Αρχαία Ελλάδα, ο τόπος και οι άνθρωποι - Ανθολόγιο (Β Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

6. – Οι εταίρες

ΑΛΕΞΗΣ, Ἰσοστάσιον (απόσπ. 103)

Ο ΒΙΟΣ - ΤΟ ΕΡΓΟ

Ο Άλεξης γεννήθηκε στους Θουρίους της Κάτω Ιταλίας, τη δεκαετία του 370 π.Χ., και φέρεται να πέθανε σε ηλικία 106 ετών. Θεωρείται (μαζί με τον Αντιφάνη) ο σημαντικότερος ποιητής της Μέσης Κωμωδίας. Στους δραματικούς αγώνες της Αθήνας έλαβε μέρος πρώτη φορά τη δεκαετία του 350 π.Χ. Νίκησε τουλάχιστον δύο φορές στα Μεγάλα Διονύσια και από δύο έως τέσσερις στα Λήναια. Έγραψε 245 έργα –μόνο ο Αντιφάνης έγραψε περισσότερα (340). Μας είναι γνωστοί 138 τίτλοι, ενώ σώζονται 340 αποσπάσματα, από τα οποία το εκτενέστερο είναι το ανθολογούμενο.

«ΙΣΟΣΤΑΣΙΟΝ»

Το επίθετο ἰσοστάσιος σημαίνει «ισοβαρής». Εδώ ο τίτλος Ισοστάσιον είναι πιθανώς κύριο όνομα, και μάλιστα όνομα εταίρας –ειδικά στη Μέση Κωμωδία είναι πολύ συνηθισμένο το φαινόμενο ονόματα εταιρών να εμφανίζονται ως τίτλοι έργων. Εκτός από το απόσπασμα που ακολουθεί, σώζεται και ένα δεύτερο από το οποίο προκύπτει ότι το έργο πρέπει να γράφτηκε ανάμεσα στο 345 και στο 318 π.Χ. Και τα δύο αποσπάσματα χαρακτηρίζονται από σχετική νοηματική αυτοτέλεια, με συνέπεια να μην είναι δυνατό να βγάλουμε συμπεράσματα για την πλοκή της κωμωδίας.

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Στο ανθολογούμενο απόσπασμα περιγράφονται τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν οι άπληστες και ευρηματικότατες παλαίμαχες εταίρες, προκειμένου οι νέες εταίρες που στρατολογούν και εκμεταλλεύονται να απαλλαγούν από τις «ατέλειες» και να ανταποκρίνονται στις αντιλήψεις της εποχής σχετικά με την ιδεώδη ομορφιά. Το πρόσωπο που μιλά θα μπορούσε να είναι ένας αυστηρός πατέρας, που προσπαθεί να αποτρέψει τον γιο του από ενδεχόμενο δεσμό με κάποια εταίρα.

ΟΙ ΕΤΑΙΡΕΣ
ΣΤΗ ΖΩΗ

Οι εταίρες, έναντι χρηματικής αμοιβής ή άλλων παροχών, προσέφεραν τη συντροφιά τους σε ανύπαντρους ή παντρεμένους άντρες με τους οποίους συνδέονταν προσωρινά ή μονιμότερα. Προσέφεραν επίσης ψυχαγωγία, τραγουδώντας, παίζοντας μουσική ή χορεύοντας στα συμπόσια των ανδρών, στα οποία είχαν το προνόμιο να συμμετέχουν, ενώ δεν συμμετείχαν οι σύζυγοι. Με τη χαρακτηριστική εξαίρεση της Σπάρτης, εταίρες υπήρχαν λίγο πολύ σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας. Οι εταίρες της Αθήνας άλλοτε ήταν δούλες και άλλοτε ελεύθερες γυναίκες, συχνά από άλλες πόλεις. Εκτός από τις συνηθισμένες εταίρες –ο όρος ταίρα αποτελεί ευφημισμό που εξωραΐζει μια πραγματικότητα–, υπήρχαν και εταίρες που ξεχώριζαν ή, ακόμα, θρυλικές μορφές, όπως η περιβόητη Ασπασία από τη Μίλητο, που συζούσε με τον Περικλή. Οι εταίρες της κατηγορίας αυτής διέθεταν, εκτός από ομορφιά, ασυνήθιστη ευφυΐα και αξιοζήλευτη καλλιέργεια.

ΟΙ ΕΤΑΙΡΕΣ
ΣΤΗΝ ΚΩΜΩΔΙΑ

Ως χαρακτήρας κωμωδίας η εταίρα εμφανίζεται σποραδικά ήδη στην Αρχαία Κωμωδία (5ος αι.), διαμορφώνεται πλήρως ως ρόλος στη Μέση –οι κωμωδίες της περιόδου αυτής που έχουν τίτλο όνομα εταίρας ανέρχονται σε δεκάδες– και αποκτά τυπικά χαρακτηριστικά στη Νέα Κωμωδία (325 π.Χ. κε.), όταν η παρουσία της γίνεται, θα λέγαμε, απαραίτητος όρος για τη συγκρότηση της πλοκής. Στην κωμωδία δεν είναι άγνωστη η καλή εταίρα, πολύ πιο συχνή όμως είναι η παρουσία της κακής, της άπληστης και παμπόνηρης, που παρασύρει νεαρούς ή και ωριμότερους Αθηναίους από ευυπόληπτες οικογένειες και προκαλεί αναστάτωση.

