Ιστορία (Γ΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

ΕΝΟΤΗΤΑ 65

Οι Τέχνες στην Ελλάδα τον 20ό αιώνα

1. Κωνσταντίνος Παρθένης, Το λιμάνι της Καλαμάτας, 1911.
1. Κωνσταντίνος Παρθένης, Το λιμάνι της Καλαμάτας, 1911.

Η ζωγραφική στις αρχές του 20ού αιώνα βρισκόταν, ακόμη, υπό την επιρροή της σχολής του Μονάχου με κύριο εκπρόσωπο τον Γ. Ιακωβίδη.

Σχεδόν παράλληλα, όμως, άρχισε η βαθμιαία εισαγωγή και στην Ελλάδα νέων καλλιτεχνικών προτύπων. Οι Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967), Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928) και Γιώργος Μπουζιάνης (1885-1959), οι θεωρούμενοι τρεις «πατέρες» της ελληνικής τέχνης του 20ού αιώνα, θα υπερβούν την απλή αποτύπωση της οπτικής πραγματικότητας. Δίχως να απορρίψουν την έως τότε ζωγραφική παράδοση, θα ακολουθήσουν, επηρεασμένοι από τον ιμπρεσιονισμό, σύγχρονους εκφραστικούς δρόμους, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στο φως, δείχνοντας ενδιαφέρον για το τοπίο και χρησιμοποιώντας το χρώμα με λιτότητα.

 

 

 

 

2. Γιάννης Τσαρούχης, Οι τέσσερις εποχές 1968-1969.
2. Γιάννης Τσαρούχης, Οι τέσσερις εποχές 1968-1969.

3. Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ανατολή στην Ύδρα, 1948-1976.
3. Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ανατολή στην Ύδρα, 1948-1976.

Περίπου την ίδια εποχή, η ήττα στη Μικρά Ασία, η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας και οι συζητήσεις που ακολούθησαν αναφορικά με τη θέση και τον ρόλο του ελληνισμού έστρεψαν ορισμένους καλλιτέχνες στη βυζαντινή ζωγραφική παράδοση. Κύριος εκφραστής αυτής της κίνησης υπήρξε ο Φώτης Κόντογλου (1899-1965), που υποστήριξε την επιστροφή στη βυζαντινή ελληνικότητα και την εγκατάλειψη της δυτικής τέχνης. Γύρω του σχηματίστηκε ένας μικρός κύκλος μαθητών, οι οποίοι επέκτειναν τις αναζητήσεις του και σε άλλες μορφές λαϊκής ζωγραφικής (το έργο του αυτοδίδακτου ζωγράφου Θεόφιλου) και λαϊκής τέχνης (Καραγκιόζης). Σημαντικότερος ανάμεσά τους υπήρξε ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989).

Σχεδόν παράλληλα, αν και με διαφορετικές αναζητήσεις, δημιούργησαν ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας (1906-1994), κύριος εκπρόσωπος του κυβισμού στην Ελλάδα, ο Σπύρος Βασιλείου (1903-1985), ο Νίκος Εγγονόπουλος (1910-1985), από τους χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους του υπερρεαλισμού στην ελληνική ζωγραφική, και ο Γιάννης Μόραλης (1916), εισηγητής μιας ζωγραφικής λιτής που εστιάζεται στην απόδοση της ανθρώπινης μορφής.

4. Νίκος Εγγονόπουλος, Εμφύλιος πόλεμος, 1948.
4. Νίκος Εγγονόπουλος,
Εμφύλιος πόλεμος, 1948.

5. Γιάννης Μόραλης, Αυτοπροσωπογραφία με τον ζωγράφο Νίκο Νικολάου, 1937.

5. Γιάννης Μόραλης, Αυτοπροσωπογραφία με τον ζωγράφο Νίκο Νικολάου, 1937.

6. Γιάννης Γαΐτης, Πατινέρ, 1980.
6. Γιάννης Γαΐτης, Πατινέρ, 1980.

7. Πάρις Πρέκας, Τάνκερ ΙΙ, 1984.
7. Πάρις Πρέκας, Τάνκερ ΙΙ, 1984.

8. Κώστας Τσόκλης, Θάλασσα, 1991.
8. Κώστας Τσόκλης, Θάλασσα, 1991.

