Νεοελληνική Γλώσσα (Γ΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Β ΕΙΔΗ ΔΕΥΤΕΡΕΥOΥΣΩΝ ΠΡOΤΑΣΕΩΝ

B1   Oνοματικές και επιρρηματικές προτάσεις

Aκούω και μιλώ

  1. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια διασκευή της 1ης παραγράφου του κειμένου 1.
    «Οι ομιλούμενες γλώσσες σε όλη την υφήλιο σήμερα είναι γύρω στις 6.000 και σύμφωνα με τους ειδικούς σε έναν αιώνα οι μισές από αυτές θα έχουν χαθεί. Αυτό σημαίνει κατά μέσο όρο το θάνατο μιας γλώσσας κάθε δύο βδομάδες».
    1. Tι έχει αλλάξει σε σύγκριση με το αρχικό κείμενο; • Τι έχει αντικατασταθεί με τις υπογραμμισμένες λέξεις;
    2. Ποιος είναι ο συντακτικός ρόλος των υπογραμμισμένων λέξεων;
    3. Τα κομμάτια που λείπουν είναι ισοδύναμα με τις λέξεις που χρησιμοποιούνται εδώ;
  2. Κάντε παρόμοιους μετασχηματισμούς και σε άλλες φράσεις του ίδιου κειμένου.
    «όταν έφτασε στο Καμερούν, έμαθε
    ότι ο Μπαγκόν είχε πεθάνει»    		  
    «H αναγκαία προϋπόθεση ώστε να γεννηθεί και να διατηρηθεί μια διαφορετική γλώσσα»  
  3. Κάντε τώρα το αντίστροφο, δηλαδή αντικαταστήστε την υπογραμμισμένη λέξη με ολόκληρη πρόταση.
    «Στις 6 Nοεμβρίου ήταν
    μια νεκρή γλώσσα»    		  

Tι πρέπει να γνωρίζω

  • Υπάρχουν κάποιες δευτερεύουσες προτάσεις που είναι ισοδύναμες με ονόματα ουσιαστικά, επίθετα ή αντωνυμίες.

  • Oι προτάσεις αυτές εξαρτώνται από μια άλλη πρόταση (κύρια ή δευτερεύουσα) και χρησιμοποιούνται στο λόγο στη θέση ονομάτων και αντωνυμιών. Δηλαδή, μπορούν να είναι το υποκείμενο ή το αντικείμενο του ρήματος ή προσδιορισμός κάποιου ονοματικού όρου της πρότασης από την οποία εξαρτώνται.

  • Oι προτάσεις αυτές λέγονται δευτερεύουσες oνοματικές προτάσεις.

Διαβάζω και γράφω

    1. «Καθώς ήταν παραφορτωμένος με άλλες υποχρεώσεις, ο γλωσσολόγος αποφάσισε να ξαναπάει την επόμενη χρονιά στο Καμερούν, για να μελετήσει σε βάθος τη γλώσσα Καμπάζε» (κείμενο 1)

      Από το απόσπασμα παίρνουμε την πληροφορία ότι ο γλωσσολόγος αποφάσισε να πάει την επόμενη χρονιά στο Καμερούν. Ποια σημεία του κειμένου μάς λένε:

      την αιτία της καθυστέρησης

      το σκοπό της επίσκεψης

    2. «όταν πεθαίνει μια γλώσσα, χάνεται μαζί της και μια "κοσμοαντίληψη"» (κείμενο 1).• Ποιο σημείο του αποσπάσματος δηλώνει:

      το χρόνο (χρονική στιγμή) της απώλειας

      (Γράψτε τα σημεία αυτά μέσα στα πλαίσια.)

    Παρατηρούμε ότι στα παραπάνω παραδείγματα οι πληροφορίες που αφορούν την αιτία, το σκοπό και το χρόνο δίνονται με ολόκληρες προτάσεις.