 

 

ΚΕΙΜΕΝΟ

 

   
Κατ’ αρχάς, ένα και μόνο τις ενδιαφέρει: να κερδίζουν
  και να λεηλατούν όσους τις πλησιάζουν·
όλα τα άλλα είναι γι’ αυτές δευτερεύοντα· μηχανορραφούν ωστόσο
εναντίον όλων. Και όταν κάποτε πλουτίσουν,
στρατολογούν νέες εταίρες, πρωτόβγαλτες στο επάγγελμα.
  5
Από την πρώτη στιγμή τις «επεξεργάζονται», ώστε να μην είναι πια
όπως ήταν πριν ούτε στο φέρσιμο ούτε στην εμφάνιση.
Συμβαίνει αίφνης να είναι κάποια κοντή· τοποθετείται φελλός
  στα γοβάκια.
Είναι κάποια ψηλή· φοράει σανδάλι με σόλα λεπτή
και κυκλοφορεί με το κεφάλι γερμένο στον ώμο·
  10 αυτό αφαιρεί ύψος. Δεν έχει κάποια γλουτούς·
της προσθέτει ραμμένους κάτω από το φόρεμα·
έτσι, όσοι τη βλέπουν εκστασιάζονται με τα οπίσθιά της.
Έχει κοιλιά· διαθέτουν για λόγου της στήθη
όπως αυτά που έχουν οι ηθοποιοί στις κωμωδίες·
  15 φορώντας τέτοια στήθη πρόσθετα στητά, με αυτά ως στηρίγματα
φέρνουν το φόρεμα και πέφτει πιο μπροστά από την κοιλιά.
Έχει κάποια κόκκινα φρύδια· της τα βάφουν με καπνιά.
    Συνέβη να είναι μαύρη· δίνει και καταλαβαίνει στο ψιμύθιο.
Παραείναι κάποια χλομή· τρίβει τα μάγουλα με κοκκινάδι.
  20 Έχει ωραία δόντια· υποχρεωτικώς πρέπει να γελά,
για να βλέπουν οι παρόντες τι υπέροχο στόμα έχει.
Αν πάλι δεν της αρέσει να γελά, περνάει τη μέρα της κλεισμένη μέσα,
έχοντας κάθετο ανάμεσα στα χείλη της ένα λεπτό ξυλάκι από μυρτιά,
σαν την πραμάτεια που εκθέτουν κάθε τόσο οι χασάπηδες,
  25 όταν πουλάν κεφάλια κατσικίσια.
Έτσι, με τον καιρό, γίνεται χαμογελαστή, είτε το θέλει είτε όχι.
     
    (μετάφραση θ. Κ. Στεφανόπουλος)
     

ΣΧΟΛΙΑ

1
Οι εταίρες ήταν διαβόητες για την απληστία τους.
3-4
Επισημαίνουμε ότι τις νέες στο επάγγελμα τις εκμεταλλεύονται οι παλαίμαχες, όχι άντρες.
6
ούτε στο φέρσιμο ούτε στην εμφάνιση: Οι συγκεκριμένες λεπτομέρειες που ακολουθούν αφορούν κυρίως στην εμφάνιση.
7
Ότι αρκετά από αυτά που αναφέρονται στη συνέχεια δεν συνέβαιναν μόνο στον κόσμο της κωμωδίας, προκύπτει από ένα χωρίο από τον Οικονομικό του Ξενοφώντα (10, 2), όπου αναφέρεται ότι ακόμα και η κατά τα άλλα πολύ πειθαρχημένη γυναίκα του Ισχόμαχου έβαζε ψιμύθιο και κοκκινάδι και ότι φορούσε ὑποδήματα ὑψηλά, για να δείχνει πιο ψηλή.
 
φελλός: Πάτος από φελλό.
13-4
στήθη … κωμωδίες: Στο αρχαίο θέατρο και τους γυναικείους ρόλους τους ερμήνευαν άντρες.
15
τέτοια: Πιθανώς ο ηθοποιός διέγραφε με μια χειρονομία το σχήμα του στήθους.
17
Τα κόκκινα μαλλιά θεωρούνταν ένδειξη δουλικής ή βαρβαρικής καταγωγής, κάποτε και κακού χαρακτήρα –ένα συνηθισμένο όνομα δούλου είναι Πυρρίας (= κοκκινομάλλης).
18
ψιμύθιο: Ίσως το πιο γνωστό γυναικείο καλλυντικό στην αρχαιότητα. Οι γυναίκες το χρησιμοποιούσαν για να εξασφαλίζουν την επιθυμητή λευκότητα του προσώπου.
23-5
Οι χασάπηδες, όταν πουλούσαν κεφάλια, τοποθετούσαν ξυλάκια στο στόμα, για να παραμένει ανοιχτό και να μπορούν οι πελάτες να σχηματίζουν γνώμη για την κατάσταση του ζώου εξετάζοντας τη γλώσσα του.

 

 

 

Εταίρα   Εταίρα και κωμαστής
Εταίρα.
[Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]
  Εταίρα και κωμαστής.
[Αντιγραφή:Στ. Μπονάτσος]

 

 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΣΚΗΣΕΙΣ – ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
  1. α) Με βάση τις βελτιωτικές επεμβάσεις που αναφέρονται στο κείμενο, να γράψετε τις προδιαγραφές για την εμφάνιση και τη συμπεριφορά της ιδεώδους εταίρας.
    β) Ποια καλλυντικά αναφέρονται και σε ποια σημεία του σώματος χρησιμοποιούνται;
  2. Στους στ. 7 κε. ο ποιητής χρησιμοποιεί παρατακτική σύνταξη (δύο κύριες προτάσεις, εκεί που λογικά θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει μία υποθετική και μία κύρια. Π.χ. στ. 7: Αν είναι κάποια κοντή, τοποθετείται κτλ.). Για ποιο λόγο νομίζετε ότι επέλεξε ο ποιητής την παρατακτική σύνταξη;

Σκηνές συμποσίου (εικόνες) [πηγή: Lessing Photo Archive]