9. Nίκος Κεσσανλής, Χωρίς τίτλο, 2000.
9. Nίκος Κεσσανλής, Χωρίς τίτλο, 2000.

Λίγο μεταγενέστεροι, ο Γιάννης Γαΐτης (1923-1984) με τα χαρακτηριστικά «ανθρωπάκια» του θα μιλήσει για τον σύγχρονο δίχως πρόσωπο άνθρωπο, ο Παναγιώτης Τέτσης (1925) θα δώσει έμφαση στο χρώμα, ο Βλάσης Κανιάρης (1928) θα προχωρήσει σε μια κριτική αντιμετώπιση της κοινωνικής πραγματικότητας.

Οι αναζητήσεις θα συνεχιστούν με το έργο των Πάρι Πρέκα (1926-1999), Δημοσθένη Κοκκινίδη (1929), Νίκου Κεσσανλή (1930-2004), Κώστα Τσόκλη (1930), Χρύσας (1933), Δημήτρη Μυταρά (1934), Αλέκου Φασιανού (1935), Γιάννη Κουνέλλη (1936), Λουκά Σαμαρά (1936), Αλέξη Ακριθάκη (1939-1994), Γιάννη ψυχοπαίδη (1945) κ.ά.

 

Η μουσική στην Ελλάδα του 20ού αιώνα χαρακτηρίστηκε από διάφορες απόπειρες ανανέωσης των μουσικών μορφών. Οι ανακατατάξεις των αρχών του 20ού αιώνα σε συνδυασμό με την αναζωπύρωση της συζήτησης για το νόημα και τη μοίρα του ελληνισμού έκαναν ορισμένους συνθέτες να επιδιώξουν τη δημιουργία μιας ελληνικής εθνικής μουσικής σχολής. Κύριοι εκφραστές αυτής της προσπάθειας ήταν ο Γεώργιος Λαμπελέτ και ο Μανόλης Καλομοίρης, που με τα έργα τους θέλησαν να αναπλάσουν τα δημοτικά μουσικά μοτίβα αναβιώνοντας πολλά στοιχεία της ελληνικής μουσικής παράδοσης. Παράλληλα, οι Δημήτρης Μητρόπουλος και Νίκος Σκαλκώτας επηρεάστηκαν από τις σύγχρονες διεθνείς τάσεις και επιχείρησαν να εκφραστούν με πρωτοποριακά μουσικά σχήματα επηρεασμένα από τον υπερρεαλισμό.

Ευρύτερα, πάντως, επικρατούσαν είτε η δημοτική μουσική, κυρίως στην ύπαιθρο, είτε τα εξελληνισμένα ελαφρά ευρωπαϊκά και αμερικανικά τραγούδια (τραγούδια του Αττίκ). Επιπλέον, μετά το 1922 άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους, κυρίως σε κύκλους του κοινωνικού περιθωρίου, τα πρώτα ρεμπέτικα τραγούδια, που είχαν φέρει μαζί τους οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και τα οποία μιλούσαν για θέματα της καθημερινής λαϊκής ζωής.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, το λαϊκό τραγούδι, με κορυφαίες μορφές τον συνθέτη Βασίλη Τσιτσάνη και τον τραγουδιστή Στέλιο Καζαντζίδη, κυριάρχησε. Νεότεροι συνθέτες στράφηκαν προς τη μουσική παράδοση και άντλησαν από αυτή διάφορα στοιχεία (Διονύσης Σαββόπουλος), ενώ, παράλληλα, το ρεμπέτικο άρχισε να απενοχοποιείται και να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των συνθετών. Το μπουζούκι, όργανο-σύμβολο της λαϊκής μουσικής, έγινε αποδεκτό. Κύριοι πρωταγωνιστές αυτών των αλλαγών υπήρξαν ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης Θεοδωράκης. Ιδιαίτερα λυρικός και ρομαντικός ο πρώτος, περισσότερο επικός και με έντονο κοινωνικό προβληματισμό ο δεύτερος, καθόρισαν τη μορφή της σύγχρονης ελληνικής μουσικής. Δίπλα τους ιδιαίτερη ήταν και η συμβουλή του Σταύρου Ξαρχάκου. Παράλληλα, στη λεγόμενη λόγια μουσική ξεχώρισαν οι συνθέτες Ιάννης Ξενάκης και Γιάννης Χρήστου, που με τα πρωτοποριακά έργα τους κατατάσσονται στις σημαντικότερες μορφές της παγκόσμιας μουσικής του 20ού αιώνα. Μετά την πτώση της δικτατορίας γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση το πολιτικό τραγούδι, κυρίως μέσα από τις συνθέσεις των Μίκη Θεοδωράκη, Μάνου Λοΐζου και Γιάννη Μαρκόπουλου και τις φωνές του Γρηγόρη Μπιθικώτση και του Νίκου Ξυλούρη. Στα χρόνια, ωστόσο, που ακολούθησαν επικράτησε η τάση παραγωγής τραγουδιών άμεσης κατανάλωσης. Αυτό, βέβαια, δεν εμπόδισε την παράλληλη εμφάνιση νέων, ιδιαίτερα αξιόλογων συνθετών και τραγουδιστών.

