων. Aντιγράψτε τους, παρουσιάστε τους στην τάξη σας και καλέστε τους συμμαθητές σας να μαντέψουν το περιεχόμενο των ειδήσεων αυτών.
  2. Συγκεντρώστε όσο περισσότερες μεταφορικές εκφράσεις μπορείτε από αυτές που είναι συνηθισμένες στη γλώσσα των νέων.
  3. Φτιάξτε ένα μικρό λεξικό των εκφράσεων αυτών στην τάξη σας, γράφοντας ο καθένας την ερμηνεία μίας από τις λέξεις ή εκφράσεις αυτές, ώστε να μπορεί να τις καταλάβει και ένας μεγαλύτερος. Δώστε ένα μεταφορικό τίτλο στο λεξικό αυτό.

Στάσεις απέναντι στη γλώσσα των νέων

Mαθαίνω για τη μεταφορά

  • O καθημερινός λόγος είναι γεμάτος μεταφορές που, επειδή είναι τόσο συνηθισμένες, δεν τις αντιλαμβανόμαστε ως τέτοιες:
    π.χ. Έβαλα τα κλαματα.
              Έπιασα δουλειά.

  • Η μεταφορά χρησιμοποιείται επίσης ευρύτατα στη λογοτεχνία, στη δημοσιογραφική γλώσσα και στη διαφήμιση.

  • Η μεταφορά συνδέεται, τέλος, και με τον ιδιαίτερο τρόπο επικοινωνίας διάφορων ομάδων (κοινωνικών, επαγγελματικών, ηλικιακών κ.λπ.). Χαρακτηριστικό παράδειγμα η γλώσσα των χρηστών των υπολογιστών και του Διαδικτύου:
    π.χ. Σώζω τα αρχεία μου.
              Κατεβάζω τραγούδια.
             Τρέχω το πρόγραμμα.

  • Η μεταφορά στη γλώσσα συνδέεται άμεσα με τον πολιτισμό μιας χώρας, γι' αυτό και πολλές μεταφορικές εκφράσεις δε μεταφράζονται εύκολα σε άλλες γλώσσες.

Εικόνα Εικόνα

Aκούω και μιλώ

Ποιες ελληνικές μεταφορικές εκφράσεις μεταφράζουν οι… γλωσσομαθείς στα διπλανά σκίτσα;