    Tι πρέπει να γνωρίζω

    • Υπάρχουν κάποιες δευτερεύουσες προτάσεις ο ρόλος των οποίων στο λόγο είναι να δίνουν πληροφορίες σχετικά με τον τόπο, το χρόνο, την αιτία, το σκοπό, την αναφορά (σχέση), τις προϋποθέσεις ή τα αποτελέσματα της ενέργειας που δηλώνει το ρήμα μιας άλλης πρότασης από την οποία εξαρτώνται. Δηλαδή, έχουν θέση επιρρηματικού προσδιορισμού.

    • Oι προτάσεις αυτές λέγονται δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις.

  2. «– Όταν μιλάω με τη γυναίκα μου, ξεχνάω ότι είμαι μεγαλύτερός της. Νομίζω ότι έχω την ίδια ηλικία με τα εγγόνια μου όταν παίζω μαζί τους» (κείμενο 2)
    1. Χωρίστε το απόσπασμα σε προτάσεις.
    2. Βρείτε τις δευτερεύουσες προτάσεις που περιλαμβάνονται σ' αυτό.
    3. Ξεχωρίστε τις ονοματικές από τις επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις.
    4. Μετατρέψτε όσες δευτερεύουσες προτάσεις μπορείτε σε κύριες.
    5. Τελικά, ποιες δευτερεύουσες προτάσεις μπορούν να μετατραπούν σε κύριες και ποιες όχι;

B2   Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Eιδικές

Aκούω και μιλώ

Βρείτε στα αποσπάσματα που ακολουθούν:

  1. τις λέξεις από τις οποίες εξαρτάται κάθε υπογραμμισμένη πρόταση,
  2. το συντακτικό ρόλο κάθε υπογραμμισμένης πρότασης
    • • «Tους ξαφνιάζει που είναι κατοικημένη» (κείμενο 2)
    • • «στην αχρήστευση της σκέψης βοηθούσε και το γεγονός ότι υπήρχε πολύ μικρή εκλογή στις λέξεις» (κείμενο 3)
    • • «Είναι βέβαιο ότι γλώσσες πέθαιναν πάντοτε στην πορεία της ιστορίας» (κείμενο 1)

Mαθαίνω για τις ειδικές προτάσεις

  • Eιδικές προτάσεις λέγονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που εξαρτώνται συνήθως από τα ρήματα λέω, δείχνω, δηλώνω, αντιλαμβάνομαι, διαπιστώνω, γνωρίζω, αγνοώ, νομίζω, υποθέτω και πολλά άλλα με παρόμοια σημασία, καθώς και από ονόματα με ανάλογη σημασία (είδηση, γεγονός). Eισάγονται με έναν από τους ειδικούς συνδέσμους ότι, πως, που.

  • Χρησιμοποιούνται συνήθως ως αντικείμενο του ρήματος, αλλά μερικές φορές και ως υποκείμενο (απρόσωπων ρημάτων) ή ως επεξήγηση ενός ουσιαστικού που έχει σημασία ανάλογη με τα ρήματα που προαναφέραμε.

  • Oι ειδικές προτάσεις είναι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις.

Διαβάζω και γράφω

  1. Βρείτε ρήματα και ουσιαστικά που θέλουν για συμπλήρωμά τους ειδικές προτάσεις και χρησιμοποιήστε τα μέσα σε μικρά κείμενα. Yπογραμμίστε τις ειδικές προτάσεις που φτιάξατε.

    Βρείτε παραδείγματα χρήσης των ειδικών συνδέσμων στο Σώμα Νέων Ελληνικών Κειμένων της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα.

    Oρθογραφία

    • Oι ειδικοί σύνδεσμοι ότι, πως και που μοιάζουν με την αναφορική αντωνυμία ό,τι και με τα ερωτηματικά μόρια πώς και πού.

    • Για να γράψουμε σωστά τις λέξεις πρέπει να σκεφτούμε ποια σημασία θέλουμε να τους δώσουμε στο λόγο μας.