Νεοελληνική ιστορία και νεοελληνικός κινηματογράφος

Στο πλαίσιο των «εκκρεμοτήτων με την ιστορία», η ταινία που θέτει με εντελώς νέο τρόπο το πρόβλημα [...] είναι Ο θίασος (1974) του Θόδωρου Αγγελόπουλου. [...] Το «συμπέρασμα» που προκύπτει μετά την παρακολούθηση της ταινίας, [...] δεν είναι η συνέχεια ή η α-συνέχεια στην τραγική μοίρα ενός λαού, οι «αστείρευτες δυνάμεις» που συντελούν στην επιβίωση αλλά ο νέος, ριζοσπαστικός και απρόβλεπτος τρόπος αναστοχασμού πάνω στην ιστορία. [...] Ο διάλογος με την ιστορία αποτέλεσε το θέμα μιας σειράς ταινιών σε όλη την περίοδο από το 1974 μέχρι το 2000.

Φ. Λαμπρινός, «Ελληνικός κινηματογράφος», Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 10ος, σ. 204-206.

Ο κινηματογράφος στην Ελλάδα διαδόθηκε ουσιαστικά στα χρόνια του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου. Αμέσως μετά ακολούθησαν ταινίες επηρεασμένες από τον ιταλικό νεορεαλισμό που μιλούσαν με ευαισθησία για κοινωνικά θέματα (Γ. Γρηγορίου, Πικρό ψωμί, Στ. Τατατσόπουλος, Μαύρη γη, Γκρεγκ Τάλας, Ξυπόλυτο τάγμα). Παράλληλα μ’ έναν κινηματογράφο υψηλής ποιότητας, με κύριους εκπροσώπους τον Ν. Κούνδουρο (Μαγική πόλη, Δράκος) και τον Μ. Κακογιάννη (Στέλλα, Ηλέκτρα, Ζορμπάς), αναπτύχθηκε και ο εμπορικός κινηματογράφος.

Γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1960 έκανε τα πρώτα βήματά του ο νέος ελληνικός κινηματογράφος, με κύριο εκπρόσωπο τον Θόδωρο Αγγελόπουλο. Από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες του 20ού αιώνα παγκοσμίως, ο Αγγελόπουλος μίλησε για την ελληνική ιστορία (Μέρες του ’36, Θίασος, Κυνηγοί), αλλά και για τον άνθρωπο του τέλους του 20ού αιώνα (Το βλέμμα του Οδυσσέα, Το λιβάδι που δακρύζει).

Σκηνοθέτες με σημαντικό έργο είναι, επίσης, οι Παντελής Βούλγαρης (Χάπι ντέι, Πέτρινα χρόνια, Νύφες), Κώστας Φέρρης (Ρεμπέτικο), Παύλος Τάσσιος (Βαρύ πεπόνι, Παραγγελιά), Νίκος Περράκης (Λούφα και παραλλαγή) και από τους νεότερους οι Περικλής Χούρσογλου, Σωτήρης Γκορίτσας, Αντώνης Κόκκινος και Κωνσταντίνος Γιάνναρης.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
  1. Να σχολιάσετε το έργο του Κ. Παρθένη Το λιμάνι της Καλαμάτας (εικόνα 1).
  2. Να περιγράψετε το έργο του Ν. Εγγονόπουλου Εμφύλιος πόλεμος (εικόνα 4).

Ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο θυμόμαστε ότι τον 20ό αιώνα… ασκήσεις πρακτικής και εξάσκησης

  • σημειώθηκαν θεαματικές επιστημονικές και τεχνολογικές πρόοδοι

  • ο μοντερνισμός επιδίωξε την ανανέωση της καλλιτεχνικής δημιουργίας

  • τα περισσότερα από τα ρεύματα του μοντερνισμού βρήκαν απήχηση και στην Ελλάδα.