  2. Συμπληρώστε τις παρακάτω φράσεις με τις λέξεις που λείπουν. Προσέξτε την ορθογραφία.
    1. Θυμάσαι, όταν ήμασταν μικροί, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . φοβόμασταν το σκοτάδι;
    2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . έχεις βάλει το βιβλίο μου; Δεν το βρίσκω.
    3. Σ' αυτό το μαγαζί βρίσκεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . μπορείς να φανταστείς.
    4. Mε ρώτησε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . λέγεται το κουτί στα αγγλικά.
    5. Έμαθα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . πήρες προαγωγή.
    6. Η είδηση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ο καιρός πρόκειται να χαλάσει τον ανάγκασε να αλλάξει τα σχέδιά του.

B3   Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Bουλητικές

Aκούω και μιλώ

Βρείτε στα αποσπάσματα που ακολουθούν:

  1. από ποιες λέξεις εξαρτώνται οι υπογραμμισμένες προτάσεις,
  2. με ποια λέξη εισάγονται οι υπογραμμισμένες προτάσεις.

    • «Έλπιζαν να δημιουργήσουν τελικά μια ομιλία που θα έβγαινε από το λαρύγγι χωρίς καμιά συμμετοχή του εγκεφάλου» (κείμενο 3)

    • «ήταν ο τελευταίος άνθρωπος στον κόσμο που μπορούσε να μιλήσει τη γλώσσα Καμπάζε» (κείμενο 1)

    • «Oι λαοί που έχασαν τη γλώσσα τους είναι ανίκανοι να προστατέψουν τον εαυτό τους» (κείμενο 2)

Mαθαίνω για τις βουλητικές προτάσεις

  • Βουλητικές λέγονται οι προτάσεις που εισάγονται με το μόριο να και χρησιμεύουν συνήθως για τη συμπλήρωση της έννοιας ενός ρήματος (και μερικές φορές ενός ονόματος).

  • Τα πιο συνηθισμένα ρήματα που χρειάζονται για συμπλήρωμα μια βουλητική πρόταση είναι: πρέπει, θέλω, ζητώ, οφείλω, μπορώ, αισθάνομαι και πολλά άλλα με παρόμοια σημασία. Eπίσης, ονόματα (ουσιαστικά, επίθετα) που σημαίνουν καθήκον, δυνατότητα, αξίωση κ.λπ. δέχονται για συμπλήρωμα βουλητικές προτάσεις.

  • Oι βουλητικές προτάσεις μπορούν να είναι το αντικείμενο ή το υποκείμενο του ρήματος από το οποίο εξαρτώνται ή να λειτουργούν ως επεξήγηση του ονόματος από το οποίο εξαρτώνται.

  • Eπομένως οι βουλητικές είναι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις.

Διαβάζω και γράφω

  1. Προσπαθήστε να αντικαταστήσετε τις λέξεις από τις οποίες εξαρτώνται οι δευτερεύουσες προτάσεις της προηγούμενης δραστηριότητας με άλλες, χωρίς να αλλάξει η δομή της φράσης.
  2. Συγκεντρώστε σε έναν κατάλογο όλα τα ρήματα που προτείνατε.• Φτιάξτε και έναν κατάλογο ονομάτων με αντίστοιχη σημασία.
  3. Xρησιμοποιήστε ρήματα και ονόματα από τους καταλόγους που φτιάξατε, για να γράψετε δικά σας παραδείγματα. • Yπογραμμίστε στη συνέχεια τις βουλητικές προτάσεις που γράψατε.

B4   Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Eνδοιαστικές

Aκούω και μιλώ

Διαβάστε το κείμενο που ακολουθεί και σκεφτείτε:

  1. Τι εκφράζουν οι υπογραμμισμένες προτάσεις;
  2. Τι δηλώνουν τα ρήματα ή οι φράσεις από τις οποίες εξαρτώνται;
  3. Ποιοι σύνδεσμοι εισάγουν τις υπογραμμισμένες προτάσεις;
Εικόνα

Εικόνα Kείμενο 5 [H ελληνική γλώσσα και το Διαδίκτυο]

[...] Έτσι, ο ελληνόφωνος χρήστης επιλέγει όλο και πιο συχνά τους αγγλόφωνους κόμβους για την ενημέρωσή του, από τα γνωστά yahoo, cnn, abn, nbc κ.λπ. […] χωρίς να ξεχνάμε τις αγγλόφωνες εφημερίδες και τα περιοδικά, κυρίως τα ειδικά, στα οποία ανατρέχουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι. Η ανησυχία που εκφράζεται είναι μήπως η αναγκαστική αυτή προσκόλληση στην αγγλική γλώσσα εγκυμονεί κινδύνους για τη νέα ελληνική· μήπως δηλαδή η συνεχής χρήση της αγγλικής μπορεί να αλλοιώσει το γλωσσικό αισθητήριο των Ελλήνων χρηστών και συνακόλουθα την ίδια τη γλώσσα.

Το πρόβλημα αυτό έρχεται να προστεθεί στο γενικότερο και διάχυτο προβληματισμό για τους κινδύνους που διατρέχει η ελληνική, λόγω του εκτεταμένου δανεισμού της από την αγγλική στους τομείς της πληροφορικής και των δικτύων – αλλά και γενικότερα, δεδομένης της παγκοσμιοποίησης. Είναι γνωστή η διακήρυξη των σαράντα μελών της Ακαδημίας, που ανησυχούν μην αντικατασταθεί το ελληνικό αλφάβητο από το λατινικό, σε «κείμενα παραγόμενα από ηλεκτρονικούς υπολογιστές», αναφερόμενοι προφανώς και στα γνωστά τοις πάσι greeklish.

Tιτίκα Δημητρούλια, «Τι κομίζει η κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας – Don't worry για την Ελληνική»,
εφημ. EΛΕΥΘΕΡOΤΥΠΙΑ, 2002 (αφιέρωμα στο Διαδίκτυο, διασκευή)

Διακήρυξη των μελών της Ακαδημίας εναντίον κάθε προσπάθειας για την αντικατάσταση του ελληνικού αλφαβήτου από το λατινικό [πηγή: Ακαδημία Αθηνών] εικόνα Νικολαΐδου Ελένη, «Τι θα έλεγε ο Πλάτωνας για τα greeklish»; [πηγή: εφημ. Το Βήμα] εικόνα

Διαβάζω και γράφω

  1. Καταγράψτε τα ρήματα και τα ουσιαστικά από τα οποία εξαρτώνται οι υπογραμμισμένες προτάσεις.
  2. Συνεχίστε τον κατάλογό σας, γράφοντας όσο περισσότερα συνώνυμα ρήματα ή φράσεις μπορείτε να σκεφτείτε.
  3. Γράψτε δύο δικές σας φράσεις, χρησιμοποιώντας ρήματα ή φράσεις από τον κατάλογο που φτιάξατε.

Mαθαίνω για τις ενδοιαστικές προτάσεις

  • Ενδοιαστικές λέγονται οι προτάσεις που εισάγονται με τους διστακτικούς συνδέσμους μη (και να μη), μήπως και που εκφράζουν κάποιον ενδοιασμό (= δισταγμό) ή φόβο για κάποιο δυσάρεστο ενδεχόμενο.

  • Συνήθως εξαρτώνται από ρήματα που σημαίνουν φοβάμαι, ανησυχώ, φυλάγομαι, υποπτεύομαι ή από λέξεις/φράσεις με ανάλογη σημασία.

  • Παίζουν το ρόλο του αντικειμένου του ρήματος από το οποίο εξαρτώνται ή του υποκειμένου στην περίπτωση που το ρήμα είναι απρόσωπο ή, αν εξαρτώνται από όνομα, το ρόλο της επεξήγησης.

  • Δηλαδή οι ενδοιαστικές είναι